Māsu kujjha bhūmipatīti idaṃ satthā jetavane viharanto ekaṃ titthanāvikaṃ ārabbha kathesi.
The Teacher told this story, "Do not be angry, O ruler of the earth!", while dwelling in Jetavana, concerning a certain ferryman.
Māsu kujjha bhūmipati (Đừng nổi giận, hỡi chúa tể mặt đất) – Bậc Đạo Sư đã kể câu chuyện này khi đang trú ngụ ở Jetavana, liên quan đến một người lái đò ngoại đạo.
So kira bālo ahosi aññāṇo, neva so buddhādīnaṃ ratanānaṃ, na aññesaṃ puggalānaṃ guṇaṃ jānāti, caṇḍo pharuso sāhasiko.
He, it is said, was foolish and ignorant; he knew neither the virtues of the Buddha and other jewels, nor the virtues of other individuals. He was fierce, harsh, and audacious.
Người ấy là một kẻ ngu si, vô minh, không biết đến phẩm hạnh của Ba Ngôi Báu (Phật, Pháp, Tăng) cũng như của những người khác, lại hung dữ, thô lỗ và bạo ngược.
Atheko jānapado bhikkhu ‘‘buddhupaṭṭhānaṃ karissāmī’’ti āgacchanto sāyaṃ aciravatītitthaṃ patvā taṃ evamāha ‘‘upāsaka, paratīraṃ gamissāmi, nāvaṃ me dehī’’ti.
Then a certain monk from the countryside, coming with the intention of attending upon the Buddha, arrived at the Aciravatī ferry in the evening and said to him thus: "Lay follower, I wish to go to the other shore; give me a boat."
Một hôm, một vị tỳ khưu từ vùng quê đến với ý định "sẽ hầu hạ Đức Phật", vào buổi chiều đã đến bến đò Aciravatī và nói với người lái đò rằng: "Này cư sĩ, tôi muốn sang bờ bên kia, xin hãy cho tôi đi đò."
‘‘Bhante, idāni akālo, ekasmiṃ ṭhāne vasassū’’ti.
"Venerable sir, now is not the time; you should stay in one place."
"Bạch Đại đức, bây giờ không phải lúc, xin Đại đức hãy nghỉ lại một nơi nào đó."
‘‘Upāsaka, idha kuhiṃ vasissāmi, maṃ gaṇhitvā gacchā’’ti.
"Lay follower, where shall I stay here? Take me and go!"
"Này cư sĩ, tôi sẽ nghỉ ở đâu đây? Xin hãy đưa tôi đi."
So kujjhitvā ‘‘ehi re samaṇa, vahāmī’’ti theraṃ nāvaṃ āropetvā ujukaṃ agantvā heṭṭhā nāvaṃ netvā ulloḷaṃ katvā tassa pattacīvaraṃ temetvā kilametvā tīraṃ patvā andhakāravelāyaṃ uyyojesi.
He became angry and, saying, "Come, ascetic, I will take you!", put the elder into the boat, and instead of going straight, he steered the boat downstream, caused it to rock violently, soaked his bowl and robes, exhausted him, and landed him on the bank at nightfall.
Người lái đò nổi giận nói: "Này sa môn, hãy đến đây, ta sẽ chở ngươi!" Rồi đưa vị trưởng lão lên đò, không đi thẳng mà lái đò xuống hạ lưu, làm cho đò chao đảo, làm ướt y bát của vị ấy, khiến vị ấy mệt mỏi, rồi đến bờ vào lúc trời tối và tiễn vị ấy đi.
Atha so vihāraṃ gantvā taṃ divasaṃ buddhupaṭṭhānassa okāsaṃ alabhitvā punadivase satthāraṃ upasaṅkamitvā vanditvā ekamantaṃ nisīditvā satthārā katapaṭisanthāro ‘‘kadā āgatosī’’ti vutte ‘‘hiyyo, bhante’’ti vatvā ‘‘atha kasmā ajja buddhupaṭṭhānaṃ āgatosī’’ti vutte tamatthaṃ ārocesi.
Then, having gone to the monastery and not having had the opportunity to attend upon the Buddha that day, he approached the Teacher the next day, paid homage, sat down to one side, and when the Teacher, having exchanged pleasantries, asked, "When did you arrive?", he replied, "Yesterday, Venerable sir." When asked, "Then why have you come to attend upon the Buddha only today?", he reported the matter.
Sau đó, vị ấy đến tu viện, ngày hôm đó không có cơ hội hầu hạ Đức Phật, đến ngày hôm sau, vị ấy đến gần Bậc Đạo Sư, đảnh lễ và ngồi xuống một bên. Khi Bậc Đạo Sư hỏi thăm: "Đại đức đến khi nào?", vị ấy thưa: "Bạch Thế Tôn, hôm qua." Khi được hỏi: "Vậy tại sao hôm nay mới đến hầu hạ Đức Phật?", vị ấy đã kể lại sự việc.
Taṃ sutvā satthā ‘‘na kho bhikkhu idāneva, pubbepesa caṇḍo pharuso sāhasiko, idāni pana tena tvaṃ kilamito, pubbepesa paṇḍite kilamesī’’ti vatvā tena yācito atītaṃ āhari.
Having heard that, the Teacher said, "Monk, it is not only now; in the past too, he was fierce, harsh, and audacious. Now he has exhausted you, but in the past, he exhausted wise men," and being requested by him, he related a past event.
Nghe vậy, Bậc Đạo Sư nói: "Này tỳ khưu, không phải chỉ bây giờ mà ngay cả trong quá khứ, người này cũng hung dữ, thô lỗ và bạo ngược. Bây giờ thì hắn làm cho Đại đức mệt mỏi, nhưng trong quá khứ hắn đã từng làm cho các bậc hiền trí mệt mỏi." Sau đó, khi được vị tỳ khưu thỉnh cầu, Ngài đã kể lại câu chuyện quá khứ.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto brāhmaṇakule nibbattitvā vayappatto takkasilāyaṃ sabbasippāni uggaṇhitvā isipabbajjaṃ pabbajitvā dīghamaddhānaṃ himavante phalāphalena yāpetvā loṇambilasevanatthāya bārāṇasiṃ patvā rājuyyāne vasitvā punadivase nagaraṃ bhikkhāya pāvisi.
In the past, when Brahmadatta was reigning in Bārāṇasī, the Bodhisatta was born into a brahmin family. Having come of age, he learned all crafts in Takkasilā, then renounced the world to become an ascetic. After spending a long time in the Himalayas subsisting on fruits and roots, he arrived in Bārāṇasī to partake of salt and sour substances. He stayed in the royal park and entered the city for alms the next day.
Trong quá khứ, khi Brahmadatta trị vì ở Bārāṇasī, Bồ Tát đã tái sinh vào một gia đình Bà La Môn, khi đến tuổi trưởng thành, Ngài đã học tất cả các nghề ở Takkasilā, rồi xuất gia làm đạo sĩ, sống ở Himavanta một thời gian dài bằng trái cây và củ quả. Sau đó, để tìm kiếm muối và vị chua, Ngài đến Bārāṇasī, trú ngụ trong vườn thượng uyển của nhà vua, rồi ngày hôm sau vào thành khất thực.
Atha naṃ rājaṅgaṇappattaṃ rājā disvā tassa iriyāpathe pasīditvā antepuraṃ ānetvā bhojetvā paṭiññaṃ gahetvā rājuyyāne vasāpesi, devasikaṃ upaṭṭhānaṃ agamāsi.
Then the king, seeing him in the royal courtyard, was pleased with his deportment. He brought him into the inner palace, fed him, and having received his consent, arranged for him to stay in the royal park. He attended upon him daily.
Khi Ngài đến sân điện vua, nhà vua nhìn thấy, hoan hỷ với oai nghi của Ngài, liền mời Ngài vào nội cung, dâng cúng thức ăn, rồi sau khi nhận lời hứa, đã cho Ngài trú ngụ trong vườn thượng uyển của nhà vua, và hàng ngày đến hầu hạ Ngài.
Tamenaṃ bodhisatto ‘‘raññā nāma, mahārāja, cattāri agatigamanāni vajjetvā appamattena khantimettānuddayasampannena hutvā dhammena rajjaṃ kāretabba’’nti vatvā devasikaṃ ovadanto –
The Bodhisatta, advising him daily, saying, "O great king, a king should avoid the four wrong courses of action, be diligent, endowed with patience, loving-kindness, and compassion, and rule righteously," spoke these two verses:
Bồ Tát đã khuyên răn nhà vua hàng ngày rằng: "Này đại vương, một vị vua phải tránh bốn con đường sai trái (agatigamana), phải sống chánh niệm, đầy đủ nhẫn nại, từ bi và thương xót, và phải trị vì bằng chánh pháp." Ngài đã nói hai bài kệ –
Tattha raṭṭhassa pūjitoti evarūpo rājā raṭṭhassa pūjanīyo hotīti attho.
Here, honored by the realm means that such a king is worthy of honor by the realm.
Trong đó, raṭṭhassa pūjito có nghĩa là một vị vua như vậy được quốc gia tôn kính.
Sabbattha anusāsāmīti etesu gāmādīsu yattha katthaci vasantopāhaṃ mahārāja, imāya eva anusiṭṭhiyā tamanusāsāmi, etesu vā gāmādīsu yattha katthaci ekasmimpi ekasattepi anusāsāmi.
Everywhere I instruct you means, "O great king, whether I dwell in these villages or elsewhere, I instruct you with this very admonition, or I instruct you concerning even a single being in any of these villages or other places."
Sabbattha anusāsāmi có nghĩa là: "Này đại vương, dù Ta trú ngụ ở bất cứ đâu trong các làng mạc, v.v., Ta cũng khuyên răn ngài bằng lời giáo huấn này. Hoặc Ta khuyên răn dù chỉ một chúng sinh ở bất cứ đâu trong các làng mạc, v.v."
Māsu kujjha rathesabhāti evamevāhaṃ taṃ anusāsāmi, raññā nāma kujjhatuṃ na vaṭṭati.
Do not be angry, O lord of chariots means, "Thus I instruct you, for a king should not be angry."
Māsu kujjha rathesabhā có nghĩa là: "Ta khuyên răn ngài như vậy, một vị vua không nên nổi giận."
Kiṃkāraṇā?
For what reason?
Vì sao?
Rājāno nāma vācāvudhā, tesaṃ kuddhānaṃ vacanamatteneva bahū jīvitakkhayaṃ pāpuṇantīti.
Kings have words as their weapons; when they are angry, by their mere word, many beings meet their demise.
Các vị vua có lời nói là vũ khí, khi họ nổi giận, chỉ bằng lời nói, nhiều người sẽ mất mạng.
Evaṃ bodhisatto rañño āgatāgatadivase imā dve gāthā abhāsi.
Thus, the Bodhisatta spoke these two verses to the king on the days he came.
Như vậy, Bồ Tát đã nói hai bài kệ này cho nhà vua vào những ngày Ngài đến.
Rājā anusiṭṭhiyā pasannacitto mahāsattassa satasahassuṭṭhānakaṃ ekaṃ gāmavaraṃ adāsi, bodhisatto paṭikkhipi.
The king, with a mind pleased by the admonition, offered the Great Being a noble village worth a hundred thousand, but the Bodhisatta refused it.
Nhà vua hoan hỷ với lời giáo huấn, đã dâng cúng một ngôi làng tốt đẹp trị giá một trăm ngàn cho Đại Sĩ, nhưng Bồ Tát đã từ chối.
Iti so tattheva dvādasasaṃvaccharaṃ vasitvā ‘‘aticiraṃ nivutthomhi, janapadacārikaṃ tāva caritvā āgamissāmī’’ti rañño akathetvāva uyyānapālaṃ āmantetvā ‘‘tāta, ukkaṇṭhitarūposmi, janapadaṃ caritvā āgamissāmi, tvaṃ rañño katheyyāsī’’ti vatvā pakkanto gaṅgāya nāvātitthaṃ pāpuṇi.
So he stayed there for twelve years, and thinking, "I have dwelt here too long; I will travel through the countryside and return," he departed without telling the king, but called the park-keeper and said, "My dear, I am weary; I will travel through the countryside and return. You should tell the king." He then reached the ferry on the Gaṅgā.
Thế là Ngài đã trú ngụ ở đó mười hai năm, rồi nghĩ: "Ta đã ở đây quá lâu, ta sẽ đi du hành khắp các vùng quê một thời gian rồi trở về." Không nói với nhà vua, Ngài gọi người giữ vườn thượng uyển và nói: "Này con, ta cảm thấy buồn chán, ta sẽ đi du hành khắp các vùng quê rồi trở về, con hãy nói với nhà vua." Nói xong, Ngài lên đường và đến bến đò sông Gaṅgā.
Tattha avāriyapitā nāma nāviko ahosi.
There was a ferryman named Avāriyapitā.
Ở đó có một người lái đò tên là Avāriyapitā.
So bālo neva guṇavantānaṃ guṇaṃ jānāti, na attano āyāpāyaṃ jānāti, so gaṅgaṃ taritukāmaṃ janaṃ paṭhamaṃ tāretvā pacchā vetanaṃ yācati, vetanaṃ adentehi saddhiṃ kalahaṃ karonto akkosappahāreyeva bahū labhati, appaṃ lābhaṃ, evarūpo andhabālo.
That fool knows neither the virtue of the virtuous nor his own gain or loss. He ferries people across the Ganges first, then asks for payment. When they don't give payment, he quarrels with them, receiving many insults and blows, but little gain. Such is a blind fool.
Người ấy là một kẻ ngu si, không biết đến phẩm hạnh của những người có đức hạnh, cũng không biết đến lợi ích hay tổn hại của mình. Người ấy thường chở người sang sông trước rồi mới đòi tiền công sau. Khi những người không trả tiền công, người ấy cãi vã với họ, thường nhận được nhiều lời mắng chửi và đánh đập, nhưng ít lợi lộc. Người ấy là một kẻ ngu si mù quáng như vậy.
Taṃ sandhāya satthā abhisambuddho hutvā tatiyaṃ gāthamāha –
Referring to him, the Teacher, having become fully enlightened, spoke the third verse:
Liên quan đến người đó, Bậc Đạo Sư, sau khi thành bậc Chánh Đẳng Giác, đã nói bài kệ thứ ba –
Bodhisatto taṃ nāvikaṃ upasaṅkamitvā ‘‘āvuso, paratīraṃ maṃ nehī’’ti āha.
The Bodhisatta approached that ferryman and said, “Friend, take me to the other shore.”
Bồ Tát đến gần người lái đò và nói: "Này bạn, xin hãy đưa tôi sang bờ bên kia."
Taṃ sutvā so āha ‘‘samaṇa, kiṃ me nāvāvetanaṃ dassasī’’ti?
Hearing that, he said, “Ascetic, what will you give me as ferry fare?”
Nghe vậy, người lái đò nói: "Này sa môn, ngài sẽ trả tiền đò cho tôi bao nhiêu?"
‘‘Āvuso, ahaṃ bhogavaḍḍhiṃ atthavaḍḍhiṃ dhammavaḍḍhiṃ nāma te kathessāmī’’ti.
“Friend, I will tell you about the increase of wealth, the increase of benefit, and the increase of Dhamma.”
"Này bạn, tôi sẽ nói cho bạn biết về sự tăng trưởng tài sản, tăng trưởng lợi ích, và tăng trưởng chánh pháp."
Taṃ sutvā nāviko ‘‘dhuvaṃ esa mayhaṃ kiñci dassatī’’ti taṃ paratīraṃ netvā ‘‘dehi me nāvāya vetana’’nti āha.
Hearing that, the ferryman thought, “Surely he will give me something,” and having taken him to the other shore, he said, “Give me the ferry fare.”
Nghe vậy, người lái đò nghĩ: "Chắc chắn người này sẽ cho mình cái gì đó," rồi đưa Ngài sang bờ bên kia và nói: "Hãy trả tiền đò cho tôi."
So tassa ‘‘sādhu, āvuso’’ti paṭhamaṃ bhogavaḍḍhiṃ kathento –
The Bodhisatta, saying “Very well, friend,” first spoke of the increase of wealth:
Bồ Tát nói với người ấy: "Tốt lắm, này bạn," rồi trước tiên nói về sự tăng trưởng tài sản bằng bài kệ –
Tattha apāranti tāta, nāvika paratīraṃ atiṇṇameva janaṃ orimatīre ṭhitaññeva vetanaṃ yācassu, tato laddhañca gahetvā guttaṭṭhāne ṭhapetvā pacchā manusse paratīraṃ neyyāsi, evaṃ te bhogavaḍḍhi bhavissati.
Here, the far shore means, dear ferryman, you should ask for payment from people who have not yet crossed to the other shore, while they are still on this shore. Then, having received and placed it in a safe place, you should afterwards take the people to the other shore. In this way, there will be an increase in your wealth.
Trong đó, apāraṃ có nghĩa là: "Này người lái đò, hãy đòi tiền công từ những người chưa sang bờ bên kia, những người đang đứng ở bờ bên này. Sau khi đã nhận được tiền và cất giữ ở nơi an toàn, bạn hãy chở người sang bờ bên kia. Như vậy, tài sản của bạn sẽ tăng trưởng."
Añño hi tiṇṇassa manoti tāta nāvika, paratīraṃ gatassa añño mano bhavati, adatvāva gantukāmo hoti.
For the mind of one who has crossed is different means, dear ferryman, the mind of one who has reached the other shore is different; he wishes to depart without giving.
Añño hi tiṇṇassa mano có nghĩa là: "Này người lái đò, tâm trí của người đã sang bờ bên kia sẽ khác, họ muốn đi mà không trả tiền."
Yo panesa pāresī nāma paratīraṃ esati, paratīraṃ gantukāmo hoti, so atirekampi datvā gantukāmo hoti, iti pāresino añño mano hoti, tasmā tvaṃ atiṇṇameva yāceyyāsi, ayaṃ tāva te bhogānaṃ vaḍḍhi nāmāti.
But the one who seeks the far shore, who wishes to go to the other shore, wishes to give even more. Thus, the mind of one seeking the far shore is different. Therefore, you should ask from those who have not yet crossed. This, for you, is called the increase of wealth.
"Còn người muốn sang bờ bên kia, người muốn đến bờ bên kia, thì họ muốn trả thêm tiền để đi. Vì vậy, tâm trí của người muốn sang sông khác. Do đó, bạn hãy đòi tiền khi họ chưa sang sông. Đây chính là sự tăng trưởng tài sản của bạn."
Itissa imāya gāthāya atthadhammavaḍḍhiṃ kathetvā ‘‘ayaṃ te atthavaḍḍhi ca dhammavaḍḍhi cā’’ti āha.
Thus, having explained the increase of benefit and Dhamma with this verse, he said, “This is your increase of benefit and increase of Dhamma.”
Như vậy, sau khi nói về sự tăng trưởng lợi ích và Chánh pháp bằng bài kệ này, Ngài nói: “Đây là sự tăng trưởng lợi ích và sự tăng trưởng Chánh pháp của bạn.”
So pana dandhapuriso taṃ ovādaṃ na kiñci maññamāno ‘‘idaṃ, samaṇa, tayā mayhaṃ dinnaṃ nāvāvetana’’nti āha.
But that dull-witted man, not considering that advice as anything, said, “Ascetic, is this what you have given me as ferry fare?”
Nhưng người đàn ông ngu dốt ấy, không coi trọng lời khuyên đó, nói: “Này Sa-môn, đây là tiền công chèo đò ông đã trả cho tôi à?”
‘‘Āmāvuso’’ti.
“Yes, friend,” he replied.
“Vâng, bạn ạ.”
‘‘Mayhaṃ iminā kammaṃ natthi, aññaṃ me dehī’’ti.
“I have no use for this; give me something else.”
“Tôi không cần thứ này, hãy cho tôi thứ khác.”
‘‘Āvuso, idaṃ ṭhapetvā mayhaṃ aññaṃ natthī’’ti.
“Friend, apart from this, I have nothing else.”
“Này bạn, ngoài thứ này ra tôi không có gì khác.”
‘‘Atha tvaṃ kasmā mama nāvaṃ āruḷhosī’’ti tāpasaṃ gaṅgātīre pātetvā ure nisīditvā mukhamevassa pothesi.
“Then why did you board my boat?” he said, throwing the ascetic down on the bank of the Ganges, sitting on his chest, and hitting him on the face.
“Vậy thì tại sao ông lại lên thuyền của tôi?” – nói rồi, hắn quật vị đạo sĩ xuống bờ sông Gangā, ngồi lên ngực và đấm vào mặt Ngài.
Satthā ‘‘iti so, bhikkhave, tāpaso yaṃ ovādaṃ datvā rañño santikā gāmavaraṃ labhi, tameva ovādaṃ andhabālassa nāvikassa kathetvā mukhapothanaṃ pāpuṇi, tasmā ovādaṃ dentena yuttajanasseva dātabbo, na ayuttajanassā’’ti vatvā abhisambuddho hutvā tadanantaraṃ gāthamāha –
The Teacher said, “Thus, bhikkhus, that ascetic, by giving the same advice for which he received a chief village from the king, to that blind fool of a ferryman, received a beating on the face. Therefore, advice should be given only to a suitable person, not to an unsuitable one,” and having become fully enlightened, he then spoke the verse:
Đức Bổn Sư nói: “Này các Tỳ-kheo, như vậy, vị đạo sĩ đã ban lời khuyên mà nhờ đó Ngài nhận được một ngôi làng tốt từ nhà vua, nhưng khi ban lời khuyên tương tự cho người lái đò ngu dốt và mù quáng, Ngài lại bị đấm vào mặt. Vì vậy, khi ban lời khuyên, chỉ nên ban cho người xứng đáng, không nên ban cho người không xứng đáng,” – nói xong, Đức Phật toàn giác liền nói bài kệ –
Tassa taṃ paharantasseva bhariyā bhattaṃ gahetvā āgatā pāpapurisaṃ disvā ‘‘sāmi, ayaṃ tāpaso nāma rājakulūpako, mā paharī’’ti āha.
While he was striking him, his wife arrived with food. Seeing the wicked man, she said, “Husband, this ascetic is a royal attendant; do not strike him!”
Khi hắn đang đấm như vậy, vợ hắn mang cơm đến, thấy người đàn ông ác độc liền nói: “Chồng ơi, vị đạo sĩ này là người thân cận với hoàng gia, đừng đánh Ngài.”
So kujjhitvā ‘‘tvaṃ me imaṃ kūṭatāpasaṃ paharituṃ na desī’’ti uṭṭhāya taṃ paharitvā pātesi.
He, becoming angry, said, “You won’t let me strike this deceitful ascetic?” and rising, he struck her and threw her down.
Hắn nổi giận nói: “Ngươi không cho ta đánh tên đạo sĩ lừa đảo này à?” – nói rồi, hắn đứng dậy đánh vợ và quật cô ấy ngã xuống.
Atha bhattapāti patitvā bhijji, tassā ca pana garugabbhāya gabbho bhūmiyaṃ pati.
Then the food bowl fell and broke, and her, being heavily pregnant, her fetus fell to the ground.
Rồi bát cơm rơi vỡ, và thai nhi trong bụng người vợ đang mang nặng cũng rơi xuống đất.
Atha naṃ manussā samparivāretvā ‘‘purisaghātakacoro’’ti gahetvā bandhitvā rañño dassesuṃ.
Then people surrounded him, seized him, saying, ‘‘This is a murderer and a thief,’’ bound him, and presented him to the king.
Sau đó, mọi người vây quanh bắt hắn, gọi là “kẻ trộm giết người,” trói lại và dẫn đến trình vua.
Rājā vinicchinitvā tassa rājāṇaṃ kāresi.
The king, having judged, pronounced the royal decree against him.
Nhà vua xét xử và ra lệnh xử tử hắn.
Satthā abhisambuddho hutvā tamatthaṃ pakāsento osānagāthamāha –
The Teacher, having become fully enlightened, revealing that matter, spoke the concluding verse –
Đức Bổn Sư, sau khi thành Phật toàn giác, đã nói bài kệ kết thúc để làm sáng tỏ sự việc đó –
Tattha bhattaṃ bhinnanti bhattapāti bhinnā.
There, ‘the food is broken’ means the food bowl is broken.
Trong đó, bhattaṃ bhinnaṃ nghĩa là bát cơm bị vỡ.
Hatāti pahatā.
‘Killed’ means struck down.
Hatā nghĩa là bị đánh.
Chamāti bhūmiyaṃ.
‘To the ground’ means on the earth.
Chamā nghĩa là xuống đất.
Migova jātarūpenāti yathā migo suvaṇṇaṃ vā hiraññaṃ vā muttāmaṇiādīni vā madditvā gacchantopi attharitvā nipajjantopi tena jātarūpena attano atthaṃ vaḍḍhetuṃ nibbattetuṃ na sakkoti, evameva so andhabālo paṇḍitehi dinnaṃ ovādaṃ sutvāpi attano atthaṃ vaḍḍhetuṃ nibbattetuṃ nāsakkhīti vuttaṃ hoti.
‘Like a deer with gold’ means just as a deer, even when treading upon or lying down on gold, silver, pearls, gems, and so on, cannot increase or produce its own benefit with that gold, even so, it is said, that blind fool, even having heard the advice given by the wise, was unable to increase or produce his own benefit.
Migova jātarūpenā nghĩa là: Cũng như con thú, dù giẫm lên vàng, bạc, ngọc trai, đá quý, v.v., hay nằm đè lên chúng, cũng không thể làm tăng thêm hay tạo ra lợi ích cho mình từ vàng bạc đó; cũng vậy, người lái đò ngu dốt và mù quáng ấy, dù nghe lời khuyên từ các bậc hiền trí, cũng không thể làm tăng thêm hay tạo ra lợi ích cho mình – đó là ý nghĩa được nói đến.
Abandhi sūti ettha abandhi soti evamattho daṭṭhabbo.
‘Abandhi sū’ – here, the meaning should be understood as abandhi so.
Abandhi sū – ở đây, abandhi sū nên được hiểu theo nghĩa này.
Sa-oiti imesaṃ padānañhi sūti sandhi hoti.
Indeed, ‘sū’ is the sandhi of these words: sa-o.
Vì sū là sự nối âm của các từ sa-oiti.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto bārāṇasiyaṃ disāpāmokkho ācariyo hutvā pañcasate māṇave mante vācesi.
In the past, when Brahmadatta was reigning in Bārāṇasī, the Bodhisatta, being a world-renowned teacher in Bārāṇasī, taught mantras to five hundred students.
Trong quá khứ, khi vua Brahmadatta trị vì tại Bārāṇasī, Bồ Tát trở thành một vị đạo sư danh tiếng ở Bārāṇasī, dạy năm trăm học trò các bài chú.
Tesaṃ jeṭṭhako setaketu nāma udiccabrāhmaṇakule nibbattamāṇavo, tassa jātiṃ nissāya mahanto māno ahosi.
The eldest among them was a student named Setaketu, born into a Northern Brahmin family; due to his birth, he had great pride.
Người lớn tuổi nhất trong số họ là Setaketu, một học trò sinh ra trong gia đình Bà-la-môn phương Bắc, có một lòng kiêu hãnh lớn lao do dòng dõi của mình.
So ekadivasaṃ aññehi māṇavehi saddhiṃ nagarā nikkhamanto nagaraṃ pavisantaṃ ekaṃ caṇḍālaṃ disvā ‘‘kosi tva’’nti pucchitvā ‘‘caṇḍālohamasmī’’ti vutte tassa sarīraṃ paharitvā āgatavātassa attano sarīre phusanabhayena ‘‘nassa, caṇḍāla, kāḷakaṇṇī, adhovātaṃ yāhī’’ti vatvā vegena tassa uparivātaṃ agamāsi.
One day, as he was leaving the city with other students, he saw a Caṇḍāla entering the city, and having asked, ‘‘Who are you?’’ and being told, ‘‘I am a Caṇḍāla,’’ he struck his body and, fearing that the wind that had touched the Caṇḍāla would touch his own body, he said, ‘‘Get away, Caṇḍāla, you ill-omened one, go downwind!’’ and quickly went upwind of him.
Một ngày nọ, khi cùng các học trò khác rời thành phố, anh ta thấy một người Caṇḍāla đang đi vào thành phố, liền hỏi: “Ngươi là ai?” Khi người kia trả lời: “Tôi là Caṇḍāla,” anh ta sợ hơi gió đã chạm vào người Caṇḍāla sẽ chạm vào người mình, liền nói: “Cút đi, Caṇḍāla, đồ xui xẻo, hãy đi ngược gió đi!” và nhanh chóng đi ngược gió so với người kia.
Caṇḍālo sīghataraṃ gantvā tassa uparivāte aṭṭhāsi.
The Caṇḍāla went faster and stood upwind of him.
Người Caṇḍāla đi nhanh hơn và đứng ở phía ngược gió so với anh ta.
Atha naṃ so ‘‘nassa kāḷakaṇṇī’’ti suṭṭhutaraṃ akkosi paribhāsi.
Then the student reviled and abused him even more, saying, ‘‘Get away, you ill-omened one!’’
Rồi anh ta càng mắng nhiếc, chửi rủa người kia: “Cút đi, đồ xui xẻo!”
Taṃ sutvā caṇḍālo ‘‘tvaṃ kosī’’ti pucchi.
Hearing that, the Caṇḍāla asked, ‘‘Who are you?’’
Nghe vậy, người Caṇḍāla hỏi: “Ngươi là ai?”
‘‘Brāhmaṇamāṇavohamasmī’’ti.
‘‘I am a Brahmin student.’’
“Ta là học trò Bà-la-môn.”
‘‘Brāhmaṇo hotu, mayā pana puṭṭhapañhaṃ kathetuṃ sakkhissasī’’ti.
‘‘Let it be that you are a Brahmin, but will you be able to answer the question I ask?’’
“Dù là Bà-la-môn, ngươi có thể trả lời câu hỏi ta hỏi không?”
‘‘Āma, sakkhissāmī’’ti.
‘‘Yes, I will be able to.’’
“Vâng, ta có thể.”
‘‘Sace na sakkosi, pādantarena taṃ gamemī’’ti.
‘‘If you cannot, I will make you go between my feet.’’
“Nếu không thể, ta sẽ cho ngươi đi dưới chân ta.”
So attānaṃ takketvā ‘‘gamehī’’ti āha.
He, considering himself, said, ‘‘Make me go.’’
Anh ta tự tin nói: “Cứ cho ta đi đi.”
Caṇḍālaputto tassa kathaṃ parisaṃ gāhāpetvā ‘‘māṇava, disā nāma katarā’’ti pañhaṃ pucchi.
The Caṇḍāla’s son, having made the assembly listen to his words, asked the question, ‘‘Student, what is a direction?’’
Con trai người Caṇḍāla đã khiến mọi người nghe câu chuyện của anh ta và hỏi câu hỏi: “Này học trò, phương hướng là gì?”
‘‘Disā nāma puratthimādayo catasso disā’’ti.
‘‘Directions are the four cardinal points like the east and so on.’’
“Phương hướng là bốn phương chính: Đông, v.v.”
Caṇḍālo ‘‘nāhaṃ taṃ etaṃ disaṃ pucchāmi, tvaṃ ettakampi ajānanto mama sarīre pahaṭavātaṃ jigucchasī’’ti taṃ khandhaṭṭhike gahetvā onametvā attano pādantarena gamesi.
The Caṇḍāla said, ‘‘I am not asking you about that direction; you, not knowing even this much, despise the wind that touched my body,’’ and seizing him by the shoulders, he bent him down and made him go between his feet.
Người Caṇḍāla nói: “Ta không hỏi ngươi về phương hướng đó, ngươi không biết đến thế mà lại ghê tởm hơi gió chạm vào người ta à?” – nói rồi, hắn nắm vai anh ta, cúi xuống và bắt anh ta đi dưới chân mình.
Māṇavā taṃ pavattiṃ ācariyassa ācikkhiṃsu.
The students reported that incident to the teacher.
Các học trò kể lại sự việc đó cho vị đạo sư của họ.
Taṃ sutvā ācariyo ‘‘saccaṃ kira, tāta, setaketu caṇḍālenāsi pādantarena gamito’’ti?
Hearing that, the teacher said, ‘‘Is it true, my dear Setaketu, that you were made to go between the Caṇḍāla’s feet?’’
Nghe vậy, vị đạo sư nói: “Này Setaketu, có thật là con đã bị con trai người Caṇḍāla bắt đi dưới chân không?”
‘‘Āma, ācariya, so maṃ caṇḍāladāsiputto disāmattampi na jānāsī’’ti attano pādantarena gamesi, idāni disvā kattabbaṃ assa jānissāmīti kuddho caṇḍālaputtaṃ akkosi paribhāsi.
‘‘Yes, teacher, that son of a Caṇḍāla slave, saying ‘you don’t even know what a direction is,’ made me go between his feet. Now I will know what to do when I see him,’’ and being angry, he reviled and abused the Caṇḍāla’s son.
“Vâng, thưa đạo sư, tên con trai của nô lệ Caṇḍāla đó nói rằng con không biết cả phương hướng, và bắt con đi dưới chân hắn. Bây giờ con sẽ biết phải làm gì khi gặp hắn,” – giận dữ, anh ta mắng nhiếc, chửi rủa con trai người Caṇḍāla.
Atha naṃ ācariyo ‘tāta, setaketu mā tassa kujjhi, paṇḍito caṇḍāladāsiputto, na so taṃ etaṃ disaṃ pucchati, aññaṃ disaṃ pucchi, tayā pana diṭṭhasutaviññātato adiṭṭhāsutāviññātameva bahutara’’nti ovadanto dve gāthā abhāsi –
Then the teacher, advising him, said, ‘‘My dear Setaketu, do not be angry with him; the son of the Caṇḍāla slave is wise. He did not ask you about that direction; he asked about another direction. Indeed, what is unseen, unheard, and unknown by you is much more than what you have seen, heard, and understood,’’ and he spoke two verses –
Rồi vị đạo sư nói với anh ta: “Này Setaketu, đừng giận hắn, con trai của nô lệ Caṇḍāla đó là người thông thái. Hắn không hỏi con về phương hướng đó, hắn hỏi về một phương hướng khác. Những gì con chưa thấy, chưa nghe, chưa biết còn nhiều hơn những gì con đã thấy, đã nghe, đã biết,” – và Ngài khuyên bảo bằng hai bài kệ –
Tattha na hi sādhu kodhoti kodho nāma uppajjamāno subhāsitadubbhāsitaṃ atthānatthaṃ hitāhitaṃ jānituṃ na detīti na sādhu na laddhako.
Therein, anger is indeed not good means that anger, when it arises, does not allow one to know well-spoken and ill-spoken words, what is beneficial and unbeneficial, what is advantageous and disadvantageous; thus, it is not good, not commendable.
Trong đó, na hi sādhu kodho nghĩa là sân hận khi khởi lên không cho phép biết lời hay lẽ dở, lợi hại, tốt xấu, nên không tốt, không đáng có.
Bahumpi te adiṭṭhanti tayā cakkhunā adiṭṭhaṃ sotena ca assutameva bahutaraṃ.
Much is unseen by you means much more is unseen by your eye and unheard by your ear.
Bahumpi te adiṭṭha nghĩa là những điều con chưa thấy bằng mắt, chưa nghe bằng tai còn nhiều hơn.
Disatāti disā.
Are a direction means a direction.
Disatā nghĩa là phương hướng.
Mātāpitaro puttānaṃ purimataraṃ uppannattā puratthimadisā nāma jātāti vadati.
Mother and father are called the eastern direction because they arise earlier for their children.
Cha mẹ được gọi là phương Đông vì họ là những người đầu tiên sinh ra con cái.
Ācariyamāhu disataṃ pasatthāti ācariyā pana dakkhiṇeyyattā disataṃ pasatthā dakkhiṇā disāti buddhādayo ariyā āhu kathenti dīpenti.
Teachers, they say, are a praised direction means that teachers, being worthy of offerings, are a praised direction, the southern direction, as the Buddhas and other noble ones declare and explain.
Ācariyamāhu disataṃ pasatthā nghĩa là các bậc đạo sư, vì xứng đáng được cúng dường, được các bậc Thánh như Đức Phật, v.v., khen ngợi là phương Nam, tức là họ giảng giải.
Agārinoti gahaṭṭhā.
Householders means laypeople.
Agārino nghĩa là các gia chủ.
Annadapānavatthadāti annadā, pānadā, vatthadā ca.
Givers of food, drink, and clothing means givers of food, givers of drink, and givers of clothing.
Annadapānavatthadā nghĩa là những người bố thí đồ ăn, thức uống, và y phục.
Avhāyikāti ‘‘etha deyyadhammaṃ paṭiggaṇhathā’’ti pakkosanakā.
Those who invite means those who call out, "Come, receive these meritorious gifts!"
Avhāyikā nghĩa là những người mời gọi: “Hãy đến nhận vật phẩm cúng dường này.”
Tampi disaṃ vadantīti tampi buddhādayo ariyā ekaṃ disaṃ vadanti.
They call that also a direction means that the Buddhas and other noble ones call that also a direction.
Tampi disaṃ vadantī nghĩa là các bậc Thánh như Đức Phật, v.v., cũng gọi đó là một phương hướng.
Iminā catupaccayadāyakā gahaṭṭhā paccaye apadisitvā dhammikasamaṇabrāhmaṇehi upagantabbattā ekā disā nāmāti dīpeti.
By this, it is explained that householders who provide the four requisites are a direction, in reference to the requisites, because virtuous ascetics and brahmins should approach them.
Điều này làm sáng tỏ rằng các gia chủ bố thí bốn vật dụng cần thiết, vì các Sa-môn và Bà-la-môn chân chính cần đến họ để nhận vật dụng, nên họ là một phương hướng.
Aparo nayo – ye ete agārino annapānavatthadā, tesaṃ chakāmasaggasampattidāyakaṭṭhena uparūpari avhāyanato ye avhāyikā dhammikasamaṇabrāhmaṇā, tampi disaṃ vadanti, buddhādayo ariyā uparimadisaṃ nāma vadantīti dīpeti.
Another interpretation: Those householders who give food, drink, and clothing, and those virtuous ascetics and brahmins who invite them upwards to the six heavenly realms of sensual pleasure by providing these, the Buddhas and other noble ones call that also a direction, namely, the upper direction.
Một cách giải thích khác: Những gia chủ bố thí đồ ăn, thức uống, y phục đó, vì họ là những người ban tặng hạnh phúc cõi trời dục giới sáu tầng, nên những Sa-môn và Bà-la-môn chân chính được mời gọi liên tục lên trên, các bậc Thánh như Đức Phật, v.v., cũng gọi đó là phương trên.
Vuttampi cetaṃ –
And this has been said:
Điều này cũng đã được nói đến –
Evaṃ mahāsatto māṇavassa disā kathesi.
Thus, the Great Being explained the directions to the young man.
Như vậy, Đại sĩ đã chỉ dẫn phương hướng cho người thanh niên.
So pana ‘‘caṇḍālenamhi pādantarena gamito’’ti tasmiṃ ṭhāne avasitvā takkasilaṃ gantvā disāpāmokkhācariyassa santike sabbasippāni uggaṇhitvā ācariyena anuññāto takkasilato nikkhamitvā sabbasamayasippaṃ sikkhanto vicari.
But he, thinking, "I have been made to pass between the legs by a caṇḍāla," did not stay in that place but went to Takkasilā, learned all arts from the teacher, the chief of directions, and, with the teacher's permission, left Takkasilā, wandering about learning all customary arts.
Người thanh niên đó, vì nghĩ ‘‘ta đã bị một người Caṇḍāla (tiện dân) giẫm chân’’, nên không ở lại nơi đó mà đến Takkasilā, học tất cả các nghề nghiệp từ vị đạo sư Disāpāmokkha, rồi được đạo sư cho phép, rời Takkasilā và đi du hành, học hỏi tất cả các nghề nghiệp và giáo phái.
So ekaṃ paccantagāmaṃ patvā taṃ nissāya vasante pañcasate tāpase disvā tesaṃ santike pabbajitvā yaṃ te jānanti sippamantacaraṇaṃ, taṃ uggaṇhitvā gaṇasatthā hutvā tehi parivārito bārāṇasiṃ gantvā punadivase bhikkhaṃ caranto rājaṅgaṇaṃ agamāsi.
He reached a border village, and seeing five hundred ascetics dwelling there, he renounced the world under them, learned the arts, spells, and practices they knew, became a leader of the group, and surrounded by them, went to Bārāṇasī, and the next day, while seeking alms, he went to the royal courtyard.
Người ấy đến một ngôi làng biên giới, sống nương tựa vào đó, thấy năm trăm đạo sĩ đang sống ở đó, liền xuất gia với họ, học những nghề nghiệp, thần chú và cách thực hành mà họ biết, trở thành một đạo sư của một nhóm, được họ vây quanh, đến Bārāṇasī, và vào ngày hôm sau, đi khất thực đến sân cung vua.
Rājā tāpasānaṃ iriyāpathe pasīditvā antonivesane bhojetvā te attano uyyāne vasāpesi.
The king, pleased with the ascetics' deportment, fed them within the palace and had them reside in his own park.
Nhà vua hoan hỷ với oai nghi của các đạo sĩ, cho họ ăn trong nội cung và sắp xếp cho họ ở trong vườn thượng uyển của mình.
So ekadivasaṃ tāpase parivisitvā ‘‘ajja sāyanhe uyyānaṃ gantvā ayye vandissāmī’’ti āha.
One day, having served the ascetics, he said, "This evening, I will go to the park and pay homage to the venerable ones."
Một ngày nọ, nhà vua phục vụ các đạo sĩ và nói: ‘‘Hôm nay vào buổi tối, ta sẽ đến vườn thượng uyển để đảnh lễ các bậc tôn giả.’’
Setaketu uyyānaṃ gantvā tāpase sannipātetvā ‘‘mārisā, ajja rājā āgamissati, rājāno ca nāma sakiṃ ārādhetvā yāvatāyukaṃ sukhaṃ jīvituṃ sakkā, ajja ekacce vaggulivataṃ caratha, ekacce kaṇṭakaseyyaṃ kappetha, ekacce pañcātapaṃ tappetha, ekacce ukkuṭikappadhānamanuyuñjatha, ekacce udakorohaṇakammaṃ karotha, ekacce mante sajjhāyathā’’ti vicāretvā sayaṃ pakkasāladvāre apassayapīṭhake nisīditvā pañcavaṇṇaraṅgasamujjalavāsanaṃ ekaṃ potthakaṃ vicitravaṇṇe ādhārake ṭhapetvā susikkhitehi catūhi pañcahi māṇavehi pucchite pucchite pañhe kathesi.
Setaketu went to the park, gathered the ascetics, and said: “Sirs, today the king will come. Kings, once pleased, can enable one to live happily for a lifetime. Today, some of you should practice the bat-vow, some should make a bed of thorns, some should undergo the five-fire penance, some should engage in the squatting posture, some should perform the water-immersion rite, and some should recite mantras.” Having thus instructed, he himself sat on a couch at the entrance of the main hall, placed a book shining with five colors on a beautifully colored stand, and answered questions posed by four or five well-trained pupils.
Setaketu đến vườn thượng uyển, tập hợp các đạo sĩ và nói: ‘‘Thưa các đạo sĩ, hôm nay nhà vua sẽ đến, các vị vua, một khi đã được làm hài lòng, có thể sống hạnh phúc suốt đời. Hôm nay, một số vị hãy thực hành hạnh dơi, một số vị hãy nằm trên giường gai, một số vị hãy tu khổ hạnh dưới năm mặt trời, một số vị hãy thực hành tư thế ngồi xổm kiên cố, một số vị hãy thực hành tắm nước, một số vị hãy tụng niệm thần chú.’’ Sau khi sắp xếp như vậy, chính ông ngồi trên một chiếc ghế tựa ở cửa một ngôi nhà lá, đặt một cuốn sách được trang trí bằng năm màu sắc rực rỡ trên một giá đỡ nhiều màu, và giảng giải các câu hỏi được bốn hoặc năm thanh niên đã được huấn luyện tốt hỏi.
Tasmiṃ khaṇe rājā āgantvā te micchātapaṃ karonte disvā tuṭṭho setaketuṃ upasaṅkamitvā vanditvā ekamantaṃ nisinno purohitena saddhiṃ sallapanto tatiyaṃ gāthamāha –
At that moment, the king arrived, and seeing them performing false austerities, he was pleased. He approached Setaketu, paid homage, sat to one side, and conversing with his chaplain, spoke the third verse:
Vào lúc đó, nhà vua đến, thấy họ đang thực hiện các khổ hạnh sai lầm thì hoan hỷ, đến gần Setaketu, đảnh lễ và ngồi sang một bên, nói chuyện với vị đạo sĩ chủ trì, và nói bài kệ thứ ba –
Tattha kharājināti sakhurehi ajinacammehi samannāgatā.
Here, kharājinā means endowed with deer skins with rough hooves.
Trong đó, kharājinā (mặc da thú thô ráp): được trang bị da thú thô ráp có móng vuốt.
Paṅkadantāti dantakaṭṭhassa akhādanena malaggahitadantā.
Paṅkadantā means teeth covered with grime due to not cleaning them.
Paṅkadantā (răng dơ): răng bị bẩn do không dùng que xỉa răng.
Dummakkharūpāti anañjitāmaṇḍitalūkhanivāsanapārupanā mālāgandhavilepanavajjitā, kiliṭṭharūpāti vuttaṃ hoti.
Dummakkharūpā means not anointed, not adorned, wearing rough clothes, avoiding garlands, perfumes, and ointments; it means having a squalid appearance.
Dummakkharūpā (hình dạng xấu xí): không thoa dầu, không trang điểm, mặc quần áo thô ráp, không dùng vòng hoa, hương liệu, dầu thơm, có nghĩa là hình dạng bẩn thỉu.
Yeme jappantīti ye ime mante sajjhāyanti.
Yeme jappanti means these who recite mantras.
Yeme jappantī (những người tụng niệm): những người tụng niệm thần chú này.
Mānusake payogeti manussehi kattabbapayoge ṭhitā.
Mānusake payoge means established in practices to be performed by humans.
Mānusake payoge (trong những nỗ lực của con người): đang ở trong những nỗ lực mà con người phải làm.
Idaṃ vidū parimuttā apāyāti imasmiṃ payoge ṭhatvā imaṃ lokaṃ viditvā pākaṭaṃ katvā ‘‘kacci ete isayo catūhi apāyehi muttā’’ti pucchati.
Idaṃ vidū parimuttā apāyā means, having understood this world by being established in this practice and having made it manifest, he asks, “Are these ascetics freed from the four lower realms?”
Idaṃ vidū parimuttā apāyā (họ có biết rằng đã thoát khỏi các cõi khổ không): hỏi rằng ‘‘các vị ẩn sĩ này, khi ở trong nỗ lực này, đã biết và làm rõ thế giới này, có thoát khỏi bốn cõi khổ không?’’.
Tattha karitvāti katvā.
Here, karitvā means having done.
Trong đó, karitvā (đã làm): đã làm.
Caraṇanti saha sīlena aṭṭha samāpattiyo.
Caraṇa means the eight attainments together with sīla.
Caraṇa (sự thực hành): tám thiền định cùng với giới luật.
Idaṃ vuttaṃ hoti.
This is what is meant:
Điều này được nói như sau.
Mahārāja, ‘‘ahaṃ bahussutomhī’’ti sahassavedopi ce tividhaṃ sucaritadhammaṃ na careyya, pāpāneva kareyya, so tāni pāpāni kammāni katvā taṃ bāhusaccaṃ paṭicca sīlasamāpattisaṅkhātaṃ caraṇaṃ appatvā dukkhā na pamuñce, apāyadukkhato na muccatevāti.
Great King, even if one who knows a thousand Vedas, thinking “I am learned,” does not practice the threefold good conduct, but only commits evil deeds, then having committed those evil deeds, by relying on that extensive learning, without attaining conduct, which consists of sīla and samāpatti, he will not be freed from suffering; indeed, he will not be freed from the suffering of the lower realms.
Đại vương, nếu người nói ‘‘tôi là người đa văn’’ dù biết ngàn kinh Veda mà không thực hành Pháp ba thiện hạnh, mà chỉ làm điều ác, thì sau khi đã làm những nghiệp ác đó, nhờ vào sự đa văn ấy, không đạt được sự thực hành bao gồm giới luật và thiền định, sẽ không thoát khỏi khổ đau, không thoát khỏi khổ đau của các cõi đọa lạc.
Tassattho – tayo vedā aphalā na bhavanti, sasaṃyamaṃ caraṇameva saccaṃ seyyaṃ uttamaṃ pavaraṃ na heva hoti.
Its meaning is: The three Vedas are not fruitless, and conduct with self-restraint alone is not superior, excellent, or supreme.
Ý nghĩa của bài kệ đó là: ba Veda không phải là vô ích, giới hạnh cùng với sự tự chế là chân thật, là cao thượng, là tối thắng, không phải là vô ích.
Kiṃkāraṇā?
For what reason?
Vì lý do gì?
Kittiñhi pappoti adhicca vedeti tayo vede adhicca diṭṭhadhamme kittimattaṃ yasamattaṃ lābhamattaṃ labhati, ito paraṃ aññaṃ natthi, tasmā na te aphalā.
Kittiñhi pappoti adhicca vede means by learning the three Vedas, one obtains only fame, only renown, only gain in this very life; there is nothing beyond this. Therefore, they are not fruitless.
Quả thật đạt được danh tiếng nhờ học thuộc Veda, nghĩa là nhờ học thuộc ba Veda, trong đời hiện tại (diṭṭhadhamme) chỉ đạt được danh tiếng, sự nổi tiếng, sự lợi lộc, không có gì khác hơn thế, do đó chúng không phải là vô ích.
Santiṃ puṇeti caraṇena dantoti sīle patiṭṭhāya samāpattiyo nibbattetvā samāpattipadaṭṭhānaṃ vipassanaṃ vaḍḍhento accantaṃ santaṃ nibbānaṃ nāma taṃ eti pāpuṇāti.
Santiṃ puṇeti caraṇena danto means, established in sīla, having generated samāpattis, and developing vipassanā, which is the basis of samāpatti, one reaches, attains, that utterly peaceful state called Nibbāna.
Người được điều phục đạt được sự an tịnh nhờ giới hạnh, nghĩa là người đã an trú trong giới, phát triển các thiền định (samāpatti), rồi phát triển thiền minh sát (vipassanā) dựa trên nền tảng thiền định, sẽ đạt đến Nibbāna, sự an tịnh tối thượng.
Atīte rājagahanagare magadharājā nāma rajjaṃ kāresi.
In the past, in the city of Rājagaha, a king named Magadha ruled the kingdom.
Trong quá khứ, tại thành Rājagaha, có một vị vua tên là Magadha trị vì.
Tadā bodhisatto tassa aggamahesiyā kucchimhi nibbatti, brahmadattakumārotissa nāmaṃ akaṃsu.
At that time, the Bodhisatta was born in the womb of his chief queen; they named him Prince Brahmadatta.
Khi ấy, Bồ Tát đã tái sinh vào bụng của hoàng hậu, và họ đặt tên cho ngài là Brahmadattakumāra.
Tassa jātadivaseyeva purohitassapi putto jāyi, tassa mukhaṃ ativiya sobhati, tenassa darīmukhoti nāmaṃ akaṃsu.
On the very day of his birth, a son was also born to the chaplain; his face was exceedingly beautiful, so they named him Darīmukha.
Vào ngày ngài đản sinh, con trai của vị tế tự cũng ra đời, khuôn mặt của cậu bé ấy vô cùng rạng rỡ, vì vậy họ đặt tên cho cậu là Darīmukha.
Te ubhopi rājakuleyeva saṃvaḍḍhā aññamaññaṃ piyasahāyā hutvā soḷasavassakāle takkasilaṃ gantvā sabbasippāni uggaṇhitvā ‘‘sabbasamayasippañca sikkhissāma, desacārittañca jānissāmā’’ti gāmanigamādīsu carantā bārāṇasiṃ patvā devakule vasitvā punadivase bārāṇasiṃ bhikkhāya pavisiṃsu.
Both of them grew up in the royal household, became dear friends, and at sixteen years of age, went to Takkasilā, learned all the arts, and thinking, "We shall learn all arts and crafts and know the customs of the land," they wandered through villages and towns, reached Bārāṇasī, stayed in a temple, and on the next day entered Bārāṇasī for alms.
Cả hai lớn lên trong hoàng cung, trở thành bạn thân của nhau, và khi đến tuổi mười sáu, họ đến Takkasilā để học tất cả các nghề thủ công. Sau đó, họ đi qua các làng mạc và thị trấn để ‘‘học tất cả các nghề thủ công và tìm hiểu phong tục của các vùng’’, rồi đến Bārāṇasī, trú ngụ trong một ngôi đền, và ngày hôm sau họ vào Bārāṇasī để khất thực.
Tattha ekasmiṃ kule ‘‘brāhmaṇe bhojetvā vācanakaṃ dassāmā’’ti pāyāsaṃ pacitvā āsanāni paññattāni honti.
There, in one family, they had cooked milk-rice and arranged seats, intending to "feed brahmins and give them a blessing."
Tại một gia đình, họ đã nấu cháo sữa (pāyāsa) và chuẩn bị chỗ ngồi với ý định ‘‘sẽ cúng dường các Bà La Môn và nghe bài kinh tụng.’’
Manussā te ubhopi bhikkhāya carante disvā ‘‘brāhmaṇā āgatā’’ti gehaṃ pavesetvā mahāsattassa āsane suddhavatthaṃ paññāpesuṃ, darīmukhassa āsane rattakambalaṃ.
The people, seeing both of them wandering for alms, thought, "Brahmins have come," and inviting them into the house, spread a clean cloth on the Bodhisatta's seat and a red blanket on Darīmukha's seat.
Những người dân thấy hai người đang khất thực, liền nghĩ ‘‘các Bà La Môn đã đến’’, bèn mời họ vào nhà và trải một tấm vải trắng trên chỗ ngồi của Đại Sĩ, còn trên chỗ ngồi của Darīmukha thì trải một tấm chăn đỏ.
Darīmukho taṃ nimittaṃ disvā ‘‘ajja mayhaṃ sahāyo bārāṇasirājā bhavissati, ahaṃ senāpatī’’ti aññāsi.
Darīmukha, seeing that omen, understood, "Today my friend will be the king of Bārāṇasī, and I will be the commander-in-chief."
Darīmukha thấy điềm đó, liền biết rằng ‘‘hôm nay bạn của ta sẽ trở thành vua Bārāṇasī, còn ta sẽ là tổng tư lệnh.’’
Te tattha bhuñjitvā vācanakaṃ gahetvā maṅgalaṃ vatvā nikkhamma taṃ rājuyyānaṃ agamaṃsu.
They ate there, received the blessing, uttered auspicious words, departed, and went to the royal park.
Sau khi dùng bữa ở đó, nhận bài kinh tụng và nói lời chúc phúc, họ rời đi và đến khu vườn hoàng gia.
Tattha mahāsatto maṅgalasilāpaṭṭe nipajji, darīmukho panassa pāde parimajjanto nisīdi.
There, the Bodhisatta lay down on the auspicious stone slab, while Darīmukha sat massaging his feet.
Ở đó, Đại Sĩ nằm trên phiến đá hoàng gia, còn Darīmukha thì ngồi xoa bóp chân cho ngài.
Tadā bārāṇasirañño matassa sattamo divaso hoti.
At that time, it was the seventh day since the king of Bārāṇasī had died.
Khi ấy, đó là ngày thứ bảy kể từ khi vua Bārāṇasī băng hà.
Purohito rañño sarīrakiccaṃ katvā aputtake rajje sattame divase phussarathaṃ vissajjesi.
The chaplain, having performed the king's funeral rites, released the auspicious chariot on the seventh day in the kingdom without an heir.
Vị tế tự đã hoàn tất nghi lễ hỏa táng cho nhà vua, và vào ngày thứ bảy, trong một vương quốc không có người thừa kế, ông đã thả cỗ xe hoàng gia (phussaratha).
Phussarathavissajjanakiccaṃ mahājanakajātake (jā. 2.22.123 ādayo) āvi bhavissati.
The ceremony of releasing the auspicious chariot will become clear in the Mahājanaka Jātaka.
Nghi lễ thả cỗ xe hoàng gia sẽ được trình bày rõ trong Mahājanaka Jātaka (Jā. 2.22.123 trở đi).
Phussaratho nagarā nikkhamitvā caturaṅginiyā senāya parivuto anekasatehi tūriyehi vajjamānehi uyyānadvāraṃ pāpuṇi.
The auspicious chariot departed from the city, surrounded by a fourfold army, with hundreds of musical instruments playing, and reached the park gate.
Cỗ xe hoàng gia rời thành phố, được bao quanh bởi quân đội bốn binh chủng, với hàng trăm tiếng nhạc cụ vang lên, và đến cổng khu vườn.
Darīmukho tūriyasaddaṃ sutvā ‘‘sahāyassa me phussaratho āgacchati, ajjevesa rājā hutvā mayhaṃ senāpatiṭṭhānaṃ dassati, ko me gharāvāsenattho, nikkhamitvā pabbajissāmī’’ti bodhisattaṃ anāmantetvāva ekamantaṃ gantvā paṭicchanne aṭṭhāsi.
Darīmukha, hearing the sound of the instruments, thought, "The auspicious chariot is coming for my friend; today he will become king and give me the position of commander-in-chief. What need have I for household life? I shall go forth and become an ascetic!" and without informing the Bodhisatta, he went aside and stood concealed.
Darīmukha nghe tiếng nhạc cụ, liền nghĩ ‘‘cỗ xe hoàng gia đang đến đón bạn của ta, hôm nay ngài sẽ trở thành vua và ban cho ta chức tổng tư lệnh, ta còn cần gì đến đời sống gia đình nữa, ta sẽ xuất gia!’’ – và không thông báo cho Bồ Tát, cậu liền đi sang một bên và ẩn mình.
Purohito uyyānadvāre rathaṃ ṭhapetvā uyyānaṃ paviṭṭho bodhisattaṃ maṅgalasilāpaṭṭe nipannaṃ disvā pādesu lakkhaṇāni oloketvā ‘‘ayaṃ puññavā satto dvisahassadīpaparivārānaṃ catunnampi mahādīpānaṃ rajjaṃ kāretuṃ samattho, dhiti panassa kīdisā’’ti sabbatūriyāni paggaṇhāpesi.
The chaplain, having stopped the chariot at the park gate, entered the park, saw the Bodhisatta lying on the auspicious stone slab, examined the marks on his feet, and thinking, "This meritorious being is capable of ruling the kingdom of the four great continents surrounded by two thousand islands, but what is his resolve like?" he had all the musical instruments played.
Vị quan tế tự đặt xe ngựa tại cổng vườn, đi vào vườn, thấy Bồ tát đang nằm trên phiến đá may mắn. Sau khi xem các tướng tốt ở chân, ông nghĩ: “Chúng sanh đầy phước này có khả năng cai trị vương quốc của bốn đại châu được bao quanh bởi hai ngàn hòn đảo nhỏ, nhưng ý chí của ngài thế nào?” Rồi ông ra lệnh tấu tất cả các loại nhạc cụ.
Bodhisatto pabujjhitvā mukhato sāṭakaṃ apanetvā mahājanaṃ oloketvā puna sāṭakena mukhaṃ paṭicchādetvā thokaṃ nipajjitvā passaddhadaratho uṭṭhāya silāpaṭṭe pallaṅkena nisīdi.
The Bodhisatta awoke, removed the cloth from his face, looked at the great crowd, then covered his face again with the cloth, lay down for a while, and then, with his agitation calmed, rose and sat cross-legged on the stone slab.
Bồ tát thức dậy, vén tấm vải che mặt, nhìn đại chúng, rồi lại dùng tấm vải che mặt, nằm một lát. Sau khi cơn mệt mỏi lắng xuống, Ngài đứng dậy, ngồi kiết già trên phiến đá.
Purohito jāṇukena patiṭṭhāya ‘‘deva, rajjaṃ tumhākaṃ pāpuṇātī’’ti āha.
The chaplain knelt down and said, "Deva, the kingdom has fallen to you."
Vị quan tế tự quỳ xuống và thưa: “Thưa Đại vương, vương quốc thuộc về ngài.”
‘‘Aputtakaṃ bhaṇe rajja’’nti.
"Is the kingdom without an heir, good sir?"
“Này khanh, vương quốc ấy không có con trai sao?”
‘‘Āma, devā’’ti.
"Yes, Deva," he replied.
“Vâng, thưa Đại vương.”
‘‘Tena hi sādhū’’ti sampaṭicchi.
"Then, good," he assented.
“Vậy thì tốt,” Ngài chấp thuận.
Te tassa uyyāneyeva abhisekaṃ akaṃsu.
They consecrated him right there in the park.
Họ đã làm lễ quán đảnh cho Ngài ngay trong vườn.
So yasamahantatāya darīmukhaṃ asaritvāva rathaṃ abhiruyha mahājanaparivuto nagaraṃ pavisitvā padakkhiṇaṃ katvā rājadvāre ṭhitova amaccānaṃ ṭhānantarāni vicāretvā pāsādaṃ abhiruhi.
Such was his great glory that he did not remember Darīmukha, and ascending the chariot, surrounded by the great crowd, he entered the city, circumambulated it, and standing at the royal gate, he deliberated on the appointments of the ministers and then ascended the palace.
Vì sự vĩ đại của danh tiếng, Ngài không nhớ đến Darīmukha, mà lên xe ngựa, được đại chúng vây quanh, đi vào thành, làm lễ nhiễu quanh, rồi đứng tại cổng hoàng cung, phân chia các chức vụ cho các vị quan đại thần, rồi lên cung điện.
Tasmiṃ khaṇe darīmukho ‘‘suññaṃ dāni uyyāna’’nti āgantvā maṅgalasilāya nisīdi, athassa purato paṇḍupalāsaṃ pati.
At that moment, Darīmukha, thinking "Now the park is empty," came and sat on the auspicious stone slab. Then, a withered leaf fell in front of him.
Vào khoảnh khắc đó, Darīmukha nghĩ: “Bây giờ khu vườn trống rồi,” liền đến và ngồi trên phiến đá may mắn. Rồi một chiếc lá vàng rơi xuống trước mặt ông.
So tasmiṃyeva paṇḍupalāse khayavayaṃ paṭṭhapetvā tilakkhaṇaṃ sammasitvā pathaviṃ unnādento paccekabodhiṃ nibbattesi.
He, contemplating rise and fall based on that very withered leaf, reflected on the three characteristics (tilakkhaṇa), and, shaking the earth, attained Paccekabodhi.
Ông quán xét sự sinh diệt trên chính chiếc lá vàng đó, tư duy về ba tướng (vô thường, khổ, vô ngã), rồi chứng đắc quả vị Độc Giác Phật, làm rung chuyển mặt đất.
Tassa taṅkhaṇaññeva gihiliṅgaṃ antaradhāyi, iddhimayapattacīvaraṃ ākāsato otaritvā sarīre paṭimuñci.
At that very moment, his lay attire disappeared, and a set of robes (pattacīvara) made by psychic power descended from the sky and adorned his body.
Ngay lúc đó, tướng người cư sĩ của ông biến mất, y bát thần thông từ trên không trung hạ xuống và mặc vào thân ông.
Tāvadeva aṭṭhaparikkhāradharo iriyāpathasampanno vassasaṭṭhikatthero viya hutvā iddhiyā ākāse uppatitvā himavantapadese nandamūlakapabbhāraṃ agamāsi.
Immediately, he, bearing the eight requisites (aṭṭhaparikkhāra) and perfect in deportment, like an elder of sixty vassas, rose into the sky by psychic power and went to the Nandamūlaka cave in the Himavanta region.
Ngay lập tức, ông trở thành một vị trưởng lão sáu mươi tuổi, với đầy đủ tám món vật dụng, oai nghi đầy đủ, rồi dùng thần thông bay lên không trung và đi đến hang Nandamūlaka ở vùng Hy Mã Lạp Sơn.
Bodhisattopi dhammena rajjaṃ kāresi, yasamahantatāya pana yasena pamatto hutvā cattālīsa vassāni darīmukhaṃ na sari, cattālīse pana saṃvacchare atīte taṃ saritvā ‘‘mayhaṃ sahāyo darīmukho nāma atthi, kahaṃ nu kho so’’ti taṃ daṭṭhukāmo ahosi.
The Bodhisatta also ruled the kingdom righteously. However, due to the greatness of his fame, he became heedless of his fame and did not remember Darīmukha for forty years. But after forty years had passed, he remembered him and wished to see him, thinking, "I have a friend named Darīmukha; where might he be?"
Bồ tát cũng cai trị vương quốc bằng Chánh pháp. Nhưng vì sự vĩ đại của danh tiếng, Ngài đã lãng quên Darīmukha trong bốn mươi năm. Đến năm thứ bốn mươi, Ngài nhớ đến ông và muốn gặp ông, nghĩ: “Ta có một người bạn tên là Darīmukha, không biết bây giờ ông ấy ở đâu?”
So tato paṭṭhāya antepurepi parisamajjhepi ‘‘kahaṃ nu kho mayhaṃ sahāyo darīmukho, yo me tassa vasanaṭṭhānaṃ katheti, mahantamassa yasaṃ dassāmī’’ti vadati.
From that time onwards, he would say, both in the inner palace and amidst assemblies, "Where might my friend Darīmukha be? Whoever tells me his dwelling place, I will bestow great honor upon him."
Từ đó trở đi, Ngài nói trong nội cung cũng như giữa hội chúng: “Người bạn Darīmukha của ta ở đâu? Ai chỉ cho ta nơi ông ấy ở, ta sẽ ban cho người ấy vinh hoa phú quý lớn lao.”
Evaṃ tassa punappunaṃ taṃ sarantasseva aññāni dasa saṃvaccharāni atikkantāni.
Thus, while he repeatedly remembered him, another ten years passed.
Cứ như thế, mười năm nữa trôi qua trong khi Ngài liên tục nhớ đến ông.
Darīmukhapaccekabuddhopi paññāsavassaccayena āvajjento ‘‘maṃ kho sahāyo saratī’’ti ñatvā ‘‘idāni so mahallako puttadhītādīhi vuddhippatto, gantvā dhammaṃ kathetvā pabbājessāmi na’’nti iddhiyā ākāsena āgantvā uyyāne otaritvā suvaṇṇapaṭimā viya silāpaṭṭe nisīdi.
Darīmukha Paccekabuddha, after fifty years, reflecting, knew, "My friend is remembering me," and thinking, "Now he is old and has grown with sons and daughters; I will go and teach him the Dhamma and ordain him," came through the sky by psychic power, descended into the park, and sat on a stone slab like a golden statue.
Độc Giác Phật Darīmukha cũng sau năm mươi năm, khi quán xét, biết rằng “Người bạn của ta đang nhớ đến ta,” liền nghĩ: “Bây giờ ông ấy đã già, có con cái trưởng thành. Ta sẽ đến thuyết pháp và khiến ông ấy xuất gia.” Rồi Ngài dùng thần thông bay trên không trung đến, hạ xuống khu vườn, và ngồi trên phiến đá như một pho tượng vàng.
Uyyānapālo taṃ disvā upasaṅkamitvā ‘‘bhante, kuto tumhe ethā’’ti pucchi.
The park-keeper, seeing him, approached and asked, "Venerable sir, from where have you come?"
Người giữ vườn thấy Ngài, liền đến gần và hỏi: “Bạch Tôn giả, ngài từ đâu đến?”
‘‘Nandamūlakapabbhārato’’ti.
"From the Nandamūlaka cave."
“Từ hang Nandamūlaka.”
‘‘Ke nāma tumhe’’ti?
"What is your name?"
“Ngài tên gì?”
‘‘Darīmukhapaccekabuddho nāmāhaṃ, āvuso’’ti.
"I am Darīmukha Paccekabuddha, friend."
“Này hiền giả, ta tên là Độc Giác Phật Darīmukha.”
‘‘Bhante, amhākaṃ rājānaṃ jānāthā’’ti?
"Venerable sir, do you know our king?"
“Bạch Tôn giả, ngài có biết đức vua của chúng tôi không?”
‘‘Āma jānāmi, gihikāle no sahāyo’’ti.
"Yes, I know him; he was our friend in our lay life."
“Vâng, ta biết. Khi còn là cư sĩ, ông ấy là bạn của ta.”
‘‘Bhante, rājā tumhe daṭṭhukāmo, kathessāmi tassa tumhākaṃ āgatabhāva’’nti.
"Venerable sir, the king wishes to see you; I will inform him of your arrival."
“Bạch Tôn giả, đức vua muốn gặp ngài. Con sẽ báo cho ngài ấy biết ngài đã đến.”
‘‘Gaccha kathehī’’ti.
"Go and tell him."
“Hãy đi và báo đi.”
So ‘‘sādhū’’ti vatvā turitaturitova gantvā tassa silāpaṭṭe nisinnabhāvaṃ rañño kathesi.
He said, "Very well," and went quickly to inform the king of his sitting on the stone slab.
Ông ấy nói “Vâng,” rồi vội vã đi đến báo cho đức vua biết Ngài đang ngồi trên phiến đá.
Rājā ‘‘āgato kira me sahāyo, passissāmi na’’nti rathaṃ āruyha mahantena parivārena uyyānaṃ gantvā paccekabuddhaṃ vanditvā paṭisanthāraṃ katvā ekamantaṃ nisīdi.
The king, thinking, "My friend has arrived; I will see him," mounted a chariot and went to the park with a large retinue, paid homage to the Paccekabuddha, exchanged greetings, and sat down to one side.
Đức vua nghĩ: “Bạn của ta đã đến rồi, ta sẽ đi gặp ông ấy,” rồi lên xe ngựa, cùng với đoàn tùy tùng lớn đi đến khu vườn, đảnh lễ Độc Giác Phật, thăm hỏi, rồi ngồi sang một bên.
Atha naṃ paccekabuddho ‘‘kiṃ, brahmadatta, dhammena rajjaṃ kāresi, agatigamanaṃ na gacchasi, dhanatthāya lokaṃ na pīḷesi, dānādīni puññāni karosī’’tiādīni vadanto paṭisanthāraṃ katvā ‘‘brahmadatta, mahallakosi, etarahi kāme pahāya pabbajituṃ te samayo’’ti vatvā tassa dhammaṃ desento paṭhamaṃ gāthamāha –
Then the Paccekabuddha, exchanging greetings, saying things like, "Brahmadatta, do you rule the kingdom righteously? Do you not go astray? Do you not oppress the world for wealth? Do you perform merits such as giving?" and then said, "Brahmadatta, you are old; now is the time for you to abandon sensual pleasures and go forth," and while teaching him the Dhamma, he spoke the first verse:
Rồi Độc Giác Phật thăm hỏi Ngài, nói những lời như: “Này Brahmadatta, ngài có cai trị vương quốc bằng Chánh pháp không? Ngài có tránh những việc làm sai trái không? Ngài có làm khổ dân chúng vì tài sản không? Ngài có làm các công đức bố thí, v.v. không?” Rồi Ngài nói: “Này Brahmadatta, ngài đã già rồi, bây giờ là lúc ngài từ bỏ các dục lạc và xuất gia,” và thuyết pháp cho Ngài, trước tiên nói lên bài kệ:
Tattha paṅkoti udake jātāni tiṇasevālakumudagacchādīni adhippetāni.
Here, mud (paṅko) refers to the grasses, algae, water lilies, and other plants that grow in water.
Ở đây, paṅko (bùn lầy) có nghĩa là các loại cỏ, rong rêu, hoa súng, cây cối, v.v., mọc trong nước.
Yathā hi udakaṃ tarantaṃ tāni laggāpenti sajjāpenti, tathā saṃsārasāgaraṃ tarantassa yogāvacarassa pañca kāmaguṇā sabbe vā pana vatthukāmakilesakāmā laggāpanavasena paṅko nāma.
Just as these cling to and ensnare one swimming in water, so too, for a meditator crossing the ocean of saṃsāra, the five strands of sensual pleasure, or all object-sensual pleasures and defilement-sensual pleasures, are called mud because they cause clinging.
Cũng như khi vượt qua nước, chúng bám vào và làm vướng víu, thì đối với hành giả đang vượt qua biển luân hồi, năm dục cảnh, hoặc tất cả các dục cảnh thuộc đối tượng và dục cảnh thuộc phiền não, đều được gọi là bùn lầy vì chúng bám víu.
Imasmiñhi paṅke āsattā visattā devāpi manussāpi tiracchānāpi kilamanti rodanti paridevanti.
Indeed, gods, humans, and animals, attached and clinging to this mud, suffer, weep, and lament.
Thật vậy, chư thiên, loài người và loài súc sanh, khi bị vướng mắc vào vũng bùn này, đều phải chịu khổ, khóc lóc, than vãn.
Palipo ca kāmāti palipo vuccati mahākaddamo, yamhi laggā sūkaramigādayopi sīhāpi vāraṇāpi attānaṃ uddharitvā gantuṃ na sakkonti, vatthukāmakilesakāmāpi taṃsarikkhatāya ‘‘palipā’’ti vuttā.
Sensual pleasures are a quagmire (palipo ca kāmā): A quagmire (palipo) is a great swamp, in which even boars, deer, and elephants, once stuck, cannot extricate themselves and move. Object-sensual pleasures and defilement-sensual pleasures are also called "quagmires" because they are similar to it.
Palipo ca kāmā (và dục là hố sâu) – palipo có nghĩa là bùn lầy lớn, mà khi bị vướng vào đó, ngay cả heo rừng, nai, sư tử, voi, v.v., cũng không thể tự mình thoát ra được. Dục cảnh thuộc đối tượng và dục cảnh thuộc phiền não cũng được gọi là “hố sâu” vì chúng tương tự như vậy.
Paññavantopi hi sattā tesu kāmesu sakiṃ laggakālato paṭṭhāya te kāme padāletvā sīghaṃ uṭṭhāya akiñcanaṃ apalibodhaṃ ramaṇīyaṃ pabbajjaṃ upagantuṃ na sakkonti.
Indeed, even wise beings, once they cling to these sensual pleasures, cannot quickly abandon them, rise up, and embrace the unencumbered, unhindered, delightful going forth.
Thật vậy, ngay cả những chúng sanh có trí tuệ, một khi đã bị vướng mắc vào những dục lạc đó, thì từ lúc đó trở đi, họ không thể thoát khỏi những dục lạc đó một cách nhanh chóng để đi đến đời sống xuất gia vô sở hữu, không chướng ngại, an lạc.
Bhayañca metanti bhayañca etaṃ, ma-kāro byañjanasandhivasena vutto.
This is fear (bhayañca metaṃ): This is fear; the letter 'ma' is stated for euphonic conjunction (byañjanasandhi).
Bhayañca metaṃ (và đây là nỗi sợ hãi) – bhayañca etaṃ, âm tiết ‘ma’ được thêm vào để nối âm.
Timūlanti tīhi mūlehi patiṭṭhitaṃ viya acalaṃ.
Three-rooted means unshakeable, like something established by three roots.
Timūlaṃ (có ba gốc rễ) – vững chắc như được đặt trên ba gốc rễ.
Balavabhayassetaṃ nāmaṃ.
This is a name for strong fear.
Đây là tên gọi của một nỗi sợ hãi mạnh mẽ.
Pavuttanti mahārāja, ete kāmā nāma diṭṭhadhammikasamparāyikassa attānuvādabhayādikassa ceva dvattiṃsakammakaraṇachanavutirogavasappavattassa ca bhayassa paccayaṭṭhena balavabhayanti buddhapaccekabuddhabuddhasāvakehi ceva sabbaññubodhisattehi ca pavuttaṃ kathitaṃ, dīpitanti attho.
Declared (means), O great king, these sensual pleasures, being a cause for strong fear—namely, the fear in this life and the next, the fear of self-reproach and so on, and the fear arising from the thirty-two tortures and ninety-six diseases—have been spoken, declared, and revealed by Buddhas, Paccekabuddhas, Buddha's disciples, and omniscient Bodhisattas. This is the meaning.
Pavuttaṃ (đã được nói đến) – thưa Đại vương, những dục lạc này được gọi là nỗi sợ hãi mạnh mẽ bởi vì chúng là nguyên nhân của nỗi sợ hãi tự trách mình, v.v., trong hiện tại và vị lai, cũng như nỗi sợ hãi phát sinh từ ba mươi hai loại hành động tra tấn và chín mươi sáu loại bệnh tật. Chúng đã được chư Phật, Độc Giác Phật, Thanh văn Phật, và chư Bồ tát Toàn tri nói đến, tức là đã được trình bày.
Atha vā bhayañca metanti bhayañca mayā etaṃ timūlaṃ pavuttanti evañcettha attho daṭṭhabboyeva.
Or else, and this fear of mine means, "and this three-rooted fear has been declared by me." This is how the meaning here should be understood.
Hoặc, bhayañca metaṃ (và đây là nỗi sợ hãi) – nghĩa là “và đây là nỗi sợ hãi có ba gốc rễ đã được ta nói đến,” thì ý nghĩa ở đây cũng phải được hiểu như vậy.
Rajo ca dhūmo cāti rajadhūmasadisattā ‘‘rajo’’ti ca ‘‘dhūmo’’ti ca mayā pakāsitā.
Dust and smoke means that because they are similar to dust and smoke, they have been proclaimed by me as "dust" and "smoke."
Rajo ca dhūmo cā (và là bụi bặm và là khói) – vì chúng giống như bụi và khói, nên ta đã trình bày chúng là “bụi bặm” và “khói.”
Yathā hi sunhātassa suvilittālaṅkatassa purisassa sarīre sukhumarajaṃ patitaṃ, taṃ sarīraṃ dubbaṇṇaṃ sobhārahitaṃ kiliṭṭhaṃ karoti, evameva iddhibalena ākāsena āgantvā cando viya ca sūriyo viya ca loke paññātāpi sakiṃ kāmarajassa anto patitakālato paṭṭhāya guṇavaṇṇaguṇasobhāguṇasuddhīnaṃ upahatattā dubbaṇṇā sobhārahitā kiliṭṭhāyeva honti.
Just as when fine dust falls on the body of a man who has bathed, anointed, and adorned himself, it makes that body discolored, unattractive, and soiled; even so, those who have come through the sky with psychic power and are renowned in the world like the moon or the sun, from the moment they fall into the dust of sensual pleasure, become discolored, unattractive, and soiled due to the destruction of their qualities, beauty, splendor, and purity.
Cũng như khi bụi mịn bám vào thân thể của một người đã tắm gội sạch sẽ, xức dầu thơm và trang sức, thì thân thể đó trở nên xấu xí, mất vẻ đẹp, và dơ bẩn; thì cũng vậy, ngay cả những người được biết đến trên thế gian như mặt trăng và mặt trời, khi đã dùng thần thông bay trên không trung đến, một khi đã rơi vào bụi bặm của dục lạc, thì vì phẩm chất, vẻ đẹp, sự thanh tịnh của phẩm chất đã bị hủy hoại, họ trở nên xấu xí, mất vẻ đẹp, và dơ bẩn.
Yathā ca dhūmena pahaṭakālato paṭṭhāya suparisuddhāpi bhitti kāḷavaṇṇā hoti, evaṃ atiparisuddhaññāṇāpi kāmadhūmena pahaṭakālato paṭṭhāya guṇavināsappattiyā mahājanamajjhe kāḷakāva hutvā paññāyanti.
And just as a wall, however pure, becomes black from the moment it is struck by smoke, so too, even those with extremely pure knowledge, from the moment they are struck by the smoke of sensual pleasure, appear black among the great multitude due to the destruction of their qualities.
Và cũng như khi một bức tường dù rất sạch sẽ, nhưng từ lúc bị khói hun, nó trở nên đen sạm; thì cũng vậy, ngay cả những người có trí tuệ rất thanh tịnh, từ lúc bị khói dục lạc hun đúc, thì vì sự hủy hoại phẩm chất, họ trở nên đen tối và được nhận biết như vậy giữa đại chúng.
Iti rajadhūmasarikkhatāya ete kāmā ‘‘rajo ca dhūmo cā’’ti mayā tuyhaṃ pakāsitā, tasmā ime kāme hitvā tuvaṃ pabbaja brahmadattāti rājānaṃ pabbajjāya ussāhaṃ janeti.
Thus, because these sensual pleasures are similar to dust and smoke, they have been proclaimed by me to you as "dust and smoke." Therefore, abandon these sensual pleasures and go forth, O Brahmadatta!—thus he encourages the king to go forth.
Do đó, vì những dục lạc này giống như bụi và khói, nên ta đã trình bày chúng cho ngài là “bụi bặm và khói.” Vì vậy, này Brahmadatta, hãy từ bỏ những dục lạc này và xuất gia. Ngài khuyến khích đức vua xuất gia như vậy.
Tattha gadhitoti abhijjhākāyaganthena baddho.
Therein, attached means bound by the bodily knot of covetousness.
Ở đây, gadhito (bị dính mắc) có nghĩa là bị ràng buộc bởi sự tham lam và sự dính mắc của thân.
Rattoti pakatijahāpanena rāgena ratto.
Infatuated means infatuated by lust, abandoning one's natural state.
Ratto (bị tham đắm) có nghĩa là bị tham đắm bởi ái dục, làm mất đi bản chất tự nhiên.
Adhimucchitoti ativiya mucchito.
Utterly deluded means utterly infatuated.
Adhimucchito (bị mê muội) có nghĩa là bị mê muội quá mức.
Kāmesvahanti duvidhesupi kāmesu ahaṃ.
By sensual pleasures I means I am by both kinds of sensual pleasures.
Kāmesvahaṃ (tôi trong các dục lạc) có nghĩa là tôi trong cả hai loại dục lạc.
Brāhmaṇāti darīmukhapaccekabuddhaṃ ālapati.
O brahmin addresses the Paccekabuddha Darīmukha.
Brāhmaṇā (này Bà-la-môn) là lời gọi Độc Giác Phật Darīmukha.
Bhiṃsarūpanti balavarūpaṃ.
Terrifying nature means of a powerful nature.
Bhiṃsarūpaṃ (đáng sợ) có nghĩa là hình tướng mạnh mẽ.
Taṃ nussaheti taṃ duvidhampi kāmaṃ na ussahāmi na sakkomi.
Cannot abandon them means I cannot, I am unable to abandon both kinds of sensual pleasures.
Taṃ nussahe (tôi không thể) có nghĩa là tôi không thể, không có khả năng từ bỏ cả hai loại dục lạc đó.
Jīvikattho pahātunti imāya jīvikāya atthiko ahaṃ taṃ kāmaṃ pahātuṃ na sakkomīti vadati.
Desirous of life, to abandon means, "I, being desirous of this life, cannot abandon those sensual pleasures," he says.
Jīvikattho pahātuṃ (từ bỏ vì cuộc sống này) có nghĩa là tôi là người mong cầu cuộc sống này, tôi không thể từ bỏ dục lạc đó.
Kāhāmi puññānīti idāni dānasīlauposathakammasaṅkhātāni puññāni anappakāni bahūni karissāmīti.
I shall perform meritorious deeds means, "I shall now perform abundant meritorious deeds, consisting of giving, morality, and Uposatha practices."
Kāhāmi puññāni (tôi sẽ làm các công đức) có nghĩa là bây giờ tôi sẽ làm nhiều công đức không ít, tức là các công đức bố thí, trì giới, và giữ ngày Uposatha.
Evaṃ kilesakāmo nāmesa sakiṃ allīnakālato paṭṭhāya apanetuṃ na sakkoti, yena saṃkiliṭṭhacitto mahāpuriso paccekabuddhena pabbajjāya guṇe kathitepi ‘‘pabbajituṃ na sakkomī’’ti āha.
Thus, once the defilement-sensual pleasure has adhered, it cannot be removed; for this reason, the great man, with a defiled mind, even when the Paccekabuddha spoke of the merits of going forth, said, "I cannot go forth."
Thật vậy, dục lạc thuộc phiền não, một khi đã bám víu, thì không thể loại bỏ được, khiến vị đại nhân với tâm bị ô nhiễm này, dù được Độc Giác Phật thuyết giảng về những lợi ích của việc xuất gia, vẫn nói: “Tôi không thể xuất gia.”
Yoyaṃ dīpaṅkarapādamūle attani sambhavena ñāṇena buddhakaradhamme vicinanto tatiyaṃ nekkhammapāramiṃ disvā –
He who, at the feet of Dīpaṅkara, discerning the qualities conducive to Buddhahood with his inherent knowledge, saw the third Pāramī of renunciation and said—
Người ấy, dưới chân Đức Phật Dīpaṅkara, với trí tuệ tự sinh của mình, quán xét các pháp làm Phật và thấy được Ba-la-mật Xuất ly thứ ba, (rồi nói):
Imasmiṃ kira loke aṭṭha ummattakā nāma.
Indeed, in this world, there are eight kinds of madmen.
Thật vậy, trên đời này có tám loại người điên loạn.
Tenāhu porāṇā ‘‘aṭṭha puggalā ummattakasaññaṃ paṭilabhanti, kāmummattako lobhavasaṃ gato, kodhummattako dosavasaṃ gato, diṭṭhummattako vipallāsavasaṃ gato, mohummattako aññāṇavasaṃ gato, yakkhummattako yakkhavasaṃ gato, pittummattako pittavasaṃ gato, surummattako pānavasaṃ gato, byasanummattako sokavasaṃ gato’’ti.
Therefore, the ancients said: ‘Eight types of individuals acquire the designation of being insane: one insane with sensual craving, gone under the sway of greed; one insane with anger, gone under the sway of hatred; one insane with wrong view, gone under the sway of perversion; one insane with delusion, gone under the sway of ignorance; one insane with yakkhas, gone under the sway of yakkhas; one insane with bile, gone under the sway of bile; one insane with liquor, gone under the sway of intoxicants; one insane with misfortune, gone under the sway of sorrow.’
Vì thế, các bậc cổ nhân đã nói: “Có tám hạng người mắc phải chứng điên loạn: kẻ điên loạn vì dục (kāmummattaka) do bị lòng tham chi phối, kẻ điên loạn vì sân (kodhummattaka) do bị lòng sân chi phối, kẻ điên loạn vì tà kiến (diṭṭhummattaka) do bị sự điên đảo chi phối, kẻ điên loạn vì si (mohummattaka) do bị sự vô minh chi phối, kẻ điên loạn vì dạ xoa (yakkhummattaka) do bị dạ xoa chi phối, kẻ điên loạn vì bệnh mật (pittummattaka) do bị bệnh mật chi phối, kẻ điên loạn vì rượu (surummattaka) do bị rượu chi phối, kẻ điên loạn vì tai họa (byasanummattaka) do bị sầu khổ chi phối.”
Imesu aṭṭhasu ummattakesu mahāsatto imasmiṃ jātake kāmummattako hutvā lobhavasaṃ gato pabbajjāya guṇaṃ na aññāsi.
Among these eight types of insane individuals, in this Jātaka, the Great Being, being insane with sensual craving and gone under the sway of greed, did not understand the virtue of renunciation.
Trong tám hạng người điên loạn này, vị Đại Bồ Tát trong câu chuyện Jātaka này đã trở thành kẻ điên loạn vì dục (kāmummattaka) do bị lòng tham chi phối, nên Ngài không nhận ra công đức của sự xuất gia.
Evaṃ anatthakārakaṃ pana imaṃ guṇaparidhaṃsakaṃ lobhajātaṃ kasmā sattā parimuñcituṃ na sakkontīti?
But why are beings unable to abandon this type of greed, which causes harm and destroys virtues?
Tại sao chúng sinh không thể từ bỏ lòng tham này, thứ gây hại và hủy hoại công đức như vậy?
Anamatagge saṃsāre anekāni kappakoṭisatasahassāni ekato bandhitabhāvena.
Because they have been bound together for countless hundreds of thousands of eons in beginningless saṃsāra.
Vì trong vòng luân hồi vô thủy vô chung, nó đã bị trói buộc cùng với chúng sinh qua hàng trăm ngàn vạn đại kiếp.
Evaṃ santepi taṃ paṇḍitā ‘‘appassādā kāmā’’tiādīnaṃ anekesaṃ paccavekkhaṇānaṃ vasena pajahanti.
Even so, the wise abandon it by means of numerous reflections such as ‘sensual pleasures are of little satisfaction’ and so on.
Dù vậy, những người trí vẫn từ bỏ nó bằng nhiều cách quán xét như: “Các dục lạc ít vị ngọt,” v.v.
Teneva darīmukhapaccekabuddho mahāsattena ‘‘pabbajituṃ na sakkomī’’ti vuttepi dhuranikkhepaṃ akatvā uttarimpi ovadanto dve gāthā āha.
Therefore, even when the Great Being said, ‘I cannot go forth,’ Darīmukha Paccekabuddha, without giving up his effort, continued to advise him and spoke two verses.
Vì thế, dù vị Độc Giác Phật Darīmukha đã nghe Đại Bồ Tát nói: “Tôi không thể xuất gia,” Ngài vẫn không từ bỏ nỗ lực mà tiếp tục khuyên dạy, nói hai bài kệ.
Tattha atthakāmassāti vuḍḍhikāmassa.
Here, atthakāmassa means ‘one who desires growth.’
Trong đó, atthakāmassa nghĩa là người muốn sự tăng trưởng.
Hitānukampinoti hitena muducittena anukampantassa.
Hitānukampino means ‘one who feels compassion with a gentle mind for his welfare.’
Hitānukampino nghĩa là người thương xót với tâm từ ái, lợi ích.
Ovajjamānoti ovadiyamāno.
Ovajjamāno means ‘being advised.’
Ovajjamāno nghĩa là khi được khuyên dạy.
Idameva seyyoti yaṃ attanā gahitaṃ aseyyaṃ anuttamampi samānaṃ, taṃ idameva seyyo iti maññamāno.
Idameva seyyo means ‘thinking that what one has grasped, which is inferior and not supreme, is indeed better.’
Idameva seyyo nghĩa là điều mà tự mình chấp giữ, dù là không tốt, không thù thắng, nhưng lại cho rằng “điều này là tốt hơn.”
Mandoti so aññāṇapuggalo mātukucchiyaṃ vāsaṃ nātikkamati, punappunaṃ gabbhaṃ upetiyevāti attho.
Mando means ‘that ignorant person does not transcend dwelling in the mother’s womb, but repeatedly enters a womb,’ this is the meaning.
Mando nghĩa là người vô minh ấy không vượt qua được sự cư ngụ trong bụng mẹ, cứ mãi đi vào thai bào hết lần này đến lần khác.
So ghorarūpanti mahārāja, so mando taṃ mātukucchiṃ upento ghorarūpaṃ dāruṇajātikaṃ nirayaṃ upeti nāma.
So ghorarūpaṃ means, ‘O great king, that foolish person, entering that mother’s womb, indeed enters a frightful, terrible hell.’
So ghorarūpaṃ (Kẻ ấy có hình tướng ghê rợn): Này Đại vương, kẻ ngu si ấy khi đi vào thai bào, sẽ đi vào một địa ngục có hình tướng ghê rợn, đáng sợ.
Mātukucchi hi nirassādaṭṭhena idha ‘‘nirayo’’ti vutto, ‘‘catukuṭṭikanirayo’’ti vuccati.
For the mother’s womb is called ‘hell’ here due to its unpleasantness; it is called ‘the four-walled hell.’
Thật vậy, thai bào được gọi là “địa ngục” ở đây theo nghĩa không có vị ngọt, nó được gọi là “địa ngục bốn vách.”
‘‘Catukuṭṭikanirayo nāma kataro’’ti vutte mātukucchimeva vattuṃ vaṭṭati.
When asked, ‘What is the four-walled hell?’ it is proper to refer to the mother’s womb itself.
Khi hỏi “địa ngục bốn vách là gì,” thì chỉ có thể nói đó chính là thai bào.
Avīcimahāniraye nibbattasattassa hi aparāparaṃ ādhāvanaparidhāvanaṃ hotiyeva, tasmā taṃ ‘‘catukuṭṭikanirayo’’ti vattuṃ na labbhati, mātukucchiyaṃ pana nava vā dasa vā māse catūhipi passehi ito cito ca dhāvituṃ nāma na sakkā, atisambādhe okāse catukoṭena catusaṅkuṭiteneva hutvā acchitabbaṃ, tasmā esa ‘‘catukuṭṭikanirayo’’ti vuccati.
For a being reborn in the Avīci Great Hell, there is indeed constant running back and forth; therefore, it cannot be called ‘the four-walled hell.’ But in the mother’s womb, for nine or ten months, one cannot run here and there from all four sides; one must remain cramped in a very confined space, folded fourfold. Therefore, it is called ‘the four-walled hell.’
Vì chúng sinh tái sinh vào đại địa ngục Avīci vẫn còn sự chạy đi chạy lại không ngừng, nên không thể gọi đó là “địa ngục bốn vách.” Nhưng trong thai bào, trong chín hay mười tháng, không thể chạy tới chạy lui ở bốn phía, mà phải nằm co quắp bốn góc trong một không gian cực kỳ chật hẹp, vì thế nó được gọi là “địa ngục bốn vách.”
Tattha mīḷhena littāti mahārāja, ime sattā mātukucchito nikkhamantā na catujjātigandhehi vilimpitvā surabhimālaṃ piḷandhitvā nikkhamanti, purāṇagūthena pana makkhitā palibuddhā hutvā nikkhamanti.
There, smeared with excrement, O great king, these beings, emerging from their mother's womb, do not emerge anointed with the four kinds of perfumes or adorned with fragrant garlands; rather, they emerge smeared and entangled with old feces.
Trong đó, mīḷhena littā (bị dính phân): Này Đại vương, những chúng sinh này khi ra khỏi bụng mẹ, không phải được xức bằng bốn loại hương thơm và đeo vòng hoa thơm mà chui ra, mà là bị dính, bị vấy bẩn bởi phân cũ mà chui ra.
Ruhirena makkhitāti rattalohitacandanānulittāpi ca hutvā na nikkhamanti, rattalohitamakkhitā pana hutvā nikkhamanti.
Smeared with blood, they do not emerge anointed with red sandalwood paste; rather, they emerge smeared with red blood.
Ruhirena makkhitā (bị dính máu): Cũng không phải được xức bằng phấn đàn hương đỏ mà chui ra, mà là bị dính máu đỏ mà chui ra.
Semhena littāti na cāpi setacandanavilittā nikkhamanti, bahalapicchilasemhalittā pana hutvā nikkhamanti.
Smeared with phlegm, they do not emerge anointed with white sandalwood paste; rather, they emerge smeared with thick, slimy phlegm.
Semhena littā (bị dính đờm): Cũng không phải được xức bằng phấn đàn hương trắng mà chui ra, mà là bị dính đờm nhớt đặc mà chui ra.
Itthīnañhi gabbhavuṭṭhānakāle etā asuciyo nikkhamanti.
Indeed, these impurities emerge at the time of a woman's childbirth.
Thật vậy, khi phụ nữ sinh nở, những chất bất tịnh này chảy ra.
Tāvadeti tasmiṃ samaye.
Immediately means at that very time.
Tāvade nghĩa là vào lúc đó.
Idaṃ vuttaṃ hoti – mahārāja, ime sattā tasmiṃ mātukucchito nikkhamanasamaye evaṃ mīḷhādilittā nikkhamantā yaṃ yaṃ nikkhamanamaggapadesaṃ vā hatthaṃ vā pādaṃ vā phusanti, taṃ sabbaṃ asātaṃ amadhuraṃ kevalaṃ asammissaṃ dukkhameva phusanti, sukhaṃ nāma tesaṃ tasmiṃ samaye natthīti.
This is what is meant: O great king, these beings, emerging from their mother's womb at that time, thus smeared with excrement and so forth, whatever part of the birth canal, hand, or foot they touch, they touch only what is unpleasant, unpalatable, purely unmixed suffering; there is no happiness for them at that time.
Ý muốn nói là: Này Đại vương, những chúng sinh này vào lúc chui ra khỏi bụng mẹ, bị dính phân, v.v., như vậy, bất cứ nơi nào trên đường ra hay tay chân mà chúng chạm vào, tất cả đều bất toại nguyện, không ngọt ngào, chỉ toàn là khổ đau không pha tạp, không có hạnh phúc nào cho chúng vào lúc đó.
Disvā vadāmi na hi aññato savanti mahārāja, ahaṃ imaṃ ettakaṃ vadanto na aññato savaṃ, aññassa samaṇassa vā brāhmaṇassa vā taṃ sutvā na vadāmi, attano pana paccekabodhiñāṇena disvā paṭivijjhitvā paccakkhaṃ katvā vadāmīti attho.
I speak having seen, not having heard from another, O great king, in saying all this, I do not speak having heard it from another, nor do I speak having heard it from another ascetic or brahmin; rather, I speak having seen, penetrated, and realized it directly with my own Paccekabodhi knowledge—this is the meaning.
Disvā vadāmi na hi aññato savaṃ (Tôi nói điều này sau khi đã thấy, không phải nghe từ người khác): Này Đại vương, tôi nói những điều này không phải nghe từ người khác, không phải nghe từ một Sa-môn hay Bà-la-môn nào khác mà nói, mà là tự mình đã thấy, đã thấu triệt, đã chứng kiến bằng trí tuệ Độc Giác Phật của mình mà nói.
Pubbenivāsaṃ bahukanti idaṃ attano ānubhāvaṃ dassento āha.
Many past lives—this was said while demonstrating his own power.
Pubbenivāsaṃ bahukaṃ (nhớ lại nhiều đời quá khứ): Điều này được nói để thể hiện năng lực của chính Ngài.
Idaṃ vuttaṃ hoti – mahārāja, ahañhi pubbe nivutthakkhandhapaṭipāṭisaṅkhātaṃ pubbenivāsaṃ bahukaṃ sarāmi, satasahassakappādhikāni dve asaṅkhyeyyāni sarāmīti.
This is what is meant: O great king, I indeed recall many past lives, which are the sequence of aggregates that have been lived before; I recall two incalculable eons plus a hundred thousand eons.
Ý muốn nói là: Này Đại vương, tôi nhớ lại nhiều đời quá khứ, tức là chuỗi các uẩn đã từng cư ngụ trước đây, tôi nhớ lại hai a-tăng-kỳ và một trăm ngàn đại kiếp.
Tattha citrāhīti anekatthasannissitāhi.
There, varied means endowed with many meanings.
Trong đó, citrāhi nghĩa là chứa đựng nhiều ý nghĩa.
Subhāsitāhīti sukathitāhi.
Well-spoken means well-said.
Subhāsitāhi nghĩa là được nói một cách thiện xảo.
Darīmukho nijjhāpayi sumedhanti bhikkhave, so darīmukhapaccekabuddho taṃ sumedhaṃ sundarapaññaṃ kāraṇākāraṇajānanasamatthaṃ rājānaṃ nijjhāpesi saññāpesi, attano vacanaṃ gaṇhāpesīti attho.
Darīmukha enlightened the wise one means, O monks, that Paccekabuddha Darīmukha enlightened, instructed, and made that wise king, who possessed excellent wisdom and was capable of discerning right from wrong, accept his words—this is the meaning.
Darīmukho nijjhāpayi sumedha (Darīmukha đã giác ngộ vị vua có trí tuệ): Này các Tỳ-kheo, vị Độc Giác Phật Darīmukha ấy đã giác ngộ, đã khuyên bảo, đã khiến vị vua có trí tuệ (sumedha) – người có trí tuệ tuyệt vời, có khả năng phân biệt điều nên và không nên – chấp nhận lời nói của mình.
Evaṃ paccekabuddho kāmesu dosaṃ dassetvā attano vacanaṃ gāhāpetvā ‘‘mahārāja, idāni pabbaja vā mā vā, mayā pana tuyhaṃ kāmesu ādīnavo pabbajjāya ca ānisaṃso kathito, tvaṃ appamatto hohī’’ti vatvā suvaṇṇarājahaṃso viya ākāse uppatitvā valāhakagabbhaṃ maddanto nandamūlakapabbhārameva gato.
Thus, the Paccekabuddha, having shown the danger in sensual pleasures and made the king accept his words, said, "O great king, now you may go forth or not; however, I have explained to you the danger in sensual pleasures and the benefit of going forth. Be heedful!" Having said this, like a golden royal swan, he rose into the sky, piercing through a cloud, and returned to the Nandamūlaka cave.
Như vậy, sau khi chỉ ra lỗi lầm của dục lạc và khiến vị vua chấp nhận lời nói của mình, vị Độc Giác Phật nói: “Này Đại vương, giờ đây ngài xuất gia hay không tùy ý, nhưng tôi đã nói cho ngài thấy sự nguy hiểm của dục lạc và lợi ích của sự xuất gia, ngài hãy sống không phóng dật.” Sau đó, Ngài bay lên không trung như một con thiên nga vàng, xuyên qua đám mây và trở về hang Nandamūlaka.
Mahāsatto dasanakhasamodhānasamujjalaṃ añjaliṃ sirasmiṃ ṭhapetvā namassamāno tasmiṃ dassanavisaye atīte jeṭṭhaputtaṃ pakkosāpetvā rajjaṃ paṭicchāpetvā mahājanassa rodantassa paridevantassa kāme pahāya himavantaṃ pavisitvā paṇṇasālaṃ māpetvā isipabbajjaṃ pabbajitvā na cirasseva abhiññā ca samāpattiyo ca nibbattetvā āyupariyosāne brahmalokūpago ahosi.
The Great Being, placing his shining añjali, formed by the ten fingernails joined together, on his head, paid homage. As soon as the Paccekabuddha was out of sight, he summoned his eldest son, handed over the kingdom, and while the populace wept and lamented, he abandoned sensual pleasures, entered the Himalayas, built a leaf-hut, undertook the ascetic's going forth, and before long developed the supernormal powers (abhiññā) and attainments (samāpattiyo). At the end of his life, he was reborn in the Brahma world.
Vị Đại Bồ Tát, đặt hai bàn tay chắp lại rực rỡ với mười móng tay lên đầu để đảnh lễ, trong tầm nhìn của vị Độc Giác Phật, đã cho gọi con trai trưởng của mình, trao lại vương quốc, rồi từ bỏ dục lạc, đi vào dãy Hy Mã Lạp Sơn, dựng một tịnh xá lá, xuất gia theo lối ẩn sĩ, trong thời gian không lâu đã thành tựu các thần thông và các thiền định, và khi tuổi thọ kết thúc, Ngài đã tái sinh vào cõi Phạm thiên.
Kākolā kākasaṅghā cāti idaṃ satthā jetavane viharanto aññataraṃ bhikkhuṃ ārabbha kathesi.
Crows and flocks of crows—the Teacher spoke this while residing at Jetavana, concerning a certain monk.
Quạ rừng và đàn quạ (Kākolā kākasaṅghā ca), Đức Bổn Sư đã nói điều này khi ngự tại Jetavana, liên quan đến một vị tỳ khưu nọ.
So kira satthu santike kammaṭṭhānaṃ gahetvā ekaṃ paccantagāmaṃ agamāsi.
It is said that he had received a meditation subject from the Teacher and went to a certain border village.
Vị ấy đã nhận đề mục thiền định từ Đức Bổn Sư và đi đến một ngôi làng biên giới.
Manussā tassa iriyāpathe pasīditvā taṃ bhojetvā paṭiññaṃ gahetvā araññe paṇṇasālaṃ katvā tattha vasāpesuṃ, ativiya cassa sakkāraṃ kariṃsu.
The people, pleased with his deportment, fed him, obtained his promise, built a leaf-hut for him in the forest, and had him reside there, showing him great respect.
Những người dân đã hoan hỷ với oai nghi của vị ấy, cúng dường vị ấy, và sau khi nhận lời hứa, họ đã dựng một tịnh xá lá trong rừng và mời vị ấy ở đó, họ cũng cúng dường vị ấy rất trọng thị.
Atheke sassatavādā āgamaṃsu.
Then some eternalists arrived.
Sau đó, một số người theo thuyết thường kiến (sassatavāda) đã đến.
Te tesaṃ vacanaṃ sutvā therassa vādaṃ vissajjetvā sassatavādaṃ gahetvā tesaññeva sakkāraṃ kariṃsu.
Having heard their words, they abandoned the elder's doctrine, adopted the eternalist doctrine, and showed respect to them instead.
Những người dân ấy nghe lời họ, liền từ bỏ quan điểm của vị trưởng lão và chấp nhận thuyết thường kiến, rồi cúng dường những người đó.
Tato ucchedavādā āgamaṃsu te sassatavādaṃ vissajjetvā ucchedavādameva gaṇhiṃsu.
Then annihilationists came. They abandoned eternalism and embraced only annihilationism.
Sau đó, những người theo thuyết đoạn kiến (ucchedavāda) đã đến; họ từ bỏ thuyết thường kiến và chấp nhận thuyết đoạn kiến.
Athaññe acelakā āgamiṃsu.
Then other naked ascetics came.
Sau đó, những người khỏa thân (acelaka) khác đã đến.
Te ucchedavādaṃ vissajjetvā acelakavādaṃ gaṇhiṃsu.
They abandoned annihilationism and embraced the doctrine of naked ascetics.
Họ từ bỏ thuyết đoạn kiến và chấp nhận thuyết khỏa thân.
So tesaṃ guṇāguṇaṃ ajānantānaṃ manussānaṃ santike dukkhena vasitvā vutthavasso pavāretvā satthu santikaṃ gantvā katapaṭisanthāro ‘‘kahaṃ vassaṃvutthosī’’ti vutte ‘‘paccantaṃ nissāya, bhante’’ti vatvā ‘‘sukhaṃ vutthosī’’ti puṭṭho ‘‘bhante, guṇāguṇaṃ ajānantānaṃ santike dukkhaṃ vutthosmī’’ti āha.
Having resided with difficulty among those people who did not discern good and bad qualities, and having completed the Rains retreat, he made the pavāraṇā. Then, going to the Teacher and having exchanged greetings, when asked, "Where did you spend the Rains retreat?" he replied, "Near the border, Venerable Sir." When asked, "Did you reside comfortably?" he said, "Venerable Sir, I resided with difficulty among those who did not discern good and bad qualities."
Vị tỳ khưu ấy đã sống trong khổ sở giữa những người dân không biết phân biệt tốt xấu; sau khi an cư kiết hạ và tự tứ, vị ấy đến gặp Đức Bổn Sư. Sau khi được hỏi thăm và được hỏi ‘‘ngài đã an cư ở đâu?’’, vị ấy trả lời ‘‘Bạch Thế Tôn, con an cư gần biên giới.’’ Khi được hỏi ‘‘ngài có sống an lạc không?’’, vị ấy đáp ‘‘Bạch Thế Tôn, con đã sống trong khổ sở giữa những người không biết phân biệt tốt xấu.’’
Satthā ‘‘bhikkhu porāṇakapaṇḍitā tiracchānayoniyaṃ nibbattāpi guṇāguṇaṃ ajānantehi saddhiṃ ekadivasampi na vasiṃsu, tvaṃ attano guṇāguṇaṃ ajānanaṭṭhāne kasmā vasī’’ti vatvā tena yācito atītaṃ āhari.
The Teacher, saying, "Monk, even ancient wise ones, though reborn in animal wombs, did not reside even for a day with those who did not discern good and bad qualities. Why did you reside in a place where your good and bad qualities were not discerned?" and being requested by him, related a past event.
Đức Bổn Sư nói ‘‘Này tỳ khưu, các bậc hiền trí thời xưa, dù tái sinh vào loài súc sanh, cũng không sống dù chỉ một ngày với những kẻ không biết phân biệt tốt xấu. Tại sao con lại sống ở nơi mà người ta không biết phân biệt tốt xấu của con?’’, rồi theo lời thỉnh cầu của vị ấy, Đức Bổn Sư đã kể lại câu chuyện quá khứ.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto suvaṇṇahaṃsayoniyaṃ nibbatti, kaniṭṭhabhātāpissa atthi.
In the past, when Brahmadatta was reigning in Bārāṇasī, the Bodhisatta was reborn in the womb of a golden goose; he also had a younger brother.
Trong quá khứ, khi Brahmadatta đang trị vì tại Bārāṇasī, Bồ Tát đã tái sinh thành một con thiên nga vàng, và ngài cũng có một người em trai.
Te cittakūṭapabbate vasantā himavantapadese sayaṃjātasāliṃ khādanti.
Residing on Cittakūṭa mountain, they ate naturally grown rice in the Himālaya region.
Chúng sống trên núi Cittakūṭa và ăn lúa tự mọc ở vùng Himavanta.
Te ekadivasaṃ tattha caritvā cittakūṭaṃ āgacchantā antarāmagge ekaṃ neruṃ nāma kañcanapabbataṃ disvā tassa matthake nisīdiṃsu.
One day, after foraging there, as they were returning to Cittakūṭa, they saw a golden mountain named Neru on the way and settled on its summit.
Một ngày nọ, sau khi kiếm ăn ở đó, khi đang trên đường trở về Cittakūṭa, chúng thấy một ngọn núi vàng tên là Neru giữa đường và đậu trên đỉnh núi đó.
Taṃ pana pabbataṃ nissāya vasantā sakuṇasaṅghā catuppadā ca gocarabhūmiyaṃ nānāvaṇṇā honti, pabbataṃ paviṭṭhakālato paṭṭhāya te sabbe tassobhāsena suvaṇṇavaṇṇā honti.
However, the flocks of birds and four-footed animals residing near that mountain were of various colors in their feeding grounds, but from the moment they entered the mountain, all of them became golden-colored due to its radiance.
Các đàn chim và loài thú sống gần ngọn núi đó có nhiều màu sắc khác nhau ở nơi kiếm ăn, nhưng từ khi chúng vào núi, tất cả chúng đều có màu vàng rực rỡ nhờ ánh sáng của ngọn núi.
Taṃ disvā bodhisattassa kaniṭṭho taṃ kāraṇaṃ ajānitvā ‘‘kiṃ nu kho ettha kāraṇa’’nti bhātarā saddhiṃ sallapanto dve gāthā abhāsi –
Seeing that, the Bodhisatta's younger brother, not knowing the reason, spoke two verses to his elder brother, conversing about "What could be the reason here?" –
Thấy điều đó, người em của Bồ Tát không biết nguyên nhân, bèn nói chuyện với anh trai và đọc hai bài kệ –
Tattha paṭhamagāthāya ayamattho – yattha santānaṃ paṇḍitānaṃ sīlasampannānaṃ mānanassa abhāvena amānanā avamaññanā ca avamānavasena vimānanā vā hīnānaṃ vā dussīlānaṃ sammānanā siyā, tattha nivāse na vaseyya.
There, the meaning of the first verse is this: Where there is amānanā, lack of respect, for santānaṃ, the wise and virtuous, and vimānanā vā, contempt due to disrespect, or where there is honor for the lowly, the immoral, one should not reside in such a place.
Trong đó, ý nghĩa của kệ ngôn đầu tiên là: Nơi nào không có sự tôn trọng (amānanā) đối với những bậc hiền trí (santānaṃ), những người có giới hạnh, mà chỉ có sự khinh miệt (vimānanā vā) hoặc sự tôn trọng đối với những kẻ thấp kém, vô giới hạnh, thì không nên ở nơi đó.
Pūjiyāti ete ettha ekasadisāya pūjāya pūjanīyā honti, samakaṃ sakkāraṃ labhanti.
Pūjiyā means these are to be honored with the same reverence here, they receive equal respect.
Pūjiyā là: những người này đáng được tôn kính bằng sự tôn kính như nhau, họ nhận được sự kính trọng bình đẳng.
Hīnaukkaṭṭhamajjhimeti jātigottakulappadesasīlācārañāṇādīhi hīne ca majjhime ca ukkaṭṭhe ca ayaṃ na vibhajati.
Hīnaukkaṭṭhamajjhime means this one does not distinguish between the lowly, the mediocre, and the excellent in terms of birth, clan, family, region, virtue, conduct, knowledge, and so on.
Hīnaukkaṭṭhamajjhime là: điều này không phân biệt kẻ thấp kém, trung bình hay cao thượng về mặt chủng tộc, dòng dõi, gia đình, địa vị, giới đức, hành vi, trí tuệ, v.v.
Handāti vavassaggatthe nipāto.
Handā is a particle indicating urging or assent.
Handā là một từ cảm thán trong ngữ cảnh quyết định.
Jahāmaseti pariccajāma.
Jahāmase means we abandon.
Jahāmase là: chúng ta từ bỏ.
Evañca pana vatvā ubhopi te haṃsā uppatitvā cittakūṭameva gatā.
Having said this, both geese flew up and went back to Cittakūṭa itself.
Nói như vậy xong, cả hai con thiên nga bay lên và đi thẳng đến Cittakūṭa.
Āsāvatī nāma latāti idaṃ satthā jetavane viharanto purāṇadutiyikāpalobhanaṃ ārabbha kathesi.
This, "The Creeper named Āsāvatī", the Teacher, while residing at Jetavana, told, beginning with the enticement by a former wife.
Āsāvatī nāma latā – câu chuyện này được Đức Bổn Sư kể tại Jetavana liên quan đến việc một người vợ cũ quyến rũ (vị tỳ khưu).
Vatthu indriyajātake (jā. 1.8.60 ādayo) āvi bhavissati.
The story will be revealed in the Indriya Jātaka.
Câu chuyện gốc sẽ được trình bày trong Indriyajātaka (Jā. 1.8.60 trở đi).
Idha pana satthā taṃ bhikkhuṃ ‘‘saccaṃ kira tvaṃ ukkaṇṭhitosī’’ti pucchitvā ‘‘saccaṃ, bhante’’ti vutte ‘‘kena ukkaṇṭhāpitosī’’ti vatvā ‘‘purāṇadutiyikāya, bhante’’ti vutte ‘‘bhikkhu esā itthī tuyhaṃ anatthakārikā, pubbepi tvaṃ etaṃ nissāya caturaṅginisenaṃ jahitvā himavantapadese mahantaṃ dukkhaṃ anubhavanto tīṇi saṃvaccharāni vasī’’ti vatvā atītaṃ āhari.
Here, however, the Teacher, having asked that bhikkhu, "Is it true that you are discontented?", and when he said, "It is true, Venerable Sir," and then said, "By whom were you made discontented?", and when he said, "By my former wife, Venerable Sir," said, "Monk, this woman is harmful to you. Even in the past, relying on her, you abandoned a four-fold army and, experiencing great suffering in the Himalayan region, lived for three years," and then recounted the past.
Ở đây, Đức Bổn Sư hỏi vị tỳ khưu đó: “Này tỳ khưu, có thật là ông chán nản không?” Khi được trả lời “Bạch Ngài, thật vậy,” Đức Bổn Sư hỏi: “Do ai mà ông chán nản?” Khi được trả lời “Bạch Ngài, do người vợ cũ,” Đức Bổn Sư nói: “Này tỳ khưu, người phụ nữ này là kẻ gây hại cho ông. Trước đây, cũng vì cô ta mà ông đã từ bỏ quân đội bốn binh chủng, trải qua khổ cực lớn ở vùng Hy Mã Lạp Sơn và sống ở đó ba năm,” rồi kể chuyện quá khứ.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto kāsigāme brāhmaṇakule nibbattitvā vayappatto takkasilāyaṃ uggahitasippo isipabbajjaṃ pabbajitvā vanamūlaphalāhāro abhiññā ca samāpattiyo ca nibbattetvā himavantapadese vasi.
In the past, when Brahmadatta was ruling in Bārāṇasī, the Bodhisatta was reborn in a brahmin family in a Kāsī village, and having reached maturity, mastered all arts in Takkasilā. He then took up the ascetic's renunciation, subsisted on forest roots and fruits, developed supernormal powers and attainments, and resided in the Himalayan region.
Trong quá khứ, khi Brahmadatta trị vì ở Bārāṇasī, Bồ tát tái sinh trong một gia đình Bà la môn ở làng Kasi, khi trưởng thành, ngài học nghề ở Takkasilā, rồi xuất gia làm ẩn sĩ, sống bằng rễ cây và trái cây rừng, chứng đắc các thần thông và thiền định, và sống ở vùng Hy Mã Lạp Sơn.
Tasmiṃ kāle eko puññasampanno satto tāvatiṃsabhavanato cavitvā tasmiṃ ṭhāne padumasare ekasmiṃ padumagabbhe dārikā hutvā nibbatti, sesapadumesu purāṇabhāvaṃ patvā patantesupi taṃ mahākucchikaṃ hutvā tiṭṭhateva.
At that time, a being endowed with merit, having passed away from the Tāvatiṃsa realm, was reborn as a girl in the calyx of a lotus in a lotus pond in that place. Even when other lotuses became old and fell, that one remained, having a large calyx.
Vào thời điểm đó, một chúng sinh đầy phước báu đã chuyển sinh từ cõi trời Tāvatiṃsa, tái sinh thành một cô gái trong một nhụy sen tại một hồ sen ở nơi đó. Trong khi những bông sen khác đã già và tàn rụng, bông sen đó vẫn còn nguyên vẹn với nhụy lớn.
Tāpaso nahāyituṃ padumasaraṃ gato taṃ disvā ‘‘aññesu padumesu patantesupi idaṃ mahākucchikaṃ hutvā tiṭṭhati, kiṃ nu kho kāraṇa’’nti cintetvā udakasāṭakaṃ nivāsetvā otaranto gantvā taṃ padumaṃ vivaritvā taṃ dārikaṃ disvā dhītusaññaṃ uppādetvā paṇṇasālaṃ ānetvā paṭijaggi.
The ascetic, having gone to the lotus pond to bathe, saw it and thought, "While other lotuses are falling, this one remains with a large calyx. What could be the reason?" He then put on his bathing robe, descended into the water, went to that lotus, opened it, and seeing the girl, developed a daughter's affection, brought her to his leaf-hut, and cared for her.
Vị ẩn sĩ đi đến hồ sen để tắm, thấy bông sen đó liền nghĩ: “Trong khi những bông sen khác đã tàn rụng, bông sen này vẫn còn nguyên vẹn với nhụy lớn, lý do là gì vậy?” Nghĩ vậy, ngài mặc y tắm, bước xuống hồ, đến gần bông sen, mở nó ra và thấy cô gái. Ngài khởi lên tâm từ ái như cha đối với con gái, đưa cô về tịnh xá và chăm sóc.
Sā aparabhāge soḷasavassikā hutvā abhirūpā ahosi uttamarūpadharā atikkantā mānusakavaṇṇaṃ, apattā devavaṇṇaṃ.
Later, when she was sixteen years old, she became beautiful, possessing supreme beauty, surpassing human complexion, yet not having attained divine complexion.
Sau này, cô gái được mười sáu tuổi, trở nên xinh đẹp, có dung mạo tuyệt trần, vượt xa vẻ đẹp của loài người, nhưng chưa đạt đến vẻ đẹp của chư thiên.
Tadā sakko bodhisattassa upaṭṭhānaṃ āgacchati, so taṃ dārikaṃ disvā ‘‘kuto esā’’ti pucchitvā laddhaniyāmaṃ sutvā ‘‘imissā kiṃ laddhuṃ vaṭṭatī’’ti pucchi.
Then Sakka came to attend upon the Bodhisatta. He saw that girl and asked, "Where is this from?" and having heard the explanation, asked, "What is proper for her to receive?"
Khi ấy, Sakka đến thăm Bồ tát, thấy cô gái liền hỏi: “Cô bé này từ đâu đến?” Sau khi nghe câu chuyện, ngài hỏi: “Cô bé này cần gì để có được?”
‘‘Nivāsaṭṭhānaṃ vatthālaṅkārabhojanavidhānaṃ, mārisā’’ti.
"A dwelling place, clothing, ornaments, and provisions, Venerable Sir."
“Chỗ ở, y phục, trang sức và đồ ăn thức uống, thưa Ngài.”
So ‘‘sādhu, bhante’’ti tassā vasanaṭṭhānassa āsanne phalikapāsādaṃ māpetvā dibbasayanadibbavatthālaṅkāradibbannapānāni māpesi.
He said, "Very well, Venerable Sir," and near her dwelling place, he had a crystal palace built, and arranged for divine beds, divine clothes and ornaments, and divine food and drink.
Ông nói: “Tốt lắm, thưa Ngài,” rồi xây dựng một cung điện pha lê gần nơi cô ở, và tạo ra giường nằm, y phục, trang sức, đồ ăn thức uống của chư thiên.
So pāsādo tassā abhiruhanakāle otaritvā bhūmiyaṃ patiṭṭhāti, abhiruḷhakāle laṅghitvā ākāse tiṭṭhati.
That palace descended and rested on the ground when she was to ascend, and when she had ascended, it rose and remained in the air.
Cung điện đó hạ xuống đất khi cô gái leo lên, và bay lơ lửng trên không khi cô đã lên.
Sā bodhisattassa vattapaṭivattaṃ kurumānā pāsāde vasati.
She resided in the palace, performing duties for the Bodhisatta.
Cô sống trong cung điện, làm các bổn phận phục vụ Bồ tát.
Tameko vanacarako disvā ‘‘ayaṃ, vo bhante, kiṃ hotī’’ti pucchitvā ‘‘dhītā me’’ti sutvā bārāṇasiṃ gantvā ‘‘deva, mayā himavantapadese evarūpā nāma ekassa tāpasassa dhītā diṭṭhā’’ti rañño ārocesi.
A forest-dweller saw her and asked, "Venerable Sir, who is this to you?" and having heard, "She is my daughter," he went to Bārāṇasī and reported to the king, "Your Majesty, I have seen such a daughter of an ascetic in the Himalayan region."
Một người thợ săn thấy cô liền hỏi: “Bạch Ngài, cô bé này là gì của Ngài?” Nghe trả lời “Con gái của tôi,” hắn đi đến Bārāṇasī và tâu với vua: “Tâu Đại vương, thần đã thấy con gái của một vị ẩn sĩ như thế này ở vùng Hy Mã Lạp Sơn.”
Taṃ sutvā so savanasaṃsaggena bajjhitvā vanacarakaṃ maggadesakaṃ katvā caturaṅginiyā senāya taṃ ṭhānaṃ gantvā khandhāvāraṃ nivāsāpetvā vanacarakaṃ ādāya amaccagaṇaparivuto assamapadaṃ pavisitvā mahāsattaṃ vanditvā ekamantaṃ nisinno ‘‘bhante, itthiyo nāma brahmacariyassa malaṃ, tumhākaṃ dhītaraṃ ahaṃ paṭijaggissāmī’’ti āha.
Having heard that, the king was captivated by the news. Making the forest-dweller his guide, he went to that place with a four-fold army, established a camp, and taking the forest-dweller, accompanied by a retinue of ministers, entered the hermitage, paid homage to the Great Being, and sat down to one side, saying, "Venerable Sir, women are an impurity to the holy life. I will care for your daughter."
Nghe vậy, vua bị mê hoặc bởi lời kể, lấy người thợ săn làm người dẫn đường, cùng với quân đội bốn binh chủng đi đến nơi đó, hạ trại, rồi dẫn theo người thợ săn, cùng với đoàn tùy tùng quan lại, vào khu rừng ẩn sĩ, đảnh lễ Đại sĩ, ngồi sang một bên và nói: “Bạch Ngài, phụ nữ là vết nhơ của đời sống phạm hạnh, con sẽ chăm sóc con gái của Ngài.”
Bodhisatto pana ‘‘kiṃ nu kho etasmiṃ padume’’ti āsaṅkaṃ katvā udakaṃ otaritvā ānītabhāvena tassā kumārikāya āsaṅkāti nāmaṃ akāsi.
The Bodhisatta, however, having suspected, "What could be in this lotus?" and having brought her out of the water, gave the girl the name Āsaṅkā (Suspicion).
Nhưng Bồ Tát, vì đã nghi ngờ “có gì trong hoa sen này chăng?” rồi xuống nước mang lên, nên đã đặt tên cho cô gái đó là Āsaṅkā (Nghi Ngờ).
So taṃ rājānaṃ ‘‘imaṃ gahetvā gacchā’’ti ujukaṃ avatvā ‘‘mahārāja, imāya kumārikāya nāmaṃ jānanto gaṇhitvā gacchā’’ti āha.
He did not directly tell that king, "Take her and go," but said, "Great King, knowing the name of this girl, take her and go."
Ngài không nói thẳng với vị vua đó rằng “hãy mang cô này đi”, mà nói: “Đại vương, hãy biết tên của cô gái này rồi mang đi.”
‘‘Tumhehi kathite ñassāmi, bhante’’ti.
"I will know it when you tell me, Venerable Sir."
“Bạch Ngài, nếu Ngài nói thì tôi sẽ biết.”
‘‘Ahaṃ te na kathemi, tvaṃ attano paññābalena nāmaṃ jānantova gahetvā yāhī’’ti.
"I will not tell you. You, knowing the name by your own wisdom, take her and go."
“Ta không nói cho ngươi, ngươi hãy bằng sức mạnh trí tuệ của chính mình mà biết tên rồi mang đi.”
So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā tato paṭṭhāya amaccehi saddhiṃ ‘‘kinnāmā nu kho esā’’ti nāmaṃ upadhāreti.
He said, "Very well," and accepted. From then on, he deliberated with his ministers, "What could her name be?"
Vua “lành thay” mà chấp thuận, từ đó cùng với các đại thần tìm hiểu tên của cô ấy: “Cô này tên gì vậy?”
So yāni dujjānāni nāmāni, tāni kittetvā ‘‘asukā nāma bhavissatī’’ti bodhisattena saddhiṃ katheti.
He enumerated names that were difficult to know and said, "She must be named so-and-so," and discussed it with the Bodhisatta.
Vua kể ra những cái tên khó biết, rồi nói với Bồ Tát: “Chắc cô ấy tên là A-sukā.”
Bodhisatto ‘‘na evaṃnāmā’’ti paṭikkhipati.
The Bodhisatta rejected it, saying, "She is not named thus."
Bồ Tát bác bỏ: “Không phải tên như vậy.”
Rañño ca nāmaṃ upadhārentassa saṃvaccharo atīto.
And a year passed while he was trying to ascertain her name.
Một năm đã trôi qua trong khi vua đang tìm hiểu tên.
Tadā hatthiassamanusse sīhādayo vāḷā gaṇhanti, dīghajātikaparipantho hoti, makkhikaparipantho hoti, sītena kilamitvā bahū manussā maranti.
At that time, wild beasts like lions seized elephants, horses, and humans; there was a long-standing danger, there was a danger from flies, and many people died, exhausted by the cold.
Khi đó, sư tử và các loài thú dữ khác bắt voi, ngựa và người; có sự nguy hiểm từ những kẻ cướp đường cao lớn, có sự nguy hiểm từ ruồi; nhiều người chết vì lạnh giá.
Atha rājā kujjhitvā ‘‘kiṃ me etāyā’’ti bodhisattassa kathetvā pāyāsi.
Then the king, becoming angry, said to the Bodhisatta, 'What is she to me?' and departed.
Bấy giờ, vua tức giận nói với Bồ Tát: “Cái cô này có ích gì cho ta?” rồi lên đường ra đi.
Āsaṅkā kumārikā taṃ divasaṃ phalikavātapānaṃ vivaritvā attānaṃ dassentī aṭṭhāsi.
Princess Āsaṅkā, on that day, stood revealing herself, having opened the crystal window.
Nàng Āsaṅkā Kumārikā hôm đó mở cửa sổ pha lê, tự mình xuất hiện.
Rājā taṃ disvā ‘‘mayaṃ tava nāmaṃ jānituṃ na sakkoma, tvaṃ himavanteyeva vasa, mayaṃ gamissāmā’’ti āha.
The king, seeing her, said, 'We cannot know your name. You may dwell in the Himalayas; we shall depart.'
Vua nhìn thấy nàng rồi nói: “Chúng ta không thể biết tên của nàng, nàng hãy ở lại Himavanta (Hy Mã Lạp Sơn), chúng ta sẽ đi.”
‘‘Kahaṃ, mahārāja, gacchanto mādisaṃ itthiṃ labhissasi, mama vacanaṃ suṇāhi, tāvatiṃsadevaloke cittalatāvane āsāvatī nāma latā atthi, tassā phalassa abbhantare dibbapānaṃ nibbattaṃ, taṃ ekavāraṃ pivitvā cattāro māse mattā hutvā dibbasayane sayanti, sā pana vassasahassena phalati, surāsoṇḍā devaputtā ‘ito phalaṃ labhissāmā’ti dibbapānapipāsaṃ adhivāsetvā vassasahassaṃ nibaddhaṃ gantvā taṃ lataṃ ‘arogā nu kho’ti olokenti, tvaṃ pana ekasaṃvacchareneva ukkaṇṭhito, āsāphalavatī nāma sukhā, mā ukkaṇṭhī’’ti vatvā tisso gāthā abhāsi –
She said, 'Where, great king, will you find a woman like me if you depart? Listen to my words. In the Cittalatāvana of the Tāvatiṃsa deva-world, there is a creeper called Āsāvatī. Within its fruit, a divine drink is produced. Having drunk it once, devas lie on a divine couch, intoxicated for four months. But it bears fruit only once in a thousand years. Even the deva-sons who are fond of liquor endure the thirst for that divine drink and go regularly for a thousand years, looking at that creeper, wondering, "Is it healthy?" But you are already weary in just one year. Hope, when fulfilled, is pleasant; do not be weary,' and saying this, she spoke three verses:
Nàng nói: “Đại vương, đi đâu mà Ngài sẽ tìm được người phụ nữ như ta? Hãy nghe lời ta nói: Ở cõi trời Tāvatiṃsa (Đao Lợi), trong khu vườn Cittalatā, có một loài dây leo tên là Āsāvatī (Hy Vọng). Trong quả của nó có một loại nước uống thần diệu. Uống một lần thì say sưa bốn tháng, nằm trên giường trời. Nhưng nó một ngàn năm mới kết quả. Các vị thiên tử nghiện rượu, ‘chúng ta sẽ có được quả từ đây’ mà chịu đựng cơn khát nước uống thần diệu, đi đến đó thường xuyên trong một ngàn năm để xem xét dây leo đó ‘có khỏe mạnh không’. Còn Ngài thì chỉ một năm đã chán nản. Āsā (Hy vọng) có quả thì sung sướng, đừng chán nản.” Nói xong, nàng đọc ba bài kệ:
Tattha āsāvatīti evaṃnāmikā.
Therein, Āsāvatī means 'having such a name'.
Đại vương, Ngài hãy mong mỏi, hy vọng có quả là sung sướng.”
Sā hi yasmā tassā phale āsā uppajjati, tasmā etaṃ nāmaṃ labhati.
Indeed, since hope arises for its fruit, it obtains this name.
Trong đó, Āsāvatī là tên như vậy. Vì hy vọng (āsā) nảy sinh trong quả của nó, nên nó có tên này.
Cittalatāvaneti evaṃnāmake uyyāne.
Cittalatāvane means 'in the park of such a name'.
Trong khu rừng Cittalatā là khu vườn có tên như vậy.
Tasmiṃ kira uyyāne tiṇarukkhalatādīnaṃ pabhā tattha paviṭṭhapaviṭṭhānaṃ devatānaṃ sarīravaṇṇaṃ cittaṃ karoti, tenassa ‘‘cittalatāvana’’nti nāmaṃ jātaṃ.
It is said that in that park, the radiance of the grasses, trees, and creepers makes the body-color of the devas who enter it variegated; hence it came to be named Cittalatāvana.
Người ta nói rằng, ánh sáng của cỏ, cây, dây leo trong khu vườn đó làm cho màu sắc thân thể của các vị chư thiên đi vào đó trở nên rực rỡ (citta), vì vậy nó có tên là “Cittalatāvana” (khu rừng dây leo rực rỡ).
Payirupāsantīti punappunaṃ upenti.
Payirupāsanti means 'they approach again and again'.
Payirupāsantī có nghĩa là thường xuyên đến gần.
Āsīsevāti āsīsāhiyeva patthehiyeva, mā āsacchedaṃ karohīti.
Āsīseva means 'just hope, just wish', meaning 'do not abandon hope'.
Āsīsevā (Hãy ước ao) nghĩa là hãy ước ao, hãy mong cầu, đừng đoạn tuyệt hy vọng.
Rājā tassā kathāya bajjhitvā puna amacce sannipātāpetvā dasanāmakaṃ kāretvā nāmaṃ gavesanto aparampi saṃvaccharaṃ vasi.
The king, bound by her words, again assembled his ministers and stayed for another year, having a list of ten names made and searching for her name.
Vua bị ràng buộc bởi lời nói của nàng, lại triệu tập các quan đại thần, đặt mười cái tên, và tìm kiếm tên nàng thêm một năm nữa.
Tassā dasanāmakampi nāmaṃ nāhosi, ‘‘asukā nāmā’’ti vutte bodhisatto paṭikkhipateva.
Even a list of ten names did not contain her name; when a name was mentioned, the Bodhisatta always rejected it.
Ngay cả mười cái tên đó cũng không phải là tên của nàng, khi được hỏi "tên nàng là gì", Bồ Tát vẫn từ chối.
Puna rājā ‘‘kiṃ me imāyā’’ti turaṅgaṃ āruyha pāyāsi.
Again, the king said, 'What is she to me?' and mounting his horse, departed.
Lần nữa, vua nghĩ "nàng có ích gì cho ta?", rồi cưỡi ngựa ra đi.
Sāpi puna vātapāne ṭhatvā attānaṃ dassesi.
She, too, again stood at the window, revealing herself.
Nàng lại đứng ở cửa sổ và tự mình xuất hiện.
Rājā ‘‘tiṭṭha tvaṃ, mayaṃ gamissāmā’’ti āha.
The king said, 'You stay, we shall depart.'
Vua nói: "Nàng hãy ở lại, chúng ta sẽ đi."
‘‘Kasmā yāsi, mahārājā’’ti?
'Why do you depart, great king?'
"Vì sao ngài lại đi, Đại vương?"
‘‘Tava nāmaṃ jānituṃ na sakkomī’’ti.
'I cannot know your name.'
"Ta không thể biết tên của nàng."
‘‘Mahārāja, kasmā nāmaṃ na jānissasi, āsā nāma asamijjhanakā nāma natthi, eko kira bako pabbatamuddhani ṭhito attanā patthitaṃ labhi, tvaṃ kasmā na labhissasi, adhivāsehi, mahārājā’’ti.
'Great king, why will you not know the name? There is no such thing as hope that is not realized. It is said that a certain heron, standing on a mountain peak, obtained what it wished for. Why will you not obtain it? Endure, great king,' she said.
"Đại vương, vì sao ngài lại không biết tên? Hy vọng không bao giờ không thành tựu. Có một con cò đã đứng trên đỉnh núi và đạt được điều mình mong muốn. Vì sao ngài lại không thể đạt được? Đại vương, hãy kiên nhẫn!"
Eko kira bako ekasmiṃ padumasare gocaraṃ gahetvā uppatitvā pabbatamatthake nilīyi.
It is said that a certain heron, having taken its food from a lotus pond, flew up and settled on a mountain peak.
Chuyện kể rằng, có một con cò đã bắt mồi ở một hồ sen, bay lên và đậu trên đỉnh núi.
So taṃ divasaṃ tattheva vasitvā punadivase cintesi ‘‘ahaṃ imasmiṃ pabbatamatthake sukhaṃ nisinno, sace ito anotaritvā ettheva nisinno gocaraṃ gahetvā pānīyaṃ pivitvā imaṃ divasaṃ vaseyyaṃ, bhadrakaṃ vata assā’’ti.
Having stayed there that day, on the next day it thought, 'I am happily seated on this mountain peak. If I were to stay this day without descending from here, just seated here, having taken food and drunk water, how good that would be!'
Nó ở đó cả ngày hôm đó, rồi ngày hôm sau nó nghĩ: "Ta ngồi thoải mái trên đỉnh núi này. Nếu ta không xuống mà vẫn ngồi đây, bắt mồi, uống nước và ở lại ngày hôm nay, thì thật là tốt biết bao!"
Atha taṃ divasameva sakko devarājā asuranimmathanaṃ katvā tāvatiṃsabhavane devissariyaṃ laddhā cintesi ‘mama tāva manoratho matthakaṃ patto, atthi nu kho añño koci aparipuṇṇamanoratho’ti upadhārento taṃ disvā ‘imassa manorathaṃ matthakaṃ pāpessāmī’ti bakassa nisinnaṭṭhānato avidūre ekā nadī atthi, taṃ nadiṃ oghapuṇṇaṃ katvā pabbatamatthakena pesesi.
Then, on that very day, Sakka, king of devas, having defeated the Asuras and obtained sovereignty over the devas in Tāvatiṃsa, thought, 'My wish has been fulfilled. Is there anyone else whose wish is unfulfilled?' Pondering thus, he saw the heron and thought, 'I shall fulfill its wish.' There was a river not far from where the heron was seated, and he caused that river to be full of water and sent it flowing over the mountain peak.
Thế rồi, ngay ngày hôm đó, Sakka, vua của chư thiên, sau khi đánh bại các A-tu-la và giành được quyền lực của chư thiên ở cõi Đao-lợi, nghĩ: "Nguyện vọng của ta đã thành tựu. Có ai khác mà nguyện vọng chưa viên mãn không?" Khi quán sát, ngài thấy con cò đó và nghĩ: "Ta sẽ làm cho nguyện vọng của nó thành tựu." Có một con sông không xa nơi con cò đang đậu, ngài làm cho con sông đó tràn ngập nước và chảy qua đỉnh núi.
Sopi bako tattheva nisinno macche khāditvā pānīyaṃ pivitvā taṃ divasaṃ tattheva vasi, udakampi bhassitvā gataṃ.
That crane too, having sat right there, eaten fish, and drunk water, stayed there that day, and the water had also receded and gone.
Con cò đó vẫn ngồi ở đó, ăn cá, uống nước và ở lại cả ngày hôm đó, nước cũng đã rút đi.
‘‘Evaṃ, mahārāja, bakopi tāva attano āsāphalaṃ labhi, kiṃ tvaṃ na labhissasī’’ti vatvā ‘‘āsīsatevā’’tiādimāha.
"Thus, O great king, even the crane obtained the fruit of its desire; why should you not obtain it?" saying this, she spoke beginning with "āsīsatevā" (he desires).
"Thưa Đại vương, ngay cả con cò cũng đạt được thành quả của hy vọng mình, vì sao ngài lại không thể đạt được?" Nói xong, nàng bắt đầu bằng câu "āsīsatevā" (vẫn ước ao) và tiếp tục.
Tattha āsīsatevāti āsīsatiyeva patthetiyeva.
Therein, "āsīsatevā" means he desires, he wishes.
Trong đó, āsīsatevā nghĩa là vẫn ước ao, vẫn mong cầu.
Pakkhīti pakkhehi yuttatāya pakkhī.
"Pakkhī" (bird) means it is a bird by virtue of being endowed with wings.
Pakkhī (chim) nghĩa là loài có cánh.
Dvikkhattuṃ jātatāya dijo.
By being born twice, it is a "dija" (twice-born).
Dijo (loài sinh hai lần) vì sinh ra hai lần.
Tāva dūragatā satīti pabbatamatthakato macchānañca udakassa ca dūrabhāvaṃ passa, evaṃ dūragatā samānā sakkassa ānubhāvena bakassa āsā pūriyevāti.
"Though it has gone so far away": See the great distance of the fish and water from the mountaintop; though it has gone so far away, by the power of Sakka, the crane's desire was fulfilled.
Tāva dūragatā satī (dù đã đi xa đến thế) nghĩa là hãy xem sự xa cách của cá và nước so với đỉnh núi. Dù đã đi xa đến thế, nhờ uy lực của Sakka, nguyện vọng của con cò đã được viên mãn.
Atha rājā tassā kathaṃ sutvā rūpe bajjhitvā kathāya allīno gantuṃ asakkonto amacce sannipātetvā satanāmaṃ kāresi, satanāmavasena nāmaṃ gavesatopissa aññaṃ saṃvaccharaṃ atītaṃ.
Then the king, having heard her words, became captivated by her beauty and engrossed in her speech, unable to leave. He assembled his ministers and had a hundred names made. In searching for a name among the hundred names, another year passed for him.
Thế rồi, vua nghe lời nàng nói, bị sắc đẹp ràng buộc, bị lời nói níu kéo, không thể ra đi, bèn triệu tập các quan đại thần, đặt một trăm cái tên, và một năm nữa trôi qua trong khi vua tìm kiếm tên nàng theo một trăm cái tên đó.
So tiṇṇaṃ saṃvaccharānaṃ accayena bodhisattaṃ upasaṅkamitvā satanāmavasena ‘‘asukā nāma bhavissatī’’ti pucchi.
After the lapse of three years, he approached the Bodhisatta and asked, regarding the hundred names, "Will she be named so-and-so?"
Sau ba năm, vua đến gặp Bồ Tát và hỏi: "Nàng sẽ có tên là gì trong số một trăm cái tên này?"
‘‘Na jānāsi, mahārājā’’ti.
"Do you not know, O great king?"
"Ngài không biết sao, Đại vương?"
So ‘‘gamissāma dāni maya’’nti bodhisattaṃ vanditvā pāyāsi.
He thought, "Now we shall go," and having paid homage to the Bodhisatta, he departed.
Vua nghĩ: "Bây giờ chúng ta sẽ đi," rồi đảnh lễ Bồ Tát và ra đi.
Āsaṅkā kumārikā ca puna phalikavātapānaṃ nissāya ṭhitāva.
And Princess Āsaṅkā was still standing by the crystal window.
Công chúa Āsaṅkā lại đứng dựa vào cửa sổ pha lê.
Rājā taṃ disvā ‘‘tvaṃ accha, mayaṃ gamissāmā’’ti āha.
The king, seeing her, said, "You stay, we shall go."
Vua thấy nàng và nói: "Nàng hãy ở lại, chúng ta sẽ đi."
‘‘Kasmā, mahārājā’’ti.
"Why, O great king?"
"Vì sao, Đại vương?"
‘‘Tvaṃ maṃ vacaneneva santappesi, na ca kāmaratiyā, tava madhuravacanena bajjhitvā vasantassa mama tīṇi saṃvaccharāni atikkantāni, idāni gamissāmī’’ti imā gāthā āha –
"You only pleased me with words, not with sensual pleasure. Three years have passed for me, living captivated by your sweet words. Now I shall go," and he spoke these verses:
"Nàng chỉ làm ta hài lòng bằng lời nói, chứ không phải bằng sự thỏa mãn dục lạc. Ba năm đã trôi qua khi ta ở lại đây vì bị ràng buộc bởi lời nói ngọt ngào của nàng. Bây giờ ta sẽ đi." Rồi vua nói những câu kệ này:
Tattha sampesīti santappesi pīṇesi.
Therein, "sampesī" means he pleased, he satisfied.
Trong đó, sampesī nghĩa là làm hài lòng, làm thỏa mãn.
Sereyyakassāti suvaṇṇakuraṇḍakassa.
"Sereyyakassā" means of the golden kurandaka flower.
Sereyyakassā nghĩa là của hoa suvaṇṇakuraṇḍaka.
Desanāsīsamevetaṃ, yaṃkiñci pana suvaṇṇakuraṇḍakajayasumanādikaṃ aññampi pupphaṃ vaṇṇasampannaṃ agandhakaṃ, sabbaṃ taṃ sandhāyevamāha.
This is merely an example in the teaching; whatever other flower, such as a golden kurandaka or jayasumana, is beautiful but without fragrance, all such are referred to here.
Đây là một ví dụ trong bài giảng, bất cứ loại hoa nào khác như suvaṇṇakuraṇḍaka, jayasumana, v.v., dù đẹp nhưng không thơm, tất cả đều được nói đến như vậy.
Vaṇṇavantā agandhikāti yathā sereyyakādīnaṃ mālā vaṇṇavantatāya dassanena tappeti, agandhatāya gandhena na tappeti, evaṃ tvampi dassanena piyavacanena ca santappesi, na kammunāti dīpeti.
"Vaṇṇavantā agandhikā" means: just as garlands of sereyyaka and other flowers please by their beauty when seen, but do not please by their fragrance due to being scentless, so too you pleased by sight and sweet words, but not by deeds, he explains.
Vaṇṇavantā agandhikā (đẹp mà không thơm) nghĩa là, giống như vòng hoa sereyyaka và các loại hoa khác làm hài lòng bằng vẻ đẹp khi nhìn, nhưng không làm hài lòng bằng mùi hương vì không có mùi, thì nàng cũng làm hài lòng bằng vẻ đẹp và lời nói dễ thương, nhưng không bằng hành động, đó là ý nghĩa.
Adadanti bhadde, yo ‘‘imaṃ nāma vo bhogaṃ dassāmī’’ti madhuravacanena vatvā taṃ bhogaṃ adadanto avissajjento kevalaṃ madhuravacanameva karoti, tena saddhiṃ assa mittassa sandhi jīrati, mittasanthavo na ghaṭīyati.
"Adadaṃ": O good lady, whoever, saying with sweet words, "I will give you such and such wealth," merely speaks sweet words without giving or releasing that wealth, his friendship with that friend decays; the bond of friendship is not established.
Adadaṃ (không cho) nghĩa là, này cô gái, kẻ nào nói lời ngọt ngào "ta sẽ cho các ngươi tài sản này" nhưng không cho, không ban phát tài sản đó, chỉ nói lời ngọt ngào suông, thì tình bạn với kẻ ấy sẽ suy yếu, sự thân thiết bạn bè không thể gắn bó.
Pātheyyañcāti bhadde, mayhaṃ tava madhuravacanena bajjhitvā tīṇi saṃvaccharāni vasantasseva hatthiassarathapattisaṅkhātaṃ balañca khīṇaṃ, manussānaṃ bhattavetanasaṅkhātaṃ pātheyyañca natthi.
"Pātheyyañcā": O good lady, for me, who has lived for three years captivated by your sweet words, my strength, consisting of elephants, horses, chariots, and infantry, is exhausted, and there is no provision, consisting of food and wages for the people.
Pātheyyañcā (và lương thực) nghĩa là, này cô gái, khi ta ở lại ba năm vì bị ràng buộc bởi lời nói ngọt ngào của nàng, sức lực của ta, tức là voi, ngựa, xe, bộ binh, đã cạn kiệt, và lương thực của những người đó, tức là tiền lương, cũng không còn.
Saṅke pāṇūparodhāyāti svāhaṃ idheva attano jīvitavināsaṃ āsaṅkāmi, handa dānāhaṃ gacchāmīti.
"Saṅke pāṇūparodhāyā": I fear the destruction of my life right here; come, now I shall go.
Saṅke pāṇūparodhāyā (ta e rằng sẽ mất mạng) nghĩa là, ta e rằng sẽ mất mạng ngay tại đây. Thôi, bây giờ ta đi đây.
Taṃ sutvā rājā bodhisattassa santikaṃ gantvā ‘‘bhante, tumhākaṃ dhītā āsaṅkā nāmā’’ti āha.
Hearing that, the king went to the Bodhisatta and said, "Venerable sir, your daughter is named Āsaṅkā."
Nghe vậy, vua đến chỗ Bồ Tát và nói: "Bạch Đại đức, con gái của ngài tên là Āsaṅkā."
‘‘Nāmaṃ ñātakālato paṭṭhāya taṃ gahetvā gaccha, mahārājā’’ti.
"Since the time her name was known, take her and go, O great king."
"Từ khi biết tên, Đại vương, hãy đưa nàng đi."
So mahāsattaṃ vanditvā phalikavimānadvāraṃ āgantvā āha – ‘‘bhadde, pitarāpi te mayhaṃ dinnā, ehi dāni gamissāmā’’ti.
Having paid homage to the Great Being, he came to the crystal palace door and said, "My dear, your father has given you to me; come, let us go now."
Vua đảnh lễ Đại sĩ, đến cửa cung điện pha lê và nói: "Này cô gái, cha nàng đã gả nàng cho ta rồi, bây giờ hãy đi thôi."
‘‘Āgamehi, mahārāja, pitaraṃ āmantayāmaha’’nti pāsādā otaritvā mahāsattaṃ vanditvā roditvā khamāpetvā rañño santikaṃ āgatā.
"Wait, great king, let us call my father," she said, descended from the palace, paid homage to the Great Being, wept, asked for forgiveness, and came to the king.
"Đại vương, xin hãy đợi, chúng ta sẽ thưa với phụ vương." Nàng bước xuống cung điện, đảnh lễ Đại sĩ, khóc lóc, xin lỗi, rồi đến chỗ vua.
Rājā taṃ gahetvā bārāṇasiṃ gantvā puttadhītāhi vaḍḍhanto piyasaṃvāsaṃ vasi.
The king took her, went to Bārāṇasī, and lived in pleasant harmony, increasing his sons and daughters.
Vua đưa nàng về Bārāṇasī, sống một cuộc sống hạnh phúc bên vợ con.
Bodhisatto aparihīnajjhāno brahmaloke uppajji.
The Bodhisatta, without loss of jhāna, was reborn in the Brahma-world.
Bồ Tát, không mất thiền định, tái sinh vào cõi Phạm thiên.
Na me ruccīti idaṃ satthā jetavane viharanto ekaṃ dubbacabhikkhuṃ ārabbha kathesi.
"It does not please me" – The Teacher, while dwelling at Jetavana, told this story concerning a certain bhikkhu who was difficult to admonish.
Na me ruccī (Ta không thích) — Bậc Đạo Sư đã kể câu chuyện này khi ngài trú tại Jetavana, liên quan đến một vị Tỳ-khưu khó dạy.
Satthā taṃ bhikkhuṃ pakkosāpetvā ‘‘saccaṃ kira tvaṃ bhikkhu dubbaco’’ti pucchitvā ‘‘āma, bhante’’ti vutte ‘‘na kho bhikkhu idāneva, pubbepi tvaṃ dubbacoyeva, dubbacabhāvañca pana nissāya paṇḍitānaṃ vacanaṃ akaronto verambhavātamukhe byasanaṃ gatosī’’ti vatvā atītaṃ āhari.
The Teacher had that bhikkhu summoned and asked, "Is it true, bhikkhu, that you are difficult to admonish?" When the bhikkhu replied, "Yes, venerable sir," the Teacher said, "Bhikkhu, it is not only now, but you were difficult to admonish in the past as well. And because of your difficult-to-admonish nature, by not heeding the words of the wise, you met with misfortune in the mouth of the Veramba wind," and then he related a past event.
Bậc Đạo Sư cho gọi vị Tỳ-khưu đó đến, hỏi: "Này Tỳ-khưu, có thật là ông khó dạy không?" Khi vị ấy đáp: "Bạch Thế Tôn, đúng vậy," ngài nói: "Này Tỳ-khưu, không phải chỉ bây giờ ông mới khó dạy, mà ngay cả trong quá khứ ông cũng đã khó dạy rồi. Và vì tính khó dạy, không nghe lời người trí, ông đã gặp tai họa do gió bão Veramba." Rồi ngài kể chuyện quá khứ.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto gijjhayoniyaṃ nibbattitvā apanandagijjho nāma ahosi.
In the past, when Brahmadatta was reigning in Bārāṇasī, the Bodhisatta was reborn in the vulture species and was named Apananda the Vulture.
Thuở xưa, khi vua Brahmadatta trị vì tại Bārāṇasī, Bồ Tát tái sinh làm một con kên kên tên là Apananda.
So gijjhagaṇaparivuto gijjhakūṭapabbate vasi.
He lived on Vulture Peak, surrounded by a flock of vultures.
Ngài sống trên núi Gijjhakūṭa, được bao quanh bởi một đàn kên kên.
Putto panassa migālopo nāma thāmabalasampanno ahosi, so aññesaṃ gijjhānaṃ sīmaṃ atikkamitvā atiuccaṃ uppati.
His son, named Migālopa, was endowed with strength and power, and he flew too high, exceeding the limits of the other vultures.
Nhưng con trai của ông ấy tên là Migālopa có sức mạnh và nghị lực dồi dào, nó đã vượt qua ranh giới của các con kên kên khác và bay lên rất cao.
Gijjhā ‘‘putto te atidūraṃ uppatatī’’ti gijjharañño ācikkhiṃsu.
The vultures reported to the king of the vultures, "Your son flies too far."
Các con kên kên đã báo cho vua kên kên: “Con trai của ngài bay quá xa.”
So taṃ pakkosetvā ‘‘tvaṃ kira, tāta, atiuccaṃ gacchasi, atiuccaṃ gacchanto jīvitakkhayaṃ pāpuṇissasī’’ti vatvā tisso gāthā abhāsi –
He summoned him and said, "My dear, you are said to go too high. Going too high, you will meet with loss of life," and then he spoke three verses:
Ông ta gọi nó đến và nói: “Này con, con bay quá cao, bay quá cao sẽ gặp tai họa mất mạng,” rồi nói ba bài kệ:
Tattha migālopāti puttaṃ nāmena ālapati.
Here, Migālopa addresses his son by name.
Trong đó, Migālopa là gọi tên con trai.
Atuccaṃ tāta patasīti tāta, tvaṃ aññesaṃ gijjhānaṃ sīmaṃ atikkamitvā atiuccaṃ gacchasi.
You fly too high, my dear means, "My dear, you go too high, exceeding the limits of other vultures."
Này con, con bay quá cao có nghĩa là: Này con, con đã vượt qua ranh giới của các loài kên kên khác và bay lên rất cao.
Catukkaṇṇaṃva kedāranti imināssa sīmaṃ ācikkhati.
Like a four-cornered field indicates his limit.
Như thửa ruộng bốn góc là chỉ cho ranh giới của nó.
Idaṃ vuttaṃ hoti – tāta, yadā te ayaṃ mahāpathavī catukkaṇṇaṃ kedāraṃ viya siyā, evaṃ khuddikā viya hutvā paññāyetha, atha tvaṃ ettakā ṭhānā nivatteyyāsi, etto paraṃ mā gamīti.
This is what is meant: "My dear, when this great earth appears to you like a four-cornered field, becoming as if small, then you should turn back from that place; do not go beyond that."
Điều này có nghĩa là: Này con, khi mặt đất rộng lớn này đối với con như một thửa ruộng bốn góc, tức là nó trở nên nhỏ bé trong tầm nhìn của con, thì con hãy quay lại từ vị trí đó, đừng đi xa hơn nữa.
Santi aññepīti na kevalaṃ tvameva, aññepi gijjhā evaṃ kariṃsūti dīpeti.
There are others indicates that not only you, but other vultures also did this.
Có những loài chim khác là để chỉ ra rằng không chỉ riêng con, mà những loài kên kên khác cũng đã làm như vậy.
Akkhittāti tepi gijjhā amhākaṃ sīmaṃ atikkamitvā gatā vātavegena ākaḍḍhitā nassiṃsu.
Swept away means those vultures, having gone beyond our limit, were dragged away by the force of the wind and perished.
Bị cuốn đi có nghĩa là: Những con kên kên đó cũng đã vượt qua ranh giới của chúng ta, bị gió mạnh cuốn đi và bị hủy diệt.
Sassatīsamāti sassatīhi pathavīpabbatādīhi samaṃ attānaṃ maññamānā attano vassasahassaparimāṇaṃ āyuṃ apūretvāpi antarā naṭṭhāti attho.
Forever means, considering themselves equal to eternal things like the earth and mountains, they perished prematurely without completing their lifespan of a thousand years.
Vĩnh viễn có nghĩa là: Mặc dù chúng tự cho mình ngang bằng với đất đai, núi non vĩnh cửu, nhưng chúng đã không sống hết tuổi thọ ngàn năm của mình mà đã bị hủy diệt giữa chừng.
Tattha anujīvinoti taṃ nissāya jīvanakā.
Therein, anujīvino means those who live dependent on him.
Trong đó, những người nương tựa là những người sống nhờ vào nó.
Anovādakare dijeti tasmiṃ migālope gijjhe ovādaṃ agaṇhante sabbepi te tena saddhiṃ atisīmaṃ gantvā vināsaṃ pāpuṇiṃsu.
Anovādakare dije means that when the young vulture did not heed advice, all of them, together with him, went beyond the boundary and met with destruction.
Vì không vâng lời chim lớn có nghĩa là: Khi con kên kên Migālopa không vâng lời khuyên, tất cả những người đó cùng với nó đã vượt quá giới hạn và gặp phải sự hủy diệt.
Evampīti, bhikkhave, yathā so gijjho, evaṃ yo aññopi gahaṭṭho vā pabbajito vā hitānukampakānaṃ vuddhānaṃ vacanaṃ na gaṇhāti, sopi ayaṃ sīmaṃ atikkamitvā caranto ditto gabbito gijjhova byasanaṃ pāpuṇātīti.
Even so, O bhikkhus, just as that vulture, so too whoever else, whether a householder or a renunciant, does not heed the words of benevolent elders, that one, wandering beyond the boundary, proud and arrogant, like the vulture, meets with calamity.
Cũng vậy có nghĩa là: Này các Tỳ-kheo, giống như con kên kên đó, bất kỳ ai khác, dù là gia chủ hay người xuất gia, không vâng lời của những bậc trưởng thượng có lòng từ bi và lợi ích, người đó cũng sẽ vượt quá giới hạn, kiêu ngạo và tự mãn, giống như con kên kên đó, và sẽ gặp tai họa.
Kā nu kāḷena vaṇṇenāti idaṃ satthā jetavane viharanto anāthapiṇḍikaṃ ārabbha kathesi.
Kā nu kāḷena vaṇṇenāti—this the Teacher related while dwelling at Jetavana, concerning Anāthapiṇḍika.
Ai có màu đen – Đức Phật đã kể câu chuyện này khi Ngài trú tại Jetavana, liên quan đến Trưởng giả Anāthapiṇḍika.
So hi sotāpattiphale patiṭṭhitakālato paṭṭhāya akhaṇḍāni pañca sīlāni rakkhi, bhariyāpissa puttadhītaropi dāsāpi bhatiṃ gahetvā kammaṃ karontā kammakarāpi sabbe rakkhiṃsuyeva.
For he, from the time he was established in the fruit of stream-entry, observed the five unbroken precepts; and his wife, his sons and daughters, his slaves, and even the hired workers who performed tasks for wages, all observed them.
Từ khi đạt được quả vị Nhập Lưu, ông đã giữ gìn năm giới một cách trọn vẹn; vợ ông, con trai, con gái, nô lệ, và cả những người làm công ăn lương đều giữ gìn giới luật.
Athekadivasaṃ bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ ‘‘āvuso, anāthapiṇḍiko suciyeva suciparivāro hutvā caratī’’ti.
Then one day, the bhikkhus raised a discussion in the Dhamma hall: "Friends, Anāthapiṇḍika lives purely and with a pure retinue."
Rồi một ngày nọ, các Tỳ-kheo đã khởi xướng một cuộc đàm luận trong pháp đường: “Thưa các bạn, Trưởng giả Anāthapiṇḍika sống thanh tịnh với một gia đình thanh tịnh.”
Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbe porāṇakapaṇḍitāpi sucīyeva suciparivārā ahesu’’nti vatvā tehi yācito atītaṃ āhari.
The Teacher came and asked, "What is the topic, O bhikkhus, about which you are now gathered?" And when they replied, "It is this," he said, "Not only now, O bhikkhus, but in the past too, ancient wise ones were pure and had a pure retinue," and being requested by them, he related a past event.
Đức Phật đến và hỏi: “Này các Tỳ-kheo, hiện giờ các ông đang ngồi đàm luận về chuyện gì?” Khi được trả lời: “Về chuyện này, bạch Thế Tôn,” Ngài nói: “Này các Tỳ-kheo, không chỉ bây giờ, mà xưa kia các bậc hiền triết cũng sống thanh tịnh với một gia đình thanh tịnh,” rồi theo lời thỉnh cầu của họ, Ngài kể lại câu chuyện quá khứ.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto seṭṭhi hutvā dānaṃ adāsi, sīlaṃ rakkhi, uposathakammaṃ kari, bhariyāpissa pañca sīlāni rakkhi, puttadhītaropi dāsakammakaraporisāpi pañca sīlāni rakkhiṃsu.
In the past, when Brahmadatta was reigning in Bārāṇasī, the Bodhisatta was a rich merchant who gave alms, observed precepts, and performed Uposatha duties. His wife also observed the five precepts, and his sons and daughters, slaves, and hired workers also observed the five precepts.
Thuở xưa, khi vua Brahmadatta trị vì tại Bārāṇasī, Bồ-tát là một trưởng giả, thường bố thí, giữ giới, và thực hành lễ Uposatha; vợ ông cũng giữ gìn năm giới, con trai, con gái, nô lệ và người làm công cũng đều giữ gìn năm giới.
So suciparivāraseṭṭhitveva paññāyittha.
He was known as the merchant with a pure retinue.
Ông được biết đến là một trưởng giả có gia đình thanh tịnh.
Athekadivasaṃ so cintesi ‘‘sace mayā suciparivārasīlo koci āgamissati, tassa mama nisīdanapallaṅkaṃ vā nipajjanasayanaṃ vā dātuṃ na yuttaṃ, anucchiṭṭhaṃ aparibhuttaṃ dātuṃ vaṭṭatī’’ti attano vasanaṭṭhāneyeva ekapasse aparibhuttapallaṅkañca senāsanañca paññāpesi.
Then one day he thought, "If someone with a pure retinue and pure conduct comes to me, it is not proper to give them my used seat or bed; it is fitting to give them something unused and untouched." So, in his own dwelling, he arranged an unused seat and couch on one side.
Rồi một ngày nọ, ông suy nghĩ: “Nếu có ai thanh tịnh đến thăm ta, thì không nên dùng ghế ngồi hay giường nằm của ta để dâng cho họ; nên dâng những thứ chưa từng dùng, chưa từng chạm đến.” Thế là ông đã chuẩn bị một chiếc ghế và một chỗ nằm chưa từng dùng ở một góc trong nhà mình.
Tasmiṃ samaye cātumahārājikadevalokato virūpakkhamahārājassa dhītā kāḷakaṇṇī ca nāma dhataraṭṭhamahārājassa dhītā sirī ca nāmāti imā dve bahuṃ gandhamālaṃ ādāya ‘‘anotatte kīḷissāmā’’ti anotattatitthaṃ āgacchiṃsu.
At that time, two goddesses, Kāḷakaṇṇī, daughter of King Virūpakkha of the Cātumahārājika heaven, and Sirī, daughter of King Dhataraṭṭha, came to the Anotatta lake, bringing much perfume and garlands, intending to sport in Anotatta.
Lúc đó, từ cõi trời Tứ Đại Thiên Vương, công chúa Kāḷakaṇṇī của Đại vương Virūpakkha và công chúa Sirī của Đại vương Dhataraṭṭha, hai vị này mang theo nhiều hương hoa và đến bến Anotatta để “vui chơi tại Anotatta.”
Tasmiṃ pana dahe bahūni titthāni, tesu buddhānaṃ titthe buddhāyeva nhāyanti, paccekabuddhānaṃ titthe paccekabuddhāva nhāyanti, bhikkhūnaṃ titthe bhikkhūva nhāyanti, tāpasānaṃ titthe tāpasāva nhāyanti, cātumahārājikādīsu chasu kāmasaggesu devaputtānaṃ titthe devaputtāva nhāyanti, devadhītānaṃ titthe devadhītāva nhāyanti.
In that lake, there were many bathing places: at the bathing place of the Buddhas, only Buddhas bathed; at the bathing place of the Paccekabuddhas, only Paccekabuddhas bathed; at the bathing place of the bhikkhus, only bhikkhus bathed; at the bathing place of the ascetics, only ascetics bathed; at the bathing place of the devaputtas in the six kāma heavens, including the Cātumahārājika, only devaputtas bathed; at the bathing place of the devadhītās, only devadhītās bathed.
Trong hồ nước đó có nhiều bến tắm: tại bến của chư Phật thì chỉ có chư Phật tắm, tại bến của chư Phật Độc Giác thì chỉ có chư Phật Độc Giác tắm, tại bến của chư Tỳ-kheo thì chỉ có chư Tỳ-kheo tắm, tại bến của các đạo sĩ thì chỉ có các đạo sĩ tắm, tại bến của chư thiên nam trong sáu cõi trời dục giới như Tứ Đại Thiên Vương thì chỉ có chư thiên nam tắm, tại bến của chư thiên nữ thì chỉ có chư thiên nữ tắm.
Tatrimā dve āgantvā ‘‘ahaṃ paṭhamaṃ nhāyissāmi, ahaṃ paṭhama’’nti titthāya kalahaṃ kariṃsu.
There, these two came and quarreled over the bathing place, saying, "I will bathe first! I first!"
Tại đó, hai vị này đến và tranh cãi ở bến tắm: “Tôi sẽ tắm trước, tôi sẽ tắm trước.”
Kāḷakaṇṇī ‘‘ahaṃ lokaṃ pālemi vicāremi, tasmā paṭhamaṃ nāyituṃ yuttāmhī’’ti vadati.
Kāḷakaṇṇī said, "I protect and manage the world; therefore, it is proper for me to bathe first."
Kāḷakaṇṇī nói: “Tôi là người cai quản và điều hành thế gian, vì vậy tôi xứng đáng được tắm trước.”
Sirī ‘‘ahaṃ mahājanassa issariyadāyikāya paṭipadāya ṭhitā, tasmā paṭhamaṃ nhāyituṃ yuttāmhī’’ti vadati.
Sirī said, "I stand on the path of bestowing sovereignty upon the populace; therefore, it is proper for me to bathe first."
Sirī nói: "Tôi đứng trên con đường ban phát quyền lực cho đại chúng, do đó tôi xứng đáng tắm trước."
Tā ‘‘amhesu paṭhamaṃ nhāyituṃ yuttarūpaṃ vā ayuttarūpaṃ vā cattāro mahārājāno jānissantī’’ti tesaṃ santikaṃ gantvā ‘‘amhesu kā paṭhamaṃ anotattadahe nhāyituṃ yuttarūpā’’ti pucchiṃsu.
They thought, "Whether it is proper or improper for us to bathe first, the four Great Kings will know," and going to them, they asked, "Which of us is proper to bathe first in the Anotatta lake?"
Họ nói: "Trong chúng ta, ai xứng đáng tắm trước hay không xứng đáng tắm trước, bốn vị Đại Thiên Vương sẽ biết." Rồi họ đến chỗ các vị ấy hỏi: "Trong chúng ta, ai xứng đáng tắm trước ở hồ Anotatta?"
Dhataraṭṭhavirūpakkhā ‘‘na sakkā amhehi vinicchinitu’’nti virūḷhakavessavaṇānaṃ bhāramakaṃsu.
Dhataraṭṭha and Virūpakkha said, "It is not possible for us to decide," and entrusted the matter to Virūḷhaka and Vessavaṇa.
Dhataraṭṭha và Virūpakkha nói: "Chúng tôi không thể phán quyết được", và giao trách nhiệm cho Virūḷhaka và Vessavaṇa.
Te ‘‘amhepi na sakkhissāma, sakkassa pādamūle pesessāmā’’ti tā sakkassa santikaṃ pesesuṃ.
They said, "We also cannot decide; we will send them to Sakka's feet," and sent them to Sakka.
Các vị ấy nói: "Chúng tôi cũng không thể, chúng tôi sẽ phái họ đến chỗ Sakka." Rồi họ phái hai vị ấy đến chỗ Sakka.
Sakko tāsaṃ vacanaṃ sutvā cintesi ‘‘imā dvepi mama purisānaññeva dhītaro, na sakkā mayā imaṃ aḍḍaṃ vinicchinitu’’nti.
Sakka, having heard their words, thought: "These two are daughters of my own men; I cannot decide this dispute."
Sakka nghe lời họ nói, suy nghĩ: "Cả hai vị này đều là con gái của những người đàn ông của ta, ta không thể phán quyết tranh chấp này."
Atha tā sakko āha ‘‘bārāṇasiyaṃ suciparivāro nāma seṭṭhi atthi, tassa ghare anucchiṭṭhasayanañca paññattaṃ, yā tattha nisīdituṃ vā sayituṃ vā labhati, sā paṭhamaṃ nhāyituṃ yuttarūpā’’ti.
Then Sakka said to them: "In Bārāṇasī, there is a wealthy man named Suciparivāra. In his house, there is a bed that has never been used. Whichever of you is able to sit or lie there, she is the one fit to bathe first."
Rồi Sakka nói với họ: "Ở Bārāṇasī có một vị trưởng giả tên là Suciparivāra. Trong nhà ông ấy có một chiếc giường chưa từng được ai dùng. Ai có thể ngồi hoặc nằm trên đó, người đó xứng đáng tắm trước."
Taṃ sutvā kāḷakaṇṇī tasmiṃ khaṇeyeva nīlavatthaṃ nivāsetvā nīlavilepanaṃ vilimpitvā nīlamaṇipiḷandhanaṃ piḷandhitvā yantapāsāṇo viya devalokato otaritvā majjhimayāmasamanantare seṭṭhino pāsādassa upaṭṭhānadvāre sayanassa avidūre ṭhāne nīlarasmiṃ vissajjetvā ākāse aṭṭhāsi.
Having heard that, Kāḷakaṇṇī, at that very moment, dressed in blue garments, anointed herself with blue unguent, adorned herself with blue jeweled ornaments, and like a machine-stone, descended from the deva-world. Just after midnight, she stood in the sky near the service entrance of the wealthy man's mansion, not far from the bed, emitting blue rays.
Nghe vậy, Kāḷakaṇṇī ngay lập tức mặc áo xanh, thoa thuốc mỡ xanh, đeo trang sức ngọc xanh, như một tảng đá từ cõi trời giáng xuống, vào giữa canh khuya, đứng ở một nơi không xa chiếc giường tại cửa ra vào cung điện của trưởng giả, phát ra ánh sáng xanh biếc trên không trung.
Seṭṭhi oloketvā taṃ addasa, sahadassanenevassa sā appiyā ahosi amanāpā.
The wealthy man looked and saw her. At the very sight, she became displeasing and disagreeable to him.
Trưởng giả nhìn thấy nàng, và ngay khi nhìn thấy, nàng đã trở nên không dễ thương, không vừa ý ông.
So tāya saddhiṃ sallapanto paṭhamaṃ gāthamāha –
Speaking with her, he uttered the first verse:
Ông nói chuyện với nàng và thốt lên bài kệ đầu tiên:
Tattha kāḷenāti nīlena.
Here, kāḷena means 'blue'.
Ở đây, kāḷenā có nghĩa là màu xanh đen.
Vaṇṇenāti sarīravatthābharaṇavaṇṇena.
Vaṇṇena means 'by the color of the body, clothes, and ornaments'.
Vaṇṇenā có nghĩa là màu sắc của thân thể, y phục và trang sức.
Na cāpi piyadassanāti dhātuso, bhikkhave, sattā saṃsandantīti vuttaṃ, ayañca devadhītā anācārā dussīlā, tasmā sā sahadassanenevassa appiyā jātā, tenevamāha.
Na cāpi piyadassanā: It is said, monks, that beings associate according to their nature. This devadhītā is ill-behaved and immoral; therefore, at the very sight, she became displeasing to him. Thus he spoke.
Na cāpi piyadassanā có nghĩa là, này các Tỳ-khưu, chúng sinh hòa hợp theo các yếu tố đã được nói đến. Và vị thiên nữ này là người vô hạnh, ác giới, do đó nàng trở nên không dễ thương ngay khi được nhìn thấy, vì vậy ông ấy nói như vậy.
Kā vā tvanti ‘‘kā ca tvaṃ, ayameva vā pāṭho.
Kā vā tvaṃ: "Who are you?" or this is the reading.
Kā vā tva có nghĩa là "ngươi là ai", hoặc đây là cách đọc đúng.
Tattha caṇḍiyāti kodhanā.
Here, caṇḍiyā means 'irascible'.
Ở đây, caṇḍiyā có nghĩa là nóng giận.
Kodhabhāvena hi mayhaṃ caṇḍīti nāmaṃ kariṃsu.
Indeed, because of my wrathful nature, they gave me the name Caṇḍī.
Vì bản chất nóng giận, người ta đã đặt tên cho tôi là Caṇḍī.
Alakkhikāti nippaññā.
Alakkhikā means 'unwise'.
Alakkhikā có nghĩa là vô trí tuệ.
Maṃ vidūti evaṃ maṃ cātumahārājikadevaloke jānanti.
Maṃ vidū means 'they know me thus in the Cātumahārājika deva-world'.
Maṃ vidū có nghĩa là người ta biết tôi như vậy ở cõi trời Tứ Đại Thiên Vương.
Vasemūti mayaṃ ajja ekarattaṃ tava santike vaseyyāma, etasmiṃ me anucchiṭṭhāsanasayane okāsaṃ dehīti.
Vasemū means 'we would dwell near you for one night today; grant me space on this unused seat and bed'.
Vasemū có nghĩa là chúng tôi muốn ở lại gần ngài một đêm nay, xin hãy cho tôi chỗ trên chiếc ghế và giường chưa từng được ai dùng này.
Tassattho – yo puriso attano kataguṇaṃ na jānāti, guṇamakkhī hoti, attano kismiñci kāraṇe kathite ‘‘kiṃ ahaṃ etaṃ na jānāmī’’ti yugaggāhaṃ gaṇhāti, aññehi kiñci kataṃ disvā sārambhavasena karaṇuttarikaṃ karoti, pare lābhaṃ labhante na tussati, ‘‘mayhaṃ issariyaṃ paresaṃ mā hotu, mayhameva hotū’’ti sakasampattiṃ gopetvā parassa tiṇaggena telabindumpi na deti, kerāṭikalakkhaṇena samannāgato hutvā attano santakaṃ parassa adatvā tehi tehi upāyehi parasantakameva khādati, yassa laddhaṃ dhaññaṃ vā dhanaṃ vā vinassati na tiṭṭhati, surādhutto akkhadhutto itthidhutto vā hutvā laddhaṃ laddhaṃ vināsetiyeva, ayaṃ etehi guṇehi samannāgato puriso mayhaṃ kanto piyo manāpo, evarūpe ahaṃ cittena patiṭṭhahāmīti.
Its meaning is: The man who does not acknowledge his own good deeds, who denies good qualities, who, when something is said about him, stubbornly insists, "What, do I not know this?"; who, seeing something done by others, acts with rivalry to do better; who is not pleased when others gain profit; who thinks, "May authority not belong to others, may it belong only to me," and guards his own wealth, not giving even a drop of oil on a blade of grass to another; who is endowed with the characteristics of a rogue, not giving his own to others, but devouring others' possessions by various means; whose acquired grain or wealth is lost and does not remain; who, being addicted to liquor, gambling, or women, squanders whatever he gains—such a man, endowed with these qualities, is dear, beloved, and pleasing to me. In such a one, I establish my mind.
Ý nghĩa của câu này là: Người đàn ông nào không biết công đức mình đã làm, che giấu công đức; khi có việc gì được nói đến cho mình, lại nói: "Sao tôi lại không biết điều này?" rồi cố chấp; khi thấy người khác làm điều gì, lại vì lòng hiếu chiến mà làm hơn; không vui khi người khác được lợi lộc; nghĩ rằng "quyền lực của tôi không nên thuộc về người khác, chỉ nên thuộc về tôi", che giấu tài sản của mình, không ban cho người khác dù chỉ một giọt dầu bằng đầu ngọn cỏ; mang đặc điểm của kẻ lừa đảo, không cho người khác tài sản của mình, mà bằng mọi cách ăn cắp tài sản của người khác; người mà tài sản đã có, dù là ngũ cốc hay tiền bạc, đều bị tiêu tan, không còn lại; hoặc là kẻ nghiện rượu, nghiện cờ bạc, nghiện nữ sắc, cứ có được gì là tiêu tan hết. Người đàn ông có những phẩm chất này là người tôi yêu thích, dễ thương, vừa ý. Tôi an trú tâm mình vào những người như vậy.
Tāpi imināva nayena vitthāretabbā.
These too should be elaborated in the same manner.
Những điều này cũng nên được giải thích theo cách tương tự.
Saṅkhepattho panettha – kodhanoti appamattakenāpi kujjhanako.
The concise meaning here is: kodhano means 'one who gets angry even at a trifle'.
Tóm tắt ý nghĩa ở đây là: kodhano có nghĩa là người dễ nổi giận vì những điều nhỏ nhặt.
Upanāhīti parassa aparādhaṃ hadaye ṭhapetvā sucirenapi tassa anatthakārako.
Resentful means one who keeps another's fault in their heart and, even after a long time, causes harm to them.
Upanāhī có nghĩa là người giữ lỗi lầm của người khác trong lòng và gây hại cho họ dù đã lâu.
Pisuṇoti pisuṇavāco.
Slanderer means one who speaks slanderously.
Pisuṇo có nghĩa là người nói lời đâm thọc.
Vibhedakoti appamattakenapi mittabhindanako.
Divider means one who breaks up friendships even over a trifle.
Vibhedako có nghĩa là người phá vỡ tình bạn vì những điều nhỏ nhặt.
Kaṇḍakavācoti sadosavāco.
Thorny-tongued means one who speaks with malice.
Kaṇḍakavāco có nghĩa là người nói lời ác ý.
Pharusoti thaddhavāco.
Harsh means one who speaks roughly.
Pharuso có nghĩa là người nói lời cứng cỏi.
Kantataroti so puriso mayhaṃ purimāpi kantataro piyataro.
More beloved means "that person is more beloved and dearer to me than before."
Kantataro có nghĩa là người đàn ông đó còn dễ thương hơn, đáng yêu hơn đối với tôi so với người trước.
Ajja suveti ‘‘idaṃ kammaṃ ajja kātabbaṃ, idaṃ sve, idaṃ tatiyadivasādīsū’’ti evaṃ so sadatthaṃ attano kiccaṃ nāvabujjhati na jānāti.
Today, tomorrow means "this task should be done today, this tomorrow, this on the third day, and so on" – thus, he does not understand or know his own duties for his own benefit.
Ajja suve có nghĩa là "việc này phải làm hôm nay, việc này ngày mai, việc này ngày thứ ba, v.v.", người đó không hiểu, không biết công việc của mình.
Ovajjamānoti ovadiyamāno.
Being admonished means being advised.
Ovajjamāno có nghĩa là khi được khuyên bảo.
Seyyaṃ so atimaññatīti jātigottakulappadesasīlācāraguṇehi uttaritaraṃ uttamapuggalaṃ ‘‘tvaṃ mayhaṃ kiṃ pahosī’’ti atikkamitvā maññati.
He despises his superior means he despises a superior, an excellent person, who is higher in birth, lineage, family, region, virtue, conduct, and qualities, thinking, "What can you do to me?"
Seyyaṃ so atimaññatī có nghĩa là người đó coi thường, vượt qua một người cao quý hơn, một người xuất chúng về dòng dõi, gia tộc, địa vị, giới hạnh, cách ứng xử, phẩm chất, nói rằng "ngươi làm gì được ta?"
Davappaluddhoti rūpādīsu kāmaguṇesu nirantaradavena paluddho abhibhūto vasaṃ gato.
Greed-infatuated means one who is continuously infatuated, overcome, or fallen under the sway of sense pleasures like forms.
Davappaluddho có nghĩa là người bị mê hoặc, bị chế ngự, bị kiểm soát bởi sự hưởng thụ liên tục đối với các dục lạc như sắc, v.v.
Dhaṃsatīti ‘‘tayā mayhaṃ kiṃ kata’’ntiādīni vatvā sabbeheva mittehi dhaṃsati parihāyati.
He wastes away means, by saying things like "What have you done for me?", he wastes away from all his friends.
Dhaṃsatī có nghĩa là người đó nói những lời như "ngươi đã làm gì cho ta?" và bị tất cả bạn bè hủy hoại, suy yếu.
Anāmayāti ayaṃ etehi guṇehi samannāgate puggale niddukkhā nissokā homi, taṃ labhitvā aññattha anālayā hutvā vasāmī’’ti.
Free from affliction means "May I be free from suffering and sorrow through these qualities in a person; having obtained that, may I dwell without attachment elsewhere."
Anāmayā có nghĩa là tôi không đau khổ, không sầu muộn đối với những người có những phẩm chất này. Khi có được người đó, tôi sẽ sống mà không còn quyến luyến bất cứ điều gì khác.
Tattha apehīti apagaccha.
Therein, begone means depart.
Ở đây, apehī có nghĩa là hãy đi đi.
Netaṃ amhesūti etaṃ makkhādikaṃ tava piyabhāvakaraṇaṃ amhesupi na vijjati natthi.
This is not among us means this quality of yours, such as ill-will, which makes you dear, is not found among us.
Netaṃ amhesū có nghĩa là điều đó, tức là những phẩm chất như che giấu công đức, v.v., mà ngươi yêu thích, không có ở chúng ta.
Nigame rājadhāniyoti aññe nigamepi aññā rājadhāniyopi gaccha, yattha mayaṃ taṃ na passāma, tattha gacchāti dīpeti.
To towns and royal capitals means go to other towns and other royal capitals, where we will not see you; go there, it indicates.
Nigame rājadhāniyo có nghĩa là hãy đi đến các thị trấn khác, các kinh đô khác, nơi chúng ta không thấy ngươi, hãy đi đến đó.
Tattha netaṃ tumhesūti yaṃ mama piyabhāvakaraṇaṃ makkhādikaṃ yena ahaṃ attanāpi samannāgatā, taṃ tumhesu natthīti ahampi etaṃ jānāmi.
Therein, this is not among you means "I too know this, that what makes me dear, such as ill-will, with which I myself am endowed, is not found among you."
Ở đây, netaṃ tumhesū có nghĩa là tôi cũng biết rằng điều đó, tức là những phẩm chất như che giấu công đức, v.v., mà tôi tự mình có, không có ở các ngài.
Santi loke alakkhikāti aññe pana loke nissīlā nippaññā santi.
There are unlucky people in the world means there are other people in the world who are immoral and unwise.
Santi loke alakkhikā có nghĩa là nhưng có những người vô giới hạnh, vô trí tuệ trên đời.
Saṅgharantīti te nissīlā nippaññāpi samānā etehi makkhādīhi bahuṃ dhanaṃ saṅgharanti piṇḍaṃ karonti.
They accumulate means even though they are immoral and unwise, they accumulate much wealth through these qualities like ill-will; they gather it.
Saṅgharantī có nghĩa là những người vô giới hạnh, vô trí tuệ đó cũng tích lũy, thu gom nhiều tài sản bằng những phẩm chất như che giấu công đức, v.v.
Ubho nanti taṃ pana etehi saṅgharitvā ṭhapitaṃ dhanaṃ ahañca mayhameva bhātā devo ca nāma devaputtoti ubho ekato hutvā vidhamāmase nāsema, amhākaṃ pana devaloke bahū dibbaparibhogā atthi dibbāni sayanāni, tvaṃ dadeyyāsi vā no vā, ko me tayā atthoti vatvā pakkāmi.
Both of us means "That wealth, accumulated and kept by them, I and my brother, the deva, a devaputta by name, both of us together will squander it. For us, in the deva world, there are many divine enjoyments, divine couches. Whether you give or not, what good are you to me?" Having said this, she departed.
Ubho nanti có nghĩa là tài sản mà họ đã tích lũy và cất giữ đó, tôi và anh trai tôi, vị thiên tử tên là Deva, cả hai chúng tôi sẽ cùng nhau tiêu hủy nó. Nhưng ở cõi trời của chúng tôi có nhiều vật dụng thiên giới, có những chiếc giường thiên giới. Ngài có cho hay không, tôi cần gì ngài, nói xong nàng bỏ đi.
Tattha ḍaṃsasarīsape cāti ḍaṃsā vuccanti piṅgalamakkhikā, sabbāpi vā makkhikājātikā idha ‘‘ḍaṃsā’’ti adhippetā.
Here, ḍaṃsasarīsape cā means ḍaṃsā are called stinging flies, or all species of flies are intended here by “ḍaṃsā”.
Trong đó, côn trùng và bò sát có nghĩa là côn trùng được gọi là ruồi vàng, hoặc tất cả các loài ruồi được hiểu là “côn trùng” ở đây.
Sarīsapāti dīghajātikā.
Sarīsapā means long-bodied creatures.
Bò sát là những loài có thân dài.
Ḍaṃsā ca sarīsapā ca ḍaṃsasarīsapā, tasmiṃ ḍaṃsasarīsape sati.
Ḍaṃsā and sarīsapā are ḍaṃsasarīsapā, when there are ḍaṃsasarīsapā.
Côn trùng và bò sát là ḍaṃsasarīsapa, khi có côn trùng và bò sát.
Idaṃ vuttaṃ hoti – yo mahāseṭṭhi sīte vā uṇhe vā vātātape vā ḍaṃsasarīsape vā sati etehi sītādīhi pīḷiyamānopi etāni ceva sītādīni khudhañca pipāsañcāti sabbampetaṃ parissayaṃ abhibhuyya abhibhavitvā tiṇaṃ viya agaṇetvā rattindivaṃ kasivaṇijjādīsu ceva dānasīlādīsu ca satataṃ attano kammesu niyutto attānaṃ yojetvā vattati.
This is what is meant: that great merchant, whether in cold or in heat, or in wind and sun, or when there are mosquitoes and reptiles, even when afflicted by these cold and so on, overcoming all these dangers—the cold and so on, and hunger and thirst—disregarding them like grass, constantly engages himself day and night in his own tasks such as farming and trade, and giving and virtue.
Điều này có nghĩa là – vị đại trưởng giả nào, dù trong giá lạnh, nóng bức, gió, nắng, hay có côn trùng và bò sát, dù bị khổ sở bởi những điều lạnh lẽo này, nhưng vượt qua, chiến thắng tất cả những hiểm nguy như lạnh lẽo, đói khát này, coi chúng như cỏ rác, ngày đêm chuyên cần trong công việc của mình như nông nghiệp, thương mại, bố thí, giữ giới, v.v., tự mình nỗ lực và hành động.
Kālāgatañcāti kasikālādīsu kasiādīni dhanapariccāgasīlarakkhaṇadhammassavanādikālesu ca dhanapariccajanādippabhedaṃ diṭṭhadhammasamparāye sukhāvahaṃ atthaṃ na hāpeti, yuttappayuttakāle karotiyeva, so mayhaṃ manāpo tasmiñca purise ahaṃ nivisāmīti.
Kālāgatañcā means he does not neglect the purpose that brings happiness in this world and the next, such as farming and so on during farming seasons, and giving, observing virtue, and listening to Dhamma during the times for donating wealth and so on; he always performs what is appropriate and timely. Such a one is pleasing to me, and I reside in that person.
Đúng thời có nghĩa là vào các thời điểm thích hợp như mùa vụ nông nghiệp, v.v., người đó không bỏ lỡ lợi ích mang lại hạnh phúc trong hiện tại và tương lai, như nông nghiệp, bố thí, giữ giới, nghe pháp, v.v., mà luôn thực hiện đúng lúc; người đó là người ta ưa thích và ta sẽ trú ngụ nơi người đó.
Akkodhanoti adhivāsanakhantiyā samannāgato.
Akkodhano means endowed with the patience of endurance.
Không sân hận có nghĩa là đầy đủ sự nhẫn nại.
Mittavāti kalyāṇamittena samannāgato.
Mittavā means endowed with good friends.
Có bạn bè có nghĩa là có bạn lành.
Cāgavāti dhanapariccāgayutto.
Cāgavā means engaged in giving wealth.
Có sự hy sinh có nghĩa là chuyên tâm bố thí.
Saṅgāhakoti mittasaṅgahaāmisasaṅgahadhammasaṅgahānaṃ kārako.
Saṅgāhako means one who practices the collection of friends, material collection, and Dhamma collection.
Người biết giúp đỡ có nghĩa là người thực hiện sự giúp đỡ bạn bè, giúp đỡ vật chất, giúp đỡ Pháp.
Sakhiloti muduvāco.
Sakhilo means soft-spoken.
Thân thiện có nghĩa là lời nói dịu dàng.
Saṇhavācoti madhuravacano.
Saṇhavāco means sweet-spoken.
Lời nói dịu dàng có nghĩa là lời nói ngọt ngào.
Mahattapattopi nivātavuttīti mahantaṃ ṭhānaṃ vipulaṃ issariyaṃ pattopi yasena anuddhato nīcavutti paṇḍitānaṃ ovādakaro hoti.
Mahattapattopi nivātavutti means even having attained a great position and vast authority, he is not arrogant due to fame, but is humble in conduct and accepts the advice of the wise.
Dù đạt được địa vị cao vẫn khiêm tốn có nghĩa là dù đạt được địa vị lớn, quyền lực rộng lớn, nhưng không kiêu ngạo bởi danh tiếng, mà có hành vi khiêm tốn, là người nghe lời khuyên của người trí.
Tasmiṃhaṃ poseti tasmiṃ ahaṃ purise.
Tasmiṃhaṃ pose means in that person, I.
Nơi người đàn ông ấy có nghĩa là ta nơi người đàn ông ấy.
Vipulā bhavāmīti akhuddakā homi.
Vipulā bhavāmī means I become not small.
Ta sẽ trở nên rộng lớn có nghĩa là ta không nhỏ bé.
So hi mahatiyā siriyā padaṭṭhānaṃ.
For he is the foundation of great prosperity.
Vì người đó là nền tảng của sự giàu có lớn lao.
Ūmi samuddassa yathāpi vaṇṇanti yathā nāma samuddassa vaṇṇaṃ olokentānaṃ uparūpari āgacchamānā ūmi vipulā viya khāyati, evamahaṃ tasmiṃ puggale vipulā homīti dīpeti.
Ūmi samuddassa yathāpi vaṇṇaṃ means just as the waves that come one after another appear vast to those looking at the ocean's surface, so do I become vast in that individual, this is what is indicated.
Như làn sóng của biển cả có nghĩa là như khi nhìn màu sắc của biển, những làn sóng liên tục đến dường như rất lớn, thì ta cũng trở nên rộng lớn nơi người đó.
Na vajjāti yo kadāci kismiñci kāle pharusavacanaṃ na vadeyya, madhuravacanova hoti.
Na vajjā means one who would never speak harsh words at any time, but is always sweet-spoken.
Không nói có nghĩa là người nào không bao giờ nói lời thô tục, mà luôn nói lời ngọt ngào.
Matassa jīvassa cāti tassāhaṃ puggalassa matassapi jīvantassapi bhattikā homi, idhalokepi paralokepi tādisameva bhajāmīti dasseti.
Matassa jīvassa cā means I am devoted to that person, whether dead or alive; it shows that I attend to such a one in this world and the next.
Khi sống và khi chết có nghĩa là ta là người của người đó dù người đó còn sống hay đã chết, điều đó cho thấy ta sẽ phục vụ người đó ở cả thế giới này và thế giới sau.
Etesaṃ yoti etesaṃ sītābhibhavanādīnaṃ heṭṭhā vuttaguṇānaṃ yo puggalo ekampi guṇaṃ labhitvā pamajjati pamussati, puna nānuyuñjatīti attho.
Etesaṃ yo means whoever, among these qualities mentioned earlier, such as overcoming cold, having obtained even one quality, becomes negligent or forgetful, meaning does not practice it again.
Kẻ nào trong số này có nghĩa là kẻ nào trong số những người có các phẩm chất đã nói ở trên như vượt qua giá lạnh, v.v., nếu đạt được dù chỉ một phẩm chất mà lại lơ là, quên lãng, không tiếp tục thực hành.
Kantā sirī, kantasiriṃ, kantaṃ sirinti tayopi pāṭhā, tesaṃ vasena ayaṃ atthayojanā – yo puggalo siriṃ labhitvā ‘‘kantā me siri yathāṭhāne ṭhitā’’ti etesaṃ aññataraṃ guṇaṃ pamajjati, yo vā puggalo kantasiriṃ piyasiriṃ icchanto etesaṃ guṇānaṃ aññataraṃ labhitvā pamajjati, yo vā puggalo siriṃ labhitvā kantaṃ manāpaṃ siriṃ etesaṃ guṇānaṃ aññataraṃ pamajjati.
Kantā sirī, kantasiriṃ, kantaṃ siri—these are all three readings. Based on these, this is the explanation of the meaning: The person who, having obtained prosperity, neglects one of these qualities, thinking, "My prosperity is established in its proper place"; or the person who, desiring beloved prosperity, obtains one of these qualities and neglects it; or the person who, having obtained prosperity, neglects one of these qualities, thinking, "My prosperity is agreeable and pleasing."
Sirī đáng yêu, Sirī đáng yêu, Sirī đáng yêu là ba cách đọc, dựa vào đó có sự giải thích ý nghĩa này – người nào đạt được Sirī mà lại lơ là một trong các phẩm chất này, nghĩ rằng “Sirī đáng yêu của ta đã ở đúng chỗ”; hoặc người nào muốn có Sirī đáng yêu, Sirī được yêu thích, mà đạt được một trong các phẩm chất này rồi lại lơ là; hoặc người nào đạt được Sirī mà lại lơ là một trong các phẩm chất này đối với Sirī đáng yêu, dễ thương.
Appapaññoti nippañño.
Appapañño means without wisdom.
Trí tuệ kém cỏi có nghĩa là không có trí tuệ.
Taṃ dittarūpaṃ visamaṃ carantanti taṃ ahaṃ dittasabhāvaṃ gabbitasabhāvaṃ kāyaduccaritādibhedaṃ visamaṃ carantaṃ sucijātiko manusso gūthakūpaṃ viya dūrato vivajjayāmīti.
Taṃ dittarūpaṃ visamaṃ carantaṃ means "that one behaving haughtily and improperly." I avoid that person, who is haughty and arrogant, behaving improperly, engaging in bodily misconduct and so on, just as a clean person avoids a cesspit from afar.
Ta sẽ tránh xa kẻ kiêu căng, hành động bất chính ấy có nghĩa là ta sẽ tránh xa kẻ có bản chất kiêu căng, ngạo mạn, hành động bất chính như ác hạnh thân, v.v., như người thuộc dòng dõi thanh tịnh tránh xa hố phân từ xa.
Evaṃ mahāsatto deviyā vacanaṃ abhinanditvā ‘‘idaṃ anucchiṭṭhaṃ āsanañca sayanañca tuyhaṃyeva anucchavikaṃ, pallaṅke ca sayane ca nisīda ceva nipajja cā’’ti āha.
Thus, the Great Being, delighting in the devi's words, said, "This unused seat and bed are indeed suitable for you. Please sit and lie on the couch and bed."
Như vậy, Đại Bồ-tát hoan hỷ với lời của nữ thần và nói: “Chỗ ngồi và giường ngủ chưa sử dụng này chỉ phù hợp với ngươi, hãy ngồi và nằm trên ghế bành và giường.”
Sā tattha vasitvā paccūsakāle nikkhamitvā cātumahārājikadevalokaṃ gantvā anotattadahe paṭhamaṃ nahāyi.
She stayed there, and at dawn, she departed, went to the Cātumahārājika deva-world, and first bathed in Lake Anotatta.
Nữ thần đã ở đó, sáng sớm rời đi, đến cõi trời Tứ Đại Thiên Vương và tắm trước tiên ở hồ Anotatta.
Tampi sayanaṃ siridevatāya paribhuttabhāvā sirisayanaṃ nāma jātaṃ.
That bed, too, having been used by the Siridevī, became known as Sirisayana.
Cái giường đó, vì được nữ thần Sirī sử dụng, nên được gọi là Sirisayana (giường của Sirī).
Sirisayanassa ayaṃ vaṃso, iminā kāraṇena yāvajjatanā ‘‘sirisayana’’nti vuccati.
This is the lineage of Sirisayana; for this reason, it is called "Sirisayana" to this day.
Đây là nguồn gốc của Sirisayana, vì lý do này mà cho đến ngày nay nó được gọi là “Sirisayana”.
Sucittapattachadanāti idaṃ satthā jetavane viharanto ekaṃ ukkaṇṭhitabhikkhuṃ ārabbha kathesi.
Sucittapattachadanā—the Teacher, while residing at Jetavana, spoke this in reference to a certain discontented bhikkhu.
Với bộ lông cánh sặc sỡ – điều này được Bậc Đạo Sư kể khi Ngài trú tại Jetavana, liên quan đến một Tỳ-khưu chán nản.
Tañhi bhikkhuṃ satthā ‘‘kasmā ukkaṇṭhitosī’’ti pucchitvā ‘‘ekaṃ alaṅkatapaṭiyattaṃ itthiṃ disvā kilesavasena, bhante’’ti vutte ‘‘bhikkhu itthiyo nāma vañcetvā upalāpetvā attano vasaṃ gatakāle vināsaṃ pāpenti, lolabiḷārī viya hontī’’ti vatvā atītaṃ āhari.
When the Teacher asked that bhikkhu, "Why are you discontented?" and he replied, "Because I saw a decorated and adorned woman, Bhante, due to defilement," the Teacher said, "Bhikkhu, women deceive and entice, and when they have brought one under their control, they cause ruin; they are like a greedy cat," and then he related a past event.
Khi Bậc Đạo Sư hỏi Tỳ-khưu đó “Tại sao ngươi chán nản?”, và Tỳ-khưu trả lời “Bạch Ngài, vì con đã thấy một người phụ nữ trang điểm lộng lẫy và bị phiền não chi phối,” thì Ngài nói “Này Tỳ-khưu, phụ nữ thường lừa dối, dụ dỗ và khi đã nắm được quyền kiểm soát, họ sẽ dẫn đến sự hủy hoại, họ giống như một con mèo tham lam,” rồi Ngài kể chuyện quá khứ.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto araññe kukkuṭayoniyaṃ nibbattitvā anekasatakukkuṭaparivāro araññe vasati.
In the past, when Brahmadatta was reigning in Bārāṇasī, the Bodhisatta was reborn as a rooster in the forest and lived in the forest, surrounded by hundreds of other roosters.
Trong quá khứ, khi Brahmadatta trị vì ở Bārāṇasī, Bồ-tát tái sinh làm một con gà trống trong rừng, sống cùng hàng trăm con gà trống khác.
Tassa avidūre ekā biḷārikāpi vasati.
Not far from him, a cat also lived.
Không xa chỗ đó, có một con mèo cái cũng sống.
Sā ṭhapetvā bodhisattaṃ avasese kukkuṭe upāyena vañcetvā khādi.
She cunningly deceived and ate all the roosters except the Bodhisatta.
Con mèo đó đã dùng mưu kế lừa dối và ăn thịt tất cả những con gà trống khác, trừ Bồ-tát.
Bodhisatto tassā gahaṇaṃ na gacchati.
The Bodhisatta did not fall into her grasp.
Bồ-tát không mắc bẫy của nó.
Sā cintesi ‘‘ayaṃ kukkuṭo ativiya saṭho amhākañca saṭhabhāvaṃ upāyakusalabhāvañca na jānāti, imaṃ mayā ‘ahaṃ bhariyā te bhavissāmī’ti upalāpetvā attano vasaṃ āgatakāle khādituṃ vaṭṭatī’’ti.
She thought, "This rooster is exceedingly cunning and does not know our cunning and skill in stratagem. It is fitting that I entice him, saying, 'I will be your wife,' and eat him when he comes under my control."
Con mèo đó nghĩ: “Con gà trống này quá xảo quyệt, nó không biết sự xảo quyệt và mưu mẹo của chúng ta, mình phải dụ dỗ nó bằng cách nói ‘ta sẽ làm vợ ngươi’ và khi nó đã nằm trong tầm kiểm soát thì ăn thịt nó.”
Sā tena nisinnarukkhassa mūlaṃ gantvā vaṇṇasambhāsanapubbaṅgamāya vācāya taṃ yācamānā paṭhamaṃ gāthamāha –
She went to the foot of the tree where he was sitting and, with words of praise and flattery, imploring him, spoke the first verse:
Nó đến gốc cây nơi gà trống đang đậu, và với lời nói mở đầu bằng những lời khen ngợi, nó cầu xin gà trống bằng cách nói bài kệ đầu tiên –
Tattha komārikāti ahaṃ ettakaṃ kālaṃ aññaṃ purisaṃ na jānāmi, tava komārikā bhariyā bhavissāmīti vadati.
Here, komārikā means "I have not known any other man for this long, I will be your maiden wife," she says.
Ở đây, komārikā (thiếu nữ) nghĩa là ta cho đến nay chưa từng biết người đàn ông nào khác, ta sẽ là người vợ thiếu nữ của ngươi.
Mañjukā piyabhāṇinīti tava madhurakathā piyabhāṇinīyeva bhavissāmi.
Mañjukā piyabhāṇinī means "I will be sweet-spoken, speaking pleasant words to you."
Mañjukā piyabhāṇinī (dịu dàng, nói lời dễ thương) nghĩa là ta sẽ là người nói lời dễ thương, ngọt ngào với ngươi.
Vinda manti paṭilabha maṃ.
Vinda maṃ means "obtain me."
Vinda maṃ (hãy có ta) nghĩa là hãy đạt được ta.
Ariyena vedenāti sundarena paṭilābhena.
Ariyena vedenā means "by a beautiful acquisition."
Ariyena vedenā (bằng sự đạt được cao quý) nghĩa là bằng sự đạt được tốt đẹp.
Ahampi hi ito pubbe purisasamphassaṃ na jānāmi, tvampi itthisamphassaṃ na jānāsi, iti pakatiyā brahmacārī brahmacāriniṃ maṃ niddosena lābhena labha.
"Indeed, I too have not known the touch of a man before this, and you too have not known the touch of a woman; therefore, obtain me, a brahmacārinī, by a blameless acquisition, as you are naturally a brahmacārī."
Ta cũng vậy, trước đây chưa từng biết sự tiếp xúc với đàn ông, ngươi cũng chưa từng biết sự tiếp xúc với phụ nữ, vậy hãy có ta, một người giữ phạm hạnh, bằng một sự đạt được không tì vết.
Yadi maṃ icchasi, atha me vacanaṃ na saddahasi, dvādasayojanāya bārāṇasiyā bheriṃ carāpetvā ‘‘ayaṃ me dāsī’’ti sāvaya, maṃ attano dāsaṃ katvā gaṇhāhīti vadati.
"If you desire me, but do not believe my words, then have a drum beaten throughout the twelve-yojana city of Bārāṇasī and proclaim, 'This is my slave woman,' and take me as your own slave," she says.
Nếu ngươi muốn ta, mà không tin lời ta, hãy cho đánh trống khắp thành Bārāṇasī rộng mười hai dojana và tuyên bố: “Đây là tớ gái của ta,” hãy biến ta thành nô lệ của ngươi và lấy ta, cô ta nói.
Tattha caturāti cāturiyena samannāgatā.
Here, caturā means endowed with cleverness.
Ở đây, caturā (xảo quyệt) nghĩa là đầy mưu mẹo.
Nārīti itthiyo.
Nārī means women.
Nārī (phụ nữ) nghĩa là những người phụ nữ.
Nentīti attano vasaṃ upanenti.
Nentī means they bring under their sway.
Nentī (họ dẫn dụ) nghĩa là họ đưa vào quyền kiểm soát của mình.
Biḷārī viyāti yathā sā biḷārī taṃ kukkuṭaṃ netuṃ vāyamati, evaṃ aññāpi nāriyo nentiyeva.
Biḷārī viyā means just as that cat strives to lead that chicken, so too do other women lead.
Biḷārī viyā (như mèo) nghĩa là như con mèo đó cố gắng dẫn dụ con gà kia, cũng vậy, những người phụ nữ khác cũng dẫn dụ.
Uppatitaṃ atthanti uppannaṃ kiñcideva atthaṃ.
Uppatitaṃ atthaṃ means some matter that has arisen.
Uppatitaṃ atthaṃ (sự việc đang xảy ra) nghĩa là bất cứ sự việc nào đã phát sinh.
Na anubujjhatīti yathāsabhāvena na jānāti, pacchā ca anutappati.
Na anubujjhatī means does not know it as it truly is, and later repents.
Na anubujjhatī (không nhận ra) nghĩa là không biết đúng bản chất, và sau đó hối hận.
Kukkuṭovāti yathā so ñāṇasampanno kukkuṭo biḷārito mutto, evaṃ sattusambādhato muccatīti attho.
Kukkuṭovā means just as that sagacious chicken was freed from the cat, so too is one freed from the oppression of enemies—this is the meaning.
Kukkuṭovā (như gà) nghĩa là như con gà có trí tuệ đó thoát khỏi mèo, cũng vậy, người đó thoát khỏi sự bức bách của kẻ thù.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto sakuṇayoniyaṃ nibbattitvā vayappatto sakuṇasaṅghaparivuto samuddamajjhe dīpake vasi.
In the past, when Brahmadatta was reigning in Bārāṇasī, the Bodhisatta was reborn in the avian realm and, having come of age, lived on an island in the middle of the ocean, surrounded by a flock of birds.
Trong quá khứ, khi vua Brahmadatta trị vì ở Bārāṇasī, Bồ Tát tái sinh làm loài chim, khi trưởng thành, Ngài sống trên một hòn đảo giữa biển, được một đàn chim vây quanh.
Athekacce kāsiraṭṭhavāsino vāṇijā disākākaṃ gahetvā nāvāya samuddaṃ pakkhandiṃsu, samuddamajjhe nāvā bhijji.
Then, some merchants from the Kasi country took a direction-finding crow and set out into the ocean by ship. In the middle of the ocean, the ship broke apart.
Sau đó, một số thương nhân sống ở xứ Kāsī đã bắt một con quạ chỉ đường và ra khơi bằng thuyền, giữa biển thì thuyền bị vỡ.
So disākāko taṃ dīpakaṃ gantvā cintesi ‘‘ayaṃ mahāsakuṇasaṅgho, mayā kuhakakammaṃ katvā etesaṃ aṇḍakāni ceva chāpake ca varaṃ varaṃ khādituṃ vaṭṭatī’’ti.
That direction-finding crow went to that island and thought, "This is a large flock of birds. It is proper for me to act deceptively and eat their eggs and chicks, choosing the best ones."
Con quạ chỉ đường đó bay đến hòn đảo và nghĩ: “Đây là một đàn chim lớn, ta phải dùng mưu mẹo để ăn trứng và chim con của chúng, những thứ ngon nhất.”
So otaritvā sakuṇasaṅghassa majjhe mukhaṃ vivaritvā ekena pādena pathaviyaṃ aṭṭhāsi.
He descended and stood in the midst of the flock of birds, with his mouth open and one foot on the ground.
Nó hạ xuống, đứng giữa đàn chim, há miệng và chỉ đứng bằng một chân trên mặt đất.
‘‘Ko nāma tvaṃ, sāmī’’ti sakuṇehi puṭṭho ‘‘ahaṃ dhammiko nāmā’’ti āha.
When asked by the birds, "What is your name, master?" he replied, "My name is Dhammika."
Khi được các loài chim hỏi: “Thưa ngài, ngài là ai?”, nó nói: “Ta tên là Dhammika (người giữ Pháp).”
‘‘Kasmā pana ekena pādena ṭhitosī’’ti?
"Why are you standing on one foot?"
“Vậy tại sao ngài chỉ đứng bằng một chân?”
‘‘Mayā dutiye pāde nikkhitte pathavī dhāretuṃ na sakkotī’’ti.
"If I were to place my second foot down, the earth would not be able to bear it."
“Nếu ta đặt chân thứ hai xuống, trái đất không thể chịu đựng nổi.”
‘‘Atha kasmā mukhaṃ vivaritvā tiṭṭhasī’’ti?
"Then why are you standing with your mouth open?"
“Vậy tại sao ngài lại há miệng đứng đó?”
‘‘Ahaṃ aññaṃ āhāraṃ na khādāmi, vātameva khādāmī’’ti.
"I do not eat any other food; I eat only air."
“Ta không ăn thức ăn nào khác, ta chỉ ăn gió thôi.”
Evañca pana vatvā te sakuṇe āmantetvā ‘‘ovādaṃ vo dassāmi, taṃ suṇāthā’’ti tesaṃ ovādavasena paṭhamaṃ gāthamāha –
And having said this, he addressed those birds, saying, "I will give you advice; listen to it," and in the way of advising them, he spoke the first verse:
Nói như vậy, nó gọi các loài chim và nói: “Ta sẽ ban lời khuyên cho các ngươi, hãy lắng nghe,” rồi nó nói bài kệ đầu tiên để khuyên răn chúng –
Tattha dhammaṃ carathāti kāyasucaritādibhedaṃ dhammaṃ karotha. Ñātayoti te ālapati.
Therein, practice Dhamma means practice Dhamma, which is of the nature of good bodily conduct and so on. Kinsmen is how he addresses them.
Ở đây, dhammaṃ carathā (hãy thực hành Pháp) nghĩa là hãy thực hành Pháp gồm có thân thiện hạnh, v.v. Ñātayo (hỡi bà con) là lời nó gọi chúng.
Dhammaṃ caratha bhaddaṃ voti ekavāraṃ caritvā mā osakkatha, punappunaṃ caratha, evaṃ bhaddaṃ vo bhavissati.
Practice Dhamma, may good be to you means do not slacken after practicing once; practice again and again, thus good will be to you.
Dhammaṃ caratha bhaddaṃ vo (hãy thực hành Pháp, phước lành cho các ngươi) nghĩa là đừng chỉ thực hành một lần rồi bỏ, hãy thực hành lặp đi lặp lại, như vậy sẽ có phước lành cho các ngươi.
Sukhaṃ setīti desanāsīsametaṃ, dhammacārī pana sukhaṃ tiṭṭhati gacchati nisīdati seti, sabbiriyāpathesu sukhito hotīti dīpeti.
Sleeps happily is the heading of the teaching; however, one who practices Dhamma stands, walks, sits, and sleeps happily, indicating that he is happy in all postures.
Sukhaṃ setī (ngủ an lạc) là tiêu đề của bài pháp, nhưng người thực hành Pháp đi, đứng, ngồi, nằm đều an lạc, cho thấy người đó an lạc trong mọi oai nghi.
Sakuṇā tassa dussīlassa saddahitvā ‘‘tvaṃ kira sāmi aññaṃ gocaraṃ na gaṇhasi, vātameva bhakkhasi, tena hi amhākaṃ aṇḍakāni ca chāpake ca olokeyyāsī’’ti vatvā gocarāya gacchanti.
The birds, believing that immoral one, said, "Master, you do not take other food, you feed only on wind; therefore, please look after our eggs and chicks," and then went out for food.
Các loài chim tin lời kẻ ác đức đó và nói: “Thưa ngài, ngài không ăn thức ăn nào khác, chỉ ăn gió thôi, vậy thì xin ngài hãy trông coi trứng và chim con của chúng tôi,” rồi chúng đi kiếm ăn.
So pāpo tesaṃ gatakāle aṇḍakāni ca chāpake ca kucchipūraṃ khāditvā tesaṃ āgamanakāle upasantūpasanto hutvā mukhaṃ vivaritvā ekena pādena tiṭṭhati.
That wicked one, when they had gone, ate their eggs and chicks to his fill, and when they were returning, he became very calm, opened his mouth, and stood on one leg.
Khi chúng đi vắng, con quạ độc ác đó ăn no trứng và chim con, rồi khi chúng quay về, nó lại đứng há miệng bằng một chân, vẻ mặt điềm tĩnh.
Sakuṇā āgantvā puttake apassantā ‘‘ko nu kho khādatī’’ti mahāsaddena viravanti, ‘‘ayaṃ kāko dhammiko’’ti tasmiṃ āsaṅkāmattampi na karonti.
The birds returned and, not seeing their young, cried out loudly, "Who could have eaten them?" but did not even suspect that crow, thinking, "This crow is righteous."
Các loài chim trở về, không thấy chim con, chúng kêu la ầm ĩ: “Ai đã ăn chim con?” nhưng chúng không hề nghi ngờ con quạ đó, nghĩ rằng: “Con quạ này là người giữ Pháp.”
Athekadivasaṃ mahāsatto cintesi ‘‘idha pubbe koci paripantho natthi, imassa āgatakālato paṭṭhāya jāto, imaṃ pariggaṇhituṃ vaṭṭatī’’ti.
Then one day, the Great Being thought, "There was no danger here before, but it has arisen since his arrival; it is proper to investigate him."
Rồi một ngày nọ, Đại Bồ Tát nghĩ: “Trước đây không có kẻ thù nào ở đây, nhưng từ khi con quạ này đến thì có, ta phải điều tra nó.”
So sakuṇehi saddhiṃ gocarāya gacchanto viya hutvā nivattitvā paṭicchannaṭṭhāne aṭṭhāsi.
So, pretending to go for food with the birds, he turned back and stood in a hidden place.
Ngài giả vờ đi kiếm ăn cùng các loài chim, rồi quay lại và ẩn nấp ở một nơi kín đáo.
Kākopi ‘‘gatā sakuṇā’’ti nirāsaṅko hutvā uṭṭhāya gantvā aṇḍakāni ca chāpake ca khāditvā punāgantvā mukhaṃ vivaritvā ekena pādena aṭṭhāsi.
The crow, too, thinking, "The birds have gone," became fearless, got up, went, ate the eggs and chicks, and then returned, opened his mouth, and stood on one leg.
Con quạ cũng nghĩ: “Các loài chim đã đi rồi,” không chút nghi ngờ, nó đứng dậy, đi ăn trứng và chim con, rồi quay lại há miệng đứng bằng một chân.
Tattha nāssa sīlanti na assa sīlaṃ.
Therein, nāssa sīlaṃ means not his virtue.
Ở đây, nāssa sīla (không phải giới hạnh của nó) nghĩa là không phải giới hạnh của nó.
Anaññāyāti ajānitvā.
Anaññāya means without knowing.
Anaññāyā (mà không hiểu) nghĩa là mà không biết.
Bhutvāti khāditvā.
Bhutvā means having eaten.
Bhutvā (ăn xong) nghĩa là đã ăn.
Vācāya no ca kāyenāti ayañhi vacaneneva dhammaṃ carati, kāyena pana na karoti.
By word, but not by body means he practices Dhamma only by word, but not by body.
Vācāya no ca kāyenā (chỉ bằng lời nói mà không bằng thân) nghĩa là người này chỉ thực hành Pháp bằng lời nói, nhưng không thực hành bằng thân.
Na taṃ dhammaṃ adhiṭṭhitoti tasmā jānitabbo yathāyaṃ dhammaṃ bhaṇati, na taṃ adhiṭṭhito, tasmiṃ dhamme na adhiṭṭhito.
He is not established in that Dhamma means therefore it should be known that although he speaks Dhamma, he is not established in it, he is not established in that Dhamma.
Na taṃ dhammaṃ adhiṭṭhito (không an trú vào Pháp đó) nghĩa là vì vậy, cần phải biết rằng người này nói Pháp, nhưng không an trú vào Pháp đó, không an trú vào Pháp ấy.
Vācāya sakhiloti vacanena mudu.
Vācāya sakhilo means gentle in speech.
Vācāya sakhilo (lời nói tử tế) nghĩa là lời nói dịu dàng.
Manoviduggoti manasā viduggo duppaveso visamo.
Manoviduggo means treacherous in mind, difficult to approach, uneven.
Manoviduggo (tâm trí hiểm độc) nghĩa là tâm trí khó tiếp cận, hiểm ác.
Channoti yasmiṃ bile sayati, tena channo.
Channo means hidden by the hole in which he lies.
Channo (ẩn mình) nghĩa là ẩn mình trong cái hang mà nó nằm.
Kūpasayoti bilāsayo.
Kūpasayo means dwelling in a hole.
Kūpasayo (trong hang) nghĩa là nằm trong hang.
Dhammadhajoti sucaritadhammaṃ dhajaṃ katvā vicaraṇena dhammaddhajo.
Dhammadhajo means one who wanders about making good conduct in Dhamma his banner, hence dhammaddhajo.
Dhammadhajo (người mang cờ Pháp) nghĩa là người mang cờ Pháp bằng cách biến Pháp thiện hạnh thành cờ hiệu và đi khắp nơi.
Gāmanigamāsu sādhūti gāmesu ca nigamesu ca sādhu bhaddako sambhāvito.
Gāmanigamāsu sādhu means considered good and virtuous in villages and towns.
Ở làng và thị trấn thì tốt nghĩa là ở các làng và các thị trấn thì tốt, được xem là người tốt lành.
Dujjānoti ayaṃ evarūpo dussīlo paṭicchannakammanto bālisena aññāṇena purisena na sakkā jānituṃ.
Hard to discern means that this kind of immoral person, whose deeds are hidden, cannot be known by a foolish, ignorant person.
Khó biết nghĩa là người như vậy, kẻ ác giới, hành vi che giấu, không thể được biết bởi một người ngu dốt, vô minh.
Pādā cimanti attano attano pādena ca imaṃ.
With feet means this one with their own feet.
Bằng chân của mình nghĩa là bằng chân của mỗi người và người này.
Viheṭhathāti paharatha hanatha.
Torment means strike, kill.
Hãy làm hại nghĩa là hãy đánh, hãy giết.
Chavanti lāmakaṃ.
Wretch means contemptible.
Xác chết nghĩa là kẻ thấp hèn.
Nāyanti ayaṃ amhehi saddhiṃ ekasmiṃ ṭhāne saṃvāsaṃ na arahatīti.
This one means this one is not fit to dwell with us in one place.
Không nên nghĩa là người này không xứng đáng sống chung với chúng ta ở một nơi.
Sace brāhmaṇa gacchesīti idaṃ satthā jetavane viharanto ekaṃ mātuposakabhikkhuṃ ārabbha kathesi.
If you go, brahmin – The Teacher, while dwelling at Jetavana, spoke this in reference to a bhikkhu who supported his mother.
Này Bà-la-môn, nếu ngươi đi – câu chuyện này Đức Bổn Sư đã kể khi Ngài trú tại Jetavana, liên quan đến một vị Tỳ-khưu nuôi dưỡng cha mẹ.
Tañhi satthā ‘‘saccaṃ kira tvaṃ bhikkhu gihī posesī’’ti pucchitvā ‘‘saccaṃ, bhante’’ti vutte ‘‘kiṃ te hontī’’ti vutte ‘‘mātāpitaro me, bhante’’ti vutte ‘‘sādhu sādhu bhikkhu porāṇakapaṇḍitānaṃ vaṃsaṃ pālesi, porāṇakapaṇḍitā hi tiracchānayoniyaṃ nibbattitvāpi mātāpitūnaṃ jīvitaṃ adaṃsū’’ti vatvā atītaṃ āhari.
For the Teacher, having asked, ‘‘Is it true, bhikkhu, that you support laypeople?’’ and when he replied, ‘‘Yes, Venerable Sir,’’ and when asked, ‘‘Who are they to you?’’ and when he replied, ‘‘They are my mother and father, Venerable Sir,’’ said, ‘‘Excellent, excellent, bhikkhu! You uphold the lineage of the ancient wise ones. For the ancient wise ones, even having been reborn in an animal realm, gave life to their parents,’’ and having said this, he related a past event.
Đức Bổn Sư đã hỏi vị ấy rằng: “Này Tỳ-khưu, có thật là ngươi nuôi dưỡng người tại gia không?” Khi vị ấy đáp: “Thật vậy, bạch Đức Thế Tôn”, và khi được hỏi: “Họ là ai của ngươi?”, vị ấy đáp: “Bạch Đức Thế Tôn, họ là cha mẹ của con”, Đức Bổn Sư liền nói: “Lành thay, lành thay, này Tỳ-khưu! Ngươi đã duy trì dòng dõi của các bậc hiền trí thời xưa. Quả thật, các bậc hiền trí thời xưa, dù sinh vào loài súc sanh, cũng đã hiến dâng mạng sống cho cha mẹ”, rồi Ngài kể lại câu chuyện quá khứ.
Atīte kosalaraṭṭhe sākete kosalarāje rajjaṃ kārente bodhisatto migayoniyaṃ nibbattitvā vayappatto nandiyamigo nāma hutvā sīlācārasampanno mātāpitaro posesi.
In the past, when the king of Kosala was reigning in Sāketa in the Kosala country, the Bodhisatta was reborn in the deer realm, and having reached maturity, became a deer named Nandiya, endowed with virtue and good conduct, and supported his parents.
Thuở xưa, khi vua Kosala đang trị vì tại Sāketa, xứ Kosala, Bồ-tát đã tái sinh vào loài nai, khi trưởng thành, Ngài là một con nai tên Nandiya, có giới hạnh và phẩm chất tốt đẹp, đã nuôi dưỡng cha mẹ.
Tadā kosalarājā migavittakova ahosi.
At that time, the king of Kosala was fond of hunting deer.
Khi ấy, vua Kosala là một người săn nai.
So pana manussānaṃ kasikammādīni kātuṃ adatvā mahāparivāro devasikaṃ migavaṃ gacchati.
He, not allowing people to engage in farming and other work, would go hunting daily with a large retinue.
Vua không cho dân chúng làm các công việc như cày cấy, mà mỗi ngày cùng với đoàn tùy tùng đông đảo đi săn nai.
Manussā sannipatitvā ‘‘ayyā, ayaṃ rājā amhākaṃ kammacchedaṃ karoti, gharāvāsopi nassati, yaṃnūna mayaṃ ajjunavanaṃ uyyānaṃ parikkhipitvā dvāraṃ yojetvā porakkhaṇiṃ khaṇitvā tiṇāni āropetvā daṇḍamuggarādihatthā araññaṃ pavisitvā gumbe paharantā mige nīharitvā parivāretvā gorūpāni viya vajaṃ uyyānaṃ pavesetvā dvāraṃ pidahitvā rañño ārocetvā attano kammaṃ kareyyāmā’’ti mantayiṃsu.
The people gathered and deliberated, ‘‘Sirs, this king is hindering our work, and our household life is also being ruined. What if we were to surround the Ajjuna forest, which is a pleasure grove, construct a gate, dig a ditch, plant grass, and then, with sticks and clubs in hand, enter the forest, beat the thickets, drive out the deer, surround them, and like cattle, drive them into the pleasure grove, close the gate, inform the king, and then do our own work?’’
Mọi người tụ họp lại bàn bạc: “Thưa các ngài, vị vua này đã cắt đứt công việc của chúng ta, cuộc sống gia đình cũng bị hủy hoại. Hay là chúng ta hãy vây quanh khu vườn Ajjuna, dựng cổng, đào hào phòng thủ, trồng cỏ, rồi cầm gậy gộc, chùy v.v… đi vào rừng, đánh vào các bụi cây để lùa nai ra, vây chúng lại, đưa chúng vào vườn như lùa bò vào chuồng, đóng cổng lại, báo cho vua biết, rồi chúng ta sẽ làm công việc của mình”.
‘‘Attheso upāyo’’ti sabbe ekacchandā hutvā uyyānaṃ sajjetvā araññaṃ pavisitvā yojanamattaṭṭhānaṃ parikkhipiṃsu.
‘‘This is a good plan,’’ they all agreed, prepared the pleasure grove, entered the forest, and surrounded an area of about a yojana.
“Đây là một phương kế hay”, tất cả đồng lòng, chuẩn bị khu vườn, rồi đi vào rừng, vây quanh một khu vực rộng một do-tuần.
Tasmiṃ khaṇe nandiyo ekasmiṃ khuddakagumbe mātāpitaro gahetvā bhūmiyaṃ nipanno hoti.
At that moment, Nandiya was lying on the ground in a small thicket, with his parents.
Vào lúc đó, Nandiya đang nằm dưới đất trong một bụi cây nhỏ cùng với cha mẹ.
Manussā nānāphalakāvudhahatthā bāhunā bāhuṃ pīḷetvā taṃ gumbaṃ parikkhipiṃsu.
The people, with various weapons in hand, shoulder to shoulder, surrounded that thicket.
Mọi người, tay cầm các loại vũ khí và khiên, chen vai sát cánh vây quanh bụi cây đó.
Athekacce mige olokentā taṃ gumbaṃ pavisiṃsu.
Then some, looking for deer, entered that thicket.
Rồi một số người, khi tìm kiếm nai, đã đi vào bụi cây đó.
Nandiyo te disvā ‘‘ajja mayā jīvitaṃ pariccajitvā mātāpitūnaṃ jīvitaṃ dātuṃ vaṭṭatī’’ti cintetvā uṭṭhāya mātāpitaro vanditvā ‘‘ammatāta, ime manussā imaṃ gumbaṃ pavisitvā amhe tayopi passissanti, tumhe ekena upāyena jīveyyātha, jīvitaṃ vo seyyo, ahaṃ tumhākaṃ jīvitadānaṃ datvā manussehi gumbapariyante ṭhatvā gumbe pahaṭamatteyeva nikkhamissāmi, atha te ‘imasmiṃ khuddakagumbe ekoyeva migo bhavissatī’ti maññamānā gumbaṃ na pavisissanti, tumhe appamattā hothā’’ti mātāpitaro khamāpetvā gamanasajjo aṭṭhāsi.
Nandiya, seeing them, thought, ‘‘Today I must sacrifice my life to give life to my parents,’’ and rising, he bowed to his parents and said, ‘‘Mother, Father, these people will enter this thicket and see all three of us. You must live by some means; your life is more important. I will give you the gift of life. I will stand at the edge of the thicket and, as soon as the people strike the thicket, I will emerge. Then they, thinking, ‘There will be only one deer in this small thicket,’ will not enter the thicket. Be careful.’’ Having apologized to his parents, he stood ready to go.
Nandiya thấy họ, nghĩ: “Hôm nay ta phải hy sinh mạng sống để hiến dâng mạng sống cho cha mẹ”, rồi đứng dậy, đảnh lễ cha mẹ và nói: “Thưa cha mẹ, những người này sẽ đi vào bụi cây này và sẽ thấy cả ba chúng ta. Cha mẹ hãy tìm cách mà sống, mạng sống của cha mẹ là quý giá hơn. Con sẽ hiến dâng mạng sống cho cha mẹ, và khi những người này đứng ở rìa bụi cây và vừa đánh vào bụi cây, con sẽ lao ra. Khi đó, họ sẽ nghĩ: ‘Trong bụi cây nhỏ này chỉ có một con nai thôi’, và sẽ không đi vào bụi cây nữa. Cha mẹ hãy cẩn thận nhé”. Sau khi xin lỗi cha mẹ, Ngài đứng sẵn sàng để đi.
So manussehi gumbapariyante ṭhatvā unnādetvā gumbe pahaṭamatteyeva tato nikkhami.
As soon as the people, standing at the edge of the thicket and shouting, struck the thicket, he emerged from it.
Khi những người đó đứng ở rìa bụi cây, la lớn và vừa đánh vào bụi cây, Ngài liền lao ra khỏi đó.
Te ‘‘ekovettha migo bhavissatī’’ti gumbaṃ na pavisiṃsu.
They, thinking, ‘‘There will be only one deer here,’’ did not enter the thicket.
Họ nghĩ: “Chắc chỉ có một con nai ở đây thôi”, nên đã không đi vào bụi cây.
Atha nandiyo gantvā migānaṃ antaraṃ pāvisi.
Then Nandiya went and entered among the deer.
Rồi Nandiya đi vào giữa đàn nai.
Manussā parivāretvā sabbe mige uyyānaṃ pavesetvā dvāraṃ thaketvā rañño ārocetvā sakasakaṭṭhānāni agamaṃsu.
The people surrounded all the deer, drove them into the pleasure grove, closed the gate, informed the king, and went to their respective places.
Mọi người vây quanh, đưa tất cả nai vào vườn, đóng cổng lại, báo cho vua biết, rồi trở về chỗ của mình.
Tato paṭṭhāya rājā sayameva gantvā ekaṃ migaṃ vijjhitvā taṃ gahetvā ehīti ekaṃ pesetvā āharāpesi.
From then on, the king himself would go, shoot one deer, and send someone to fetch it and bring it.
Từ đó trở đi, nhà vua tự mình đi săn, bắn một con nai, rồi sai người đến bắt và mang về.
Migā vāraṃ ṭhapayiṃsu, pattavāro migo ekamante tiṭṭhati, taṃ vijjhitvā gaṇhanti.
The deer established a turn, and the deer whose turn it was stood aside; they shot and caught it.
Các con nai đã đặt ra lượt, con nai đến lượt thì đứng một bên, họ bắn và bắt nó.
Nandiyo pokkharaṇiyaṃ pānīyaṃ pivati, tiṇāni khādati, vāro panassa na tāva pāpuṇāti.
Nandiya drank water from the pond, ate grass, but his turn had not yet arrived.
Nandiya uống nước ở ao, ăn cỏ, nhưng lượt của Ngài thì chưa đến.
Atha bahūnaṃ divasānaṃ accayena tassa mātāpitaro taṃ daṭṭhukāmā hutvā ‘‘amhākaṃ putto nandiyamigarājā nāgabalo thāmasampanno, sace jīvati, avassaṃ vatiṃ laṅghitvā amhākaṃ dassanatthāya āgamissati, sāsanamassa pesessāmā’’ti cintetvā maggasamīpe ṭhatvā ekaṃ brāhmaṇaṃ disvā ‘‘ayya, kahaṃ gacchasī’’ti mānusikāya vācāya pucchitvā ‘‘sāketa’’nti vutte puttassa sāsanaṃ pahiṇantā paṭhamaṃ gāthamāhaṃsu –
Then, after many days, his parents, wishing to see him, thought, ‘‘Our son, Nandiya the deer-king, possesses the strength of an elephant and is full of vigor. If he lives, he will surely transgress the boundary and come to see us. Let us send him a message.’’ Thinking this, they stood near the road, and seeing a certain brahmin, they asked in human speech, ‘‘Sir, where are you going?’’ When he replied, ‘‘To Sāketa,’’ they sent a message to their son, speaking the first verse:
Rồi sau nhiều ngày, cha mẹ của Ngài muốn gặp Ngài, nghĩ: “Con của chúng ta, vua nai Nandiya, có sức mạnh như voi, đầy dũng mãnh. Nếu nó còn sống, chắc chắn nó sẽ vượt qua ranh giới để đến gặp chúng ta. Chúng ta hãy gửi lời nhắn cho nó”. Rồi họ đứng gần đường, thấy một vị Bà-la-môn, hỏi bằng tiếng người: “Thưa ngài, ngài đi đâu vậy?” Khi được đáp: “Đến Sāketa”, họ gửi lời nhắn cho con trai, và nói lên bài kệ đầu tiên:
So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā sāketaṃ gantvā punadivase uyyānaṃ pavisitvā ‘‘nandiyamigo nāma kataro’’ti pucchi.
He assented with ‘‘Very well,’’ and going to Sāketa, he entered the park the next day and asked, ‘‘Which one is the deer Nandiya?’’
Vị ấy đáp “Vâng” và chấp thuận, rồi đi đến Sāketa, ngày hôm sau đi vào vườn và hỏi: “Con nai Nandiya là con nào?”
Migo āgantvā tassa samīpe ṭhatvā ‘‘aha’’nti āha.
The deer came and stood near him, saying, ‘‘I am.’’
Con nai đến đứng gần vị ấy và nói: “Là tôi đây”.
Brāhmaṇo tamatthaṃ ārocesi.
The brahmin reported the matter to him.
Vị Bà-la-môn đã báo cáo sự việc đó.
Nandiyo taṃ sutvā ‘‘gaccheyyāmahaṃ, brāhmaṇa, vatiṃ laṅghitvā no na gaccheyyaṃ, mayā pana rañño santakaṃ nivāpapānabhojanaṃ bhuttaṃ, taṃ me iṇaṭṭhāne ṭhitaṃ, imesañca migānaṃ majjhe ciravutthosmi, tassa me rañño ceva etesañca sotthibhāvaṃ akatvā attano balaṃ adassetvā gamanaṃ nāma na yuttaṃ, attano vāre pana sampatte ahaṃ etesaṃ sotthibhāvaṃ katvā sukhito āgacchissāmī’’ti tamatthaṃ pakāsento dve gāthā abhāsi –
Nandiya, hearing that, said, ‘‘I would go, brahmin, but I would not go by transgressing the boundary. However, I have consumed the king’s provisions and drink, which stands as a debt for me. And I have lived among these deer for a long time. It is not proper for me to leave without ensuring the welfare of the king and these deer, and without displaying my strength. But when my turn arrives, I will ensure their welfare and then, being freed, I will come.’’ Thus declaring the matter, he spoke two verses:
Nandiya nghe vậy nói: “Này Bà-la-môn, tôi sẽ đi, nhưng tôi không nên đi bằng cách vượt qua ranh giới. Tôi đã ăn thức ăn và nước uống của nhà vua, điều đó là một món nợ đối với tôi. Tôi cũng đã sống lâu giữa những con nai này. Việc tôi ra đi mà không làm lợi ích cho nhà vua và những con nai này, không thể hiện sức mạnh của mình thì không phải lẽ. Khi đến lượt của tôi, tôi sẽ làm lợi ích cho họ, rồi tôi sẽ vui vẻ trở về”. Nói rõ ý đó, Ngài đã nói hai bài kệ:
Tattha nivāpānīti tesu tesu ṭhānesu nivutāni nivāpāni.
Therein, nivāpāni means provisions placed in various locations.
Trong đó, nivāpāni nghĩa là những thức ăn được rải ở những nơi đó.
Pānabhojananti pānīyañca avasesatiṇañca.
Pānabhojanaṃ means water and the remaining grass.
Pānabhojana nghĩa là nước uống và các loại cỏ còn lại.
Taṃ rājapiṇḍanti taṃ rañño santakaṃ saṅkaḍḍhitvā samodhānakaṭṭhena piṇḍaṃ.
Taṃ rājapiṇḍaṃ means that lump of food collected and accumulated, belonging to the king.
Taṃ rājapiṇḍa nghĩa là món cơm đó của nhà vua, được thu gom và tập hợp lại.
Avabhottunti dubbhuttaṃ bhuñjituṃ.
Avabhottuṃ means to consume unworthily.
Avabhottu nghĩa là ăn một cách không xứng đáng.
Rañño hi kiccaṃ anipphādento taṃ avabhuttaṃ bhuñjati nāma, svāhaṃ evaṃ avabhottuṃ na ussahāmīti vadati.
Indeed, one who does not fulfill the king’s duty consumes it unworthily. He says, ‘‘I cannot consume it unworthily in this way.’’
Thật vậy, khi không hoàn thành nhiệm vụ của nhà vua, người đó được gọi là ăn một cách không xứng đáng. Ngài nói: “Tôi không thể ăn một cách không xứng đáng như vậy”.
Brāhmaṇa mussaheti cettha brāhmaṇāti ālapanaṃ, ma-kāro padasandhivasena vutto.
As for brāhmaṇa mussahe, brāhmaṇā is a vocative, and the letter ‘ma’ is stated for euphonic conjunction.
Trong Brāhmaṇa mussahe, brāhmaṇā là lời gọi, chữ ma-kāra được nói theo cách nối từ.
Odahissāmahaṃ passaṃ, khurappānissa rājinoti ahaṃ, brāhmaṇa, attano vāre sampatte khurappaṃ sannayhitvā āgatassa rañño migayūthato nikkhamitvā ekamante ṭhatvā ‘‘maṃ vijjha, mahārājā’’ti vatvā attano mahāphāsukapassaṃ odahissāmi oḍḍessāmi.
Odahissāmahaṃ passaṃ, khurappānissa rājino means, ‘‘I, brahmin, when my turn arrives, will stand aside, having come out of the deer herd, and having prepared the arrow for the king, I will say, ‘Shoot me, great king!’ and I will offer, I will present, my great flank.’’
Odahissāmahaṃ passaṃ, khurappānissa rājino nghĩa là “Này Bà-la-môn, khi đến lượt của tôi, tôi sẽ ra khỏi đàn nai, đứng một bên, nói: ‘Xin đại vương hãy bắn tôi’, rồi tôi sẽ đưa sườn lớn của mình ra, tức là tôi sẽ chìa ra cho nhà vua đã đến với mũi tên sắc nhọn”.
Sukhito muttoti tadā ahaṃ maraṇabhayā mutto sukhito niddukkho raññā anuññāto api nāma mātaraṃ passeyyanti.
Sukhito mutto means, ‘‘Then, freed from the fear of death, happy and free from suffering, permitted by the king, I might see my mother.’’
Sukhito mutto nghĩa là “Khi đó, tôi được giải thoát khỏi nỗi sợ hãi cái chết, an lạc, không đau khổ, được nhà vua cho phép, có lẽ tôi sẽ được gặp mẹ”.
Taṃ sutvā brāhmaṇo pakkāmi.
Hearing that, the brahmin departed.
Nghe vậy, vị Bà-la-môn ra đi.
Aparabhāge tassa vāradivase rājā mahantena parivārena uyyānaṃ āgacchi.
Later, on the day of his turn, the king came to the park with a large retinue.
Sau đó, vào ngày đến lượt của Ngài, nhà vua cùng đoàn tùy tùng đông đảo đến vườn.
Mahāsatto ekamante aṭṭhāsi.
The Great Being stood aside.
Đại Bồ-tát đứng một bên.
Rājā ‘‘migaṃ vijjhissāmī’’ti khurappaṃ sannayhi.
The king prepared his arrow, thinking, ‘‘I will shoot the deer.’’
Nhà vua giương cung với mũi tên sắc nhọn, nói: “Ta sẽ bắn con nai”.
Mahāsatto yathā aññe maraṇabhayatajjitā palāyanti, evaṃ apalāyitvā nibbhayo hutvā mettaṃ purecārikaṃ katvā mahāphāsukapassaṃ odahitvā niccalova aṭṭhāsi.
The Great Being, unlike others who flee, terrified by the fear of death, stood fearless, making loving-kindness his forerunner, offering his great flank, and remaining motionless.
Đại Bồ-tát không chạy trốn như những con vật khác bị đe dọa bởi nỗi sợ hãi cái chết, mà không chút sợ hãi, lấy lòng từ bi làm tiên phong, đưa sườn lớn của mình ra và đứng yên bất động.
Rājā tassa mettānubhāvena saraṃ vissajjetuṃ nāsakkhi.
The king, by the power of his loving-kindness, could not release the arrow.
Do năng lực từ bi của Ngài, nhà vua không thể bắn mũi tên.
Mahāsatto ‘‘kiṃ, mahārāja, saraṃ na muccesi, muñcāhī’’ti āha.
The Great Being said, ‘‘Why, great king, do you not release the arrow? Release it!’’
Đại Bồ-tát nói: “Thưa đại vương, sao ngài không bắn mũi tên? Xin hãy bắn đi!”
‘‘Na sakkomi, migarājā’’ti.
‘‘I cannot, deer-king,’’ he replied.
“Tôi không thể, thưa vua nai.”
‘‘Tena hi guṇavantānaṃ guṇaṃ jāna, mahārājā’’ti.
"Then, great king, understand the virtue of the virtuous."
“Vậy thì, thưa đại vương, hãy biết công đức của người có công đức.”
Tadā rājā bodhisatte pasīditvā dhanuṃ chaḍḍetvā ‘‘imaṃ acittakaṃ kaliṅgarakaṇḍampi tāva tava guṇaṃ jānāti, ahaṃ sacittako manussabhūtopi tava guṇaṃ na jānāmi, migarāja, mayhaṃ khama, abhayaṃ te dammī’’ti āha.
Then the king, being pleased with the Bodhisatta, cast aside his bow and said, "Even this inanimate piece of wood understands your virtue, but I, a sentient human being, do not understand your virtue, O king of deer. Forgive me; I grant you safety."
Lúc đó, nhà vua tin tưởng Bồ tát, bỏ cung xuống và nói: “Đến cả mũi tên vô tri vô giác này còn biết đức hạnh của ngươi, còn ta là người có tâm, lại không biết đức hạnh của ngươi. Hỡi vua nai, xin hãy tha thứ cho ta, ta ban sự vô úy cho ngươi.”
‘‘Mahārāja, mayhaṃ tāva abhayaṃ desi, ayaṃ pana uyyāne migagaṇo kiṃ karissatī’’ti?
"Great king, you grant me safety, but what will happen to this herd of deer in the park?"
“Đại vương, ngài đã ban sự vô úy cho tôi, còn đàn nai trong vườn này sẽ ra sao?”
‘‘Etassapi abhayaṃ dammī’’ti.
"I grant safety to them too."
“Ta cũng sẽ ban sự vô úy cho chúng.”
Evaṃ mahāsatto nigrodhajātake (jā. 1.1.12) vuttanayeneva sabbesaṃ araññe migānaṃ ākāsagatasakuṇānaṃ jalacaramacchānañca abhayaṃ dāpetvā rājānaṃ pañcasu sīlesu patiṭṭhāpetvā ‘‘mahārāja, raññā nāma agatigamanaṃ pahāya dasa rājadhamme akopentena dhammena samena rajjaṃ kāretuṃ vaṭṭatī’’ti.
In this way, the Great Being, in the manner described in the Nigrodhamiga Jātaka, caused safety to be granted to all the deer in the forest, the birds in the sky, and the fish in the water, and establishing the king in the five precepts, said, "Great king, a king should abandon wrong courses of action and rule the kingdom righteously and impartially, without violating the ten royal virtues."
Như vậy, Đại sĩ, theo cách đã nói trong Kinh Chuyện Tiền Thân Nigrodha (Jā. 1.1.12), đã khiến nhà vua ban sự vô úy cho tất cả các loài nai trong rừng, các loài chim bay trên trời và các loài cá dưới nước, rồi an lập nhà vua vào năm giới, và nói: “Đại vương, một vị vua nên từ bỏ những hành vi sai trái và cai trị vương quốc một cách công bằng và chính đáng, không vi phạm mười Pháp của bậc vua (dasa rājadhammā).”
Tattha kosalassa niketaneti kosalassa rañño niketane vasanaṭṭhāne, tassa santike araññasminti attho.
Here, kosalassa niketane means in the abode of the Kosala king, in the forest near him.
Trong đó, kosalassa niketane có nghĩa là trong nơi cư trú của vua Kosala, trong khu rừng gần vua ấy.
Dāyasminti migānaṃ vasanatthāya dinnauyyāne.
Dāyasmiṃ means in the park given for the deer to live.
Dāyasmi có nghĩa là trong vườn cây được ban cho các loài nai trú ngụ.
Ārajjaṃ katvānāti jiyāya saddhiṃ ekato katvā, āropetvāti attho.
Ārajjaṃ katvānā means having made it one with the bowstring, meaning having strung it.
Ārajjaṃ katvānā có nghĩa là làm cho dây cung và cung hòa làm một, tức là giương cung.
Sannayhāti sannayhitvā yojetvā.
Sannayhā means having fitted and aimed.
Sannayhā có nghĩa là chuẩn bị, lắp vào.
Odahinti oḍḍesiṃ.
Odahiṃ means I offered.
Odahi có nghĩa là ta đã nhìn thấy.
Mātaraṃ daṭṭhumāgatoti desanāsīsametaṃ, rañño dhammaṃ desetvā sabbasattānaṃ abhayatthāya suvaṇṇabheriṃ carāpetvā mātāpitaro daṭṭhuṃ āgatosmīti attho.
Mātaraṃ daṭṭhumāgato is the heading of the discourse; the meaning is, having taught the Dhamma to the king and caused a golden drum to be beaten for the safety of all beings, "I have come to see my parents."
Mātaraṃ daṭṭhumāgato đây là phần kết thúc của bài pháp, có nghĩa là sau khi thuyết pháp cho nhà vua và cho truyền trống vàng để ban sự vô úy cho tất cả chúng sinh, ta đã đến để thăm cha mẹ.
Saccaṃ kirevamāhaṃsūti idaṃ satthā jetavane viharanto purāṇadutiyikāpalobhanaṃ ārabbha kathesi.
" Truly they spoke thus" – The Teacher, while dwelling at Jetavana, told this in connection with a bhikkhu's enticement by his former wife.
Sự thật là họ đã nói như vậy – Câu chuyện này, khi Bậc Đạo Sư đang trú tại Jetavana, Ngài đã kể liên quan đến sự quyến rũ của người vợ cũ.
Tañhi bhikkhuṃ satthā ‘‘saccaṃ kira tvaṃ bhikkhu ukkaṇṭhitosī’’ti pucchitvā ‘‘āma, bhante’’ti vutte ‘‘kena ukkaṇṭhāpitosī’’ti vatvā ‘‘purāṇadutiyikāyā’’ti vutte ‘‘bhikkhu ayaṃ te itthī anatthakārikā, pubbepi tvaṃ imaṃ nissāya aggiṃ pavisitvā maranto paṇḍite nissāya jīvitaṃ labhī’’ti vatvā atītaṃ āhari.
The Teacher asked that bhikkhu, "Is it true, bhikkhu, that you are discontented?" When he replied, "Yes, venerable sir," the Teacher asked, "By whom were you made discontented?" When he said, "By my former wife," the Teacher said, "Bhikkhu, this woman is harmful to you. Even in the past, relying on her, you entered a fire and were about to die, but relying on the wise, you gained your life," and he related a past event.
Bậc Đạo Sư đã hỏi vị Tỳ-khưu đó: “Này Tỳ-khưu, có thật là ngươi đang chán nản không?” Khi được trả lời: “Thưa vâng, Bạch Thế Tôn,” Ngài lại hỏi: “Ai đã khiến ngươi chán nản?” Khi được trả lời: “Người vợ cũ của con,” Ngài nói: “Này Tỳ-khưu, người phụ nữ này là kẻ gây hại cho ngươi. Ngay cả trong quá khứ, vì cô ta mà ngươi đã bước vào lửa và suýt chết, nhưng nhờ các bậc hiền trí mà ngươi đã được sống sót,” rồi Ngài kể lại câu chuyện quá khứ.
Atīte bārāṇasiyaṃ senake nāma raññe rajjaṃ kārente bodhisatto sakkattaṃ kāresi.
In the past, when King Senaka ruled in Bārāṇasī, the Bodhisatta was Sakka.
Trong quá khứ, khi vua Senaka đang cai trị tại Bārāṇasī, Bồ tát đã làm vị quan cận thần.
Tadā senakassa rañño ekena nāgarājena saddhiṃ mittabhāvo hoti.
At that time, King Senaka had a friendship with a certain Nāga king.
Lúc đó, vua Senaka có tình bạn với một vị vua rắn Nāga.
So kira nāgarājā nāgabhavanā nikkhamitvā thale gocaraṃ gaṇhanto carati.
It is said that this Nāga king would emerge from the Nāga realm and wander on land, seeking food.
Vị vua Nāga đó thường ra khỏi cõi Nāga và kiếm thức ăn trên đất liền.
Atha naṃ gāmadārakā disvā ‘‘sappo aya’’nti leḍḍudaṇḍādīhi pahariṃsu.
Then village boys, seeing him, thought, "This is a snake," and struck him with clods of earth and sticks.
Sau đó, những đứa trẻ trong làng nhìn thấy ông ta và nghĩ: “Đây là một con rắn!” Chúng đã dùng gạch đá và gậy gộc để đánh ông ta.
Atha rājā uyyānaṃ kīḷituṃ gacchanto disvā ‘‘kiṃ ete dārakā karontī’’ti pucchitvā ‘‘ekaṃ sappaṃ paharantī’’ti sutvā ‘‘paharituṃ mā detha, palāpetha ne’’ti palāpesi.
Then the king, going to the park to play, saw them and asked, "What are these children doing?" Hearing "They are hitting a snake," he said, "Do not let them hit it, chase them away," and chased them away.
Khi nhà vua đang đi đến vườn để vui chơi thì nhìn thấy, Ngài hỏi: “Những đứa trẻ này đang làm gì vậy?” Khi nghe nói: “Chúng đang đánh một con rắn,” Ngài nói: “Đừng cho chúng đánh, hãy xua đuổi chúng đi!” và Ngài đã xua đuổi chúng.
Nāgarājā jīvitaṃ labhitvā nāgabhavanaṃ gantvā bahūni ratanāni ādāya aḍḍharattasamaye rañño sayanagharaṃ pavisitvā tāni ratanāni datvā ‘‘mahārāja, mayā tumhe nissāya jīvitaṃ laddha’’nti raññā saddhiṃ mittabhāvaṃ katvā punappunaṃ gantvā rājānaṃ passati.
The Nāga king, having gained his life, went to the Nāga realm, took many jewels, and at midnight, entered the king's sleeping chamber. Giving those jewels, he said, "Great King, I have gained my life thanks to you," and having formed a friendship with the king, he repeatedly went and saw the king.
Vua Nāga được cứu sống, trở về cõi Nāga, mang theo nhiều châu báu, vào phòng ngủ của nhà vua vào nửa đêm, dâng những châu báu đó và nói: “Đại vương, tôi đã được sống sót nhờ ngài.” Sau khi kết tình bạn với nhà vua, ông ta thường xuyên đến thăm nhà vua.
So attano nāgamāṇavikāsu ekaṃ kāmesu atittaṃ nāgamāṇavikaṃ rakkhaṇatthāya rañño santike ṭhapetvā ‘‘yadā etaṃ na passasi, tadā imaṃ mantaṃ parivatteyyāsī’’ti tassa ekaṃ mantaṃ adāsi.
He placed one Nāga maiden, who was insatiable in sensual pleasures, from among his Nāga maidens, with the king for her protection, and gave the king a mantra, saying, "When you do not see her, then you should recite this mantra."
Ông ta đã để lại một thiếu nữ Nāga chưa thỏa mãn dục vọng trong số các thiếu nữ Nāga của mình để bảo vệ nhà vua, và ban cho nhà vua một câu thần chú, nói: “Khi nào ngài không thấy cô ta, ngài hãy niệm câu thần chú này.”
So ekadivasaṃ uyyānaṃ gantvā nāgamāṇavikāya saddhiṃ pokkharaṇiyaṃ udakakīḷaṃ kīḷi.
One day, he went to the park and played in the pond with the Nāga maiden.
Một ngày nọ, nhà vua đi đến vườn và vui đùa dưới nước trong hồ với thiếu nữ Nāga.
Nāgamāṇavikā ekaṃ udakasappaṃ disvā attabhāvaṃ vijahitvā tena saddhiṃ asaddhammaṃ paṭisevi.
The Nāga maiden, seeing a water snake, abandoned her true form and engaged in unchaste conduct with it.
Thiếu nữ Nāga nhìn thấy một con rắn nước, liền từ bỏ hình dạng của mình và quan hệ bất chính với nó.
Rājā taṃ apassanto ‘‘kahaṃ nu kho gatā’’ti mantaṃ parivattetvā anācāraṃ karontiṃ disvā veḷupesikāya pahari.
The king, not seeing her, recited the mantra, thinking, "Where has she gone?" and seeing her engaging in improper conduct, he struck her with a bamboo stick.
Nhà vua không thấy cô ta, nghĩ: “Cô ta đã đi đâu rồi?” Ngài niệm thần chú và nhìn thấy cô ta đang làm điều bất chính, liền dùng một cành tre đánh cô ta.
Sā kujjhitvā tato nāgabhavanaṃ gantvā ‘‘kasmā āgatāsī’’ti puṭṭhā ‘‘tumhākaṃ sahāyo maṃ attano vacanaṃ agaṇhantiṃ piṭṭhiyaṃ paharī’’ti pahāraṃ dassesi.
She, becoming angry, went from there to the Nāga realm. When asked, "Why have you come?" she showed the mark of the blow, saying, "Your friend struck me on the back because I did not heed his words."
Cô ta tức giận, từ đó trở về cõi Nāga. Khi được hỏi: “Tại sao cô lại về?” cô ta đã chỉ vết đánh và nói: “Bạn của ngài đã đánh vào lưng tôi vì tôi không nghe lời ông ta.”
Nāgarājā tathato ajānitvāva cattāro nāgamāṇavake āmantetvā ‘‘gacchatha, senakassa sayanagharaṃ pavisitvā nāsavātena taṃ bhusaṃ viya viddhaṃsethā’’ti pesesi.
The Nāga king, not knowing the truth, summoned four Nāga maidens and sent them, saying, "Go, enter Senaka's sleeping chamber, and with your nasal breath, scatter him like chaff."
Vua Nāga không biết sự thật, liền triệu tập bốn thiếu niên Nāga và sai chúng: “Hãy đi, vào phòng ngủ của vua Senaka và dùng hơi thở mũi của các ngươi để phá hủy ông ta như rơm rạ.”
Te gantvā rañño sirisayane nipannakāle gabbhaṃ pavisiṃsu.
They went and entered the chamber when the king was lying on his royal bed.
Chúng đi và vào cung điện khi nhà vua đang nằm trên giường quý.
Tesaṃ pavisanavelāyameva rājā deviṃ āha – ‘‘jānāsi nu kho bhadde, nāgamāṇavikāya gataṭṭhāna’’nti?
Just as they were entering, the king said to the queen, "Do you know, my lady, where the Nāga maiden has gone?"
Ngay khi chúng vừa vào, nhà vua đã nói với hoàng hậu: “Này hoàng hậu, nàng có biết thiếu nữ Nāga đã đi đâu không?”
‘‘Na jānāmi, devā’’ti.
"I do not know, my lord," she replied.
“Thiếp không biết, thưa Đại vương.”
‘‘Ajja sā amhākaṃ pokkharaṇiyaṃ kīḷanakāle attabhāvaṃ vijahitvā ekena udakasappena saddhiṃ anācāraṃ akāsi, atha naṃ ahaṃ ‘evaṃ mā karī’ti sikkhāpanatthāya veḷupesikāya pahariṃ, sā ‘nāgabhavanaṃ gantvā sahāyassa me aññaṃ kiñci kathetvā mettiṃ bhindeyyā’ti me bhayaṃ uppajjatī’’ti.
"Today, while she was playing in our pond, she abandoned her true form and engaged in improper conduct with a water snake. Then I struck her with a bamboo stick to admonish her, saying, 'Do not do this.' I am afraid that she might go to the Nāga realm and tell my friend something else, thereby breaking our friendship."
“Hôm nay, khi cô ta đang vui đùa trong hồ của chúng ta, cô ta đã từ bỏ hình dạng của mình và làm điều bất chính với một con rắn nước. Sau đó, ta đã dùng một cành tre đánh cô ta để dạy dỗ cô ta ‘đừng làm như vậy’. Ta sợ rằng cô ta sẽ đi đến cõi Nāga và nói điều gì đó khác với bạn của ta để phá vỡ tình bạn của chúng ta.”
Taṃ sutvā nāgamāṇavakā tatova nivattitvā nāgabhavanaṃ gantvā nāgarājassa tamatthaṃ ārocesuṃ.
Hearing that, the Nāga maidens turned back from that very spot, went to the Nāga realm, and reported the matter to the Nāga king.
Nghe vậy, các thiếu niên Nāga liền quay trở lại cõi Nāga và báo cáo sự việc cho vua Nāga.
So saṃvegappatto hutvā taṅkhaṇaññeva rañño sayanagharaṃ āgantvā tamatthaṃ ācikkhitvā khamāpetvā ‘‘idaṃ me daṇḍakamma’’nti sabbarutajānanaṃ nāma mantaṃ datvā ‘‘ayaṃ, mahārāja, anaggho manto, sace imaṃ mantaṃ aññassa dadeyyāsi, datvāva aggiṃ pavisitvā mareyyāsī’’ti āha.
He, filled with emotion, immediately came to the king's sleeping chamber, explained the matter, and apologized. Giving him a mantra called "Knowing All Sounds," he said, "This, Great King, is an invaluable mantra. If you were to give this mantra to another, you would have to enter fire and die immediately after giving it."
Ông ta cảm thấy xao xuyến, ngay lập tức đến phòng ngủ của nhà vua, kể lại sự việc, xin lỗi và nói: “Đây là hình phạt của tôi,” rồi ban cho nhà vua một câu thần chú tên là “Biết tất cả tiếng nói,” và nói: “Đại vương, đây là một câu thần chú vô giá. Nếu ngài ban câu thần chú này cho người khác, ngài phải bước vào lửa và chết ngay lập tức.”
Rājā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi.
The king accepted, saying, "Very well."
Nhà vua nói: “Tốt lắm,” và chấp nhận.
So tato paṭṭhāya kipillikānampi saddaṃ jānāti.
From that time on, he knew even the sound of ants.
Từ đó trở đi, Ngài biết cả tiếng của kiến.
Tassekadivasaṃ mahātale nisīditvā madhuphāṇitehi khādanīyaṃ khādantassa ekaṃ madhubindu ca phāṇitabindu ca pūvakhaṇḍañca bhūmiyaṃ pati.
One day, as he was sitting on the terrace, eating food with honey and treacle, a drop of honey, a drop of treacle, and a piece of cake fell to the ground.
Một ngày nọ, khi Ngài đang ngồi trên sân thượng và ăn đồ ăn ngọt với mật ong, một giọt mật ong, một giọt đường phèn và một miếng bánh đã rơi xuống đất.
Ekā kipillikā taṃ disvā ‘‘rañño mahātale madhucāṭi bhinnā, phāṇitasakaṭaṃ pūvasakaṭaṃ nikkujjitaṃ, madhuphāṇitañca pūvañca khādathā’’ti viravantī vicarati.
An ant saw this and went about shouting, "The king's honey pot is broken! The cart of treacle and the cart of cake are overturned! Eat honey, treacle, and cake!"
Một con kiến nhìn thấy điều đó, liền kêu lên: “Bình mật ong của vua đã vỡ, xe đường phèn và xe bánh đã đổ, hãy ăn mật ong, đường phèn và bánh đi!” và nó đi loanh quanh kêu gọi.
Atha rājā tassā ravaṃ sutvā hasi.
Then the king heard her cry and laughed.
Sau đó, nhà vua nghe tiếng kêu của nó và cười.
Rañño samīpe ṭhitā devī ‘‘kiṃ nu kho disvā rājā hasī’’ti cintesi.
The queen, standing near the king, thought, "What could the king have seen to make him laugh?"
Hoàng hậu đứng gần nhà vua nghĩ: “Vua đã nhìn thấy gì mà cười vậy?”
Tasmiṃ khādanīyaṃ khāditvā nhatvā pallaṅke nisinne ekaṃ makkhikaṃ sāmiko ‘‘ehi bhadde, kilesaratiyā ramissāmā’’ti āha.
When he had eaten his food, bathed, and was seated on the couch, a male fly said to his mate, "Come, my lady, let us enjoy sensual pleasure."
Khi nhà vua đã ăn xong, tắm rửa và ngồi trên bệ, một con ruồi đực nói với con ruồi cái: “Này em yêu, hãy đến đây, chúng ta hãy vui hưởng dục lạc.”
Atha naṃ sā ‘‘adhivāsehi tāva sāmi, idāni rañño gandhe āharissanti, tassa vilimpantassa pādamūle gandhacuṇṇaṃ patissati, ahaṃ tattha vaṭṭetvā sugandhā bhavissāmi, tato rañño piṭṭhiyaṃ nipajjitvā ramissāmā’’ti āha.
Then she said to him, "Wait a moment, my lord. Now they will bring perfumes for the king. As he anoints himself, perfume powder will fall at his feet. I will roll in it and become fragrant. Then we will lie on the king's back and enjoy ourselves."
Sau đó, con ruồi cái nói với nó: “Anh hãy đợi một chút, thưa anh. Bây giờ họ sẽ mang hương liệu đến cho nhà vua. Khi nhà vua đang xức, bột hương sẽ rơi xuống chân Ngài. Em sẽ lăn vào đó để trở nên thơm tho, rồi sau đó chúng ta sẽ nằm trên lưng nhà vua và vui hưởng.”
Rājā tampi saddaṃ sutvā hasi.
The king heard that sound too and laughed.
Nhà vua cũng nghe thấy tiếng đó và cười.
Devīpi ‘‘kiṃ nu kho disvā hasī’’ti puna cintesi.
The queen again thought, "What could he have seen to make him laugh?"
Hoàng hậu lại nghĩ: “Vua đã nhìn thấy gì mà cười vậy?”
Puna rañño sāyamāsaṃ bhuñjantassa ekaṃ bhattasitthaṃ bhūmiyaṃ pati.
Again, as the king was eating his evening meal, a grain of rice fell to the ground.
Lại một lần nữa, khi nhà vua đang ăn bữa tối, một hạt cơm rơi xuống đất.
Kipillikā ‘‘rājakule bhattasakaṭaṃ bhaggaṃ, bhattaṃ bhuñjathā’’ti viravi.
The ants cried out, "The food cart in the royal palace is broken, eat the food!"
Con kiến kêu lên: “Xe cơm trong hoàng cung đã vỡ, hãy ăn cơm đi!”
Taṃ sutvā rājā punapi hasi.
Hearing that, the king laughed again.
Nghe vậy, nhà vua lại cười.
Devī suvaṇṇakaṭacchuṃ gahetvā rājānaṃ parivisantī ‘‘maṃ nu kho disvā rājā hasatī’’ti vitakkesi.
The queen, taking a golden spoon and serving the king, wondered, "Is the king laughing seeing me?"
Hoàng hậu cầm thìa vàng phục vụ nhà vua và suy nghĩ: “Có phải nhà vua đang nhìn ta mà cười không?”
Sā raññā saddhiṃ sayanaṃ āruyha nipajjanakāle ‘‘kiṃkāraṇā deva, hasī’’ti pucchi.
When she lay down after ascending the couch with the king, she asked, "For what reason, O king, did you laugh?"
Khi lên giường nằm cùng với nhà vua, nàng hỏi: “Tâu Đại vương, vì sao ngài cười?”
So ‘‘kiṃ te mama hasitakāraṇenā’’ti vatvā punappunaṃ nibaddho kathesi.
He said, "What is my reason for laughing to you?" but being pressed again and again, he told her.
Ông nói: “Lý do ta cười thì có liên quan gì đến nàng?” nhưng bị nàng nài nỉ nhiều lần, ông đã kể lại.
Atha naṃ sā ‘‘tumhākaṃ jānanamantaṃ mayhaṃ dethā’’ti vatvā ‘‘na sakkā dātu’’nti paṭikkhittāpi punappunaṃ nibandhi.
Then she said to him, "Give me your knowledge-mantra," and though rejected with "It cannot be given," she pressed him again and again.
Rồi nàng nói: “Xin Đại vương hãy ban cho thần chú mà ngài biết.” Dù bị từ chối: “Không thể ban cho,” nàng vẫn nài nỉ nhiều lần.
Rājā ‘‘sacāhaṃ imaṃ mantaṃ tuyhaṃ dassāmi, marissāmī’’ti āha.
The king said, "If I give this mantra to you, I will die."
Nhà vua nói: “Nếu ta ban thần chú này cho nàng, ta sẽ chết.”
‘‘Marantopi mayhaṃ dehi, devā’’ti.
"Even if you die, give it to me, O king," she said.
“Dù có chết đi nữa, xin Đại vương hãy ban cho thần chú đó,” nàng nói.
Rājā mātugāmavasiko hutvā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā ‘‘imissā mantaṃ datvā aggiṃ pavisissāmī’’ti rathena uyyānaṃ pāyāsi.
The king, being under the sway of a woman, assented with "Very well," and thinking, "After giving this mantra to her, I will enter the fire," he set off for the park in his chariot.
Nhà vua, vì bị phụ nữ mê hoặc, đã đồng ý: “Được thôi,” và nói: “Ta sẽ ban thần chú này cho nàng, rồi ta sẽ vào lửa.” Thế là ông lên xe ngựa đi đến công viên.
Tasmiṃ khaṇe sakko lokaṃ olokento imaṃ kāraṇaṃ disvā ‘‘ayaṃ bālarājā mātugāmaṃ nissāya ‘aggiṃ pavisissāmī’ti gacchati, jīvitamassa dassāmī’’ti sujaṃ asurakaññaṃ ādāya bārāṇasiṃ āgantvā taṃ ajikaṃ katvā attanā ajo hutvā ‘‘mahājano mā passatū’’ti adhiṭṭhāya rañño rathassa purato ahosi.
At that moment, Sakka, looking at the world, saw this situation and thought, "This foolish king, relying on a woman, goes saying, 'I will enter the fire'; I will give him his life." So, taking Sujā, the asura maiden, he came to Bārāṇasī, made her into a she-goat, and he himself became a goat. Then, resolving, "May the great multitude not see," he appeared in front of the king's chariot.
Vào khoảnh khắc đó, Sakka nhìn khắp thế gian và thấy sự việc này, liền nghĩ: “Vị vua ngu dại này vì phụ nữ mà nói ‘ta sẽ vào lửa’ và đang đi đến đó. Ta sẽ cứu mạng ông ấy.” Thế là ông cùng với nàng Sujā, con gái của A-tu-la, đến Bārāṇasī, biến nàng thành một con dê cái và tự mình biến thành một con dê đực, rồi với ý định “mong mọi người đừng thấy,” ông xuất hiện trước xe ngựa của nhà vua.
Taṃ rājā ceva rathe yuttasindhavā ca passanti, añño koci na passati.
Only the king and the horses yoked to the chariot saw them; no one else saw them.
Chỉ có nhà vua và những con ngựa kéo xe nhìn thấy, không ai khác nhìn thấy.
Ajo kathāsamuṭṭhāpanatthaṃ rathapurato ajikāya saddhiṃ methunaṃ dhammaṃ paṭisevanto viya ahosi.
The goat, in order to initiate a conversation, behaved as if engaging in sexual intercourse with the she-goat in front of the chariot.
Con dê đực giả vờ giao cấu với con dê cái trước xe ngựa để khởi xướng một cuộc đàm luận.
Tameko rathe yuttasindhavo disvā ‘‘samma ajarāja, mayaṃ pubbe ‘ajā kira bālā ahirikā’ti assumha, na ca taṃ passimha, tvaṃ pana raho paṭicchannaṭṭhāne kattabbaṃ anācāraṃ amhākaṃ ettakānaṃ passantānaññeva karosi, na lajjasi, taṃ no pubbe sutaṃ iminā diṭṭhena sametī’’ti vatvā paṭhamaṃ gāthamāha –
One of the horses yoked to the chariot, seeing this, said, "Friend, O king of goats, we previously heard that 'goats are indeed foolish and shameless,' but we never saw it. You, however, perform an improper act that should be done in a secluded, hidden place, while so many of us are watching. Are you not ashamed? What we heard before is now confirmed by what we see," and then spoke the first verse:
Một con ngựa Sindhu đang kéo xe thấy nó, liền nói: “Này vua dê, chúng ta trước đây đã nghe rằng ‘dê quả là ngu dốt và vô liêm sỉ’, nhưng chúng ta chưa từng thấy điều đó. Ngươi lại làm điều bất thiện đáng lẽ phải làm ở nơi kín đáo, ngay trước mắt nhiều người trong chúng ta, mà không biết xấu hổ. Điều chúng ta đã nghe trước đây phù hợp với điều đã thấy này.” Nói vậy, nó đã nói bài kệ đầu tiên –
Tattha tvaṃ khopi sammāti samma sindhava mayāpi kho tvaṃ bālataro.
There, tvaṃ kho pi sammā means "O friend horse, I too am more foolish than you."
Ở đây, tvaṃ khopi sammā nghĩa là: Này bạn Sindhu, ngươi còn ngu dốt hơn cả ta.
Kharaputtāti so kira gadrabhassa jātako, tena taṃ evamāha.
Kharaputtā means he was born of a donkey, therefore he addressed him thus.
Kharaputtā nghĩa là: Vì nó là con của một con lừa, nên nó nói với ngựa như vậy.
Vijānahīti ahameva bāloti evaṃ jānāhi.
Vijānahī means "know that I am indeed foolish."
Vijānahī nghĩa là: Hãy biết rằng chính ta là kẻ ngu dốt.
Parikkhittoti yugena saddhiṃ gīvāya parikkhitto.
Parikkhitto means "encircled by the yoke at the neck."
Parikkhitto nghĩa là: Bị trói buộc ở cổ cùng với ách.
Vaṅkoṭṭhoti vaṅkaoṭṭho.
Vaṅkoṭṭho means "crooked-mouthed."
Vaṅkoṭṭho nghĩa là: Môi cong.
Ohitomukhoti mukhabandhanena pihitamukho.
Ohitomukho means "with mouth covered by a muzzle."
Ohitomukho nghĩa là: Miệng bị bịt bởi dây buộc miệng.
Yo mutto na palāyasīti yo tvaṃ rathato mutto samāno muttakāle palāyitvā araññaṃ na pavisasi, taṃ te apalāyanaṃ aparampi bālyaṃ, so ca bālataroti yaṃ tvaṃ senakaṃ vahasi, so senako tayāpi bālataro.
Yo mutto na palāyasī means "that you, being released from the chariot, do not flee into the forest when released, that not fleeing is another foolishness of yours; so ca bālataro means 'he whom you carry, Senaka, is even more foolish than you.'"
Yo mutto na palāyasī nghĩa là: Ngươi được thả khỏi xe mà không bỏ chạy vào rừng khi được thả, việc không bỏ chạy đó là một sự ngu dốt khác của ngươi. So ca bālataro nghĩa là: Kẻ mà ngươi chở là Senaka, kẻ đó còn ngu dốt hơn cả ngươi.
Tattha yanti karaṇatthe paccattavacanaṃ.
There, yaṃ is a nominative case used in the sense of cause.
Ở đây, yaṃ là một từ ở cách chủ cách với nghĩa công cụ.
Nūti anussavatthe nipāto.
Nū is a particle indicating recollection.
Nū là một giới từ với nghĩa nhấn mạnh.
Idaṃ vuttaṃ hoti – samma ajarāja, yena tāva tiracchānagatattena kāraṇena ahaṃ bālo, taṃ tvaṃ kāraṇaṃ jānāhi, sakkā etaṃ tayā ñātuṃ, ahañhi tiracchānagatattāva bālo, tasmā maṃ kharaputtātiādīni vadanto suṭṭhu vadasi, ayaṃ pana senako rājā kena kāraṇena bālo, taṃ me kāraṇaṃ pucchito akkhāhīti.
This means: "O good King of Goats, you know the reason why I am foolish, namely, because I am an animal. This can be known by you. Indeed, I am foolish because I am an animal. Therefore, when you call me 'son of a donkey' and so on, you speak rightly. But for what reason is this King Senaka foolish? Being asked that, tell me the reason."
Điều này có nghĩa là: Này vua dê, lý do mà ta là kẻ ngu dốt do là một loài động vật, ngươi hãy biết lý do đó, ngươi có thể biết điều này. Vì ta là một loài động vật nên ta là kẻ ngu dốt, do đó ngươi nói ta là con lừa v.v. là đúng. Nhưng vị vua Senaka này ngu dốt vì lý do gì? Khi ta hỏi, hãy nói cho ta biết lý do đó.
Rājā tassa vacanaṃ sutvā ‘‘ajarāja, amhākaṃ sotthiṃ karontopi tvaññeva karissasi, kathehi tāva no kattabbayuttaka’’nti āha.
The king, hearing his words, said, "O King of Goats, even if you are doing good for us, you alone will do it. Please tell us what is proper to be done."
Vua nghe lời nó nói, liền bảo: “Này vua dê, chỉ có ngươi mới có thể mang lại sự an lành cho chúng ta, vậy hãy nói cho chúng ta biết điều gì nên làm.”
Atha naṃ ajarājā ‘‘mahārāja, imesaṃ sattānaṃ attanā añño piyataro nāma natthi, ekaṃ piyabhaṇḍaṃ nissāya attānaṃ nāsetuṃ laddhayasaṃ pahātuṃ na vaṭṭatī’’ti vatvā chaṭṭhaṃ gāthamāha –
Then the King of Goats, saying, "Great King, there is no one dearer to these beings than oneself. It is not proper to destroy oneself or abandon gained fame for the sake of one dear possession," spoke the sixth verse:
Sau đó, vua dê nói với ngài: “Đại vương, không có chúng sinh nào yêu quý bản thân hơn chính mình. Không nên vì một vật yêu quý mà hủy hoại bản thân, từ bỏ vinh quang đã đạt được.” Nói vậy, nó đã nói bài kệ thứ sáu –
Tattha piyammeti piyaṃ me, ayameva vā pāṭho.
Here, piyamme means 'dear to me', or this is the reading itself.
Ở đây, piyamme nghĩa là điều yêu quý của ta, hoặc đây là cách đọc đúng.
Idaṃ vuttaṃ hoti – janinda, tādiso tumhādiso yasamahatte ṭhito puggalo ekaṃ piyabhaṇḍaṃ nissāya ‘‘idaṃ piyaṃ me’’ti attaṃ niraṃkatvā attānaṃ chaḍḍetvā tāni piyāni na sevateva.
This means: O King, such a person, like you, who stands in great fame, does not serve those dear things by discarding himself, by abandoning himself, for the sake of one dear possession, thinking, "This is dear to me."
Điều này có nghĩa là: Này chúa tể loài người, một người như ngài, ở địa vị vinh quang lớn lao, không nên vì một vật yêu quý mà nói “đây là điều yêu quý của ta”, rồi hủy hoại bản thân, từ bỏ bản thân để phục vụ những điều yêu quý đó.
Kiṃkāraṇā?
For what reason?
Vì lý do gì?
Attāva seyyo paramā ca seyyoti, yasmā sataguṇena sahassaguṇena attāva seyyo varo uttamo, paramā ca seyyo, paramā uttamāpi aññasmā piyabhaṇḍāti attho.
Attāva seyyo paramā ca seyyoti, because the self is superior, excellent, supreme by a hundredfold, by a thousandfold, and paramā ca seyyo means supremely excellent, even more supreme than other dear possessions.
Attāva seyyo paramā ca seyyo nghĩa là: Bởi vì bản thân là tốt hơn, cao quý hơn, tối thượng hơn gấp trăm, gấp ngàn lần, và là điều tối thượng hơn bất kỳ vật yêu quý nào khác.
Ettha hi ca-kāro pi-kāratthe nipātoti daṭṭhabbo.
Here, the particle "ca" should be understood in the sense of "pi" (also).
Ở đây, chữ “ca” nên được hiểu là có nghĩa “pi” (cũng).
Labbhā piyā ocitatthena pacchāti ocitatthena vaḍḍhitatthena yasasampannena purisena pacchā piyā nāma sakkā laddhuṃ, na tassā kāraṇā attā nāsetabboti.
Labbhā piyā ocitatthena pacchāti means that dear things can be obtained later by a man who has accumulated merit and is endowed with fame; therefore, one's self should not be destroyed for that reason.
Labbhā piyā ocitatthena pacchā nghĩa là: Những điều yêu quý có thể có được sau này bởi một người có danh tiếng, đã tích lũy (công đức), không nên vì những điều đó mà hủy hoại bản thân.
Evaṃ mahāsatto rañño ovādaṃ adāsi.
Thus, the Great Being gave advice to the king.
Đại Bồ Tát đã khuyên vua như vậy.
Rājā tussitvā ‘‘ajarāja, kuto āgatosī’’ti pucchi.
The king was pleased and asked, "O King of Goats, from where have you come?"
Vua hài lòng hỏi: “Này vua dê, ngươi từ đâu đến?”
Sakko ahaṃ, mahārāja, tava anukampāya taṃ maraṇā mocetuṃ āgatomhīti.
"I am Sakka, Great King, I have come out of compassion for you to save you from death."
“Đại vương, ta là Sakka, ta đến để cứu ngài khỏi cái chết vì lòng từ bi đối với ngài.”
Devarāja, ahaṃ etissā ‘‘mantaṃ dassāmī’’ti avacaṃ, idāni ‘‘kiṃ karomī’’ti?
"O King of Devas, I promised her, 'I will give the mantra.' What shall I do now?"
“Thiên vương, ta đã nói với nàng ấy rằng ‘ta sẽ trao thần chú’, bây giờ ta phải làm gì?”
‘‘Mahārāja, tumhākaṃ ubhinnampi vināsena kiccaṃ natthi, ‘sippassa upacāro’ti vatvā etaṃ katipaye pahāre paharāpehi, iminā upāyena na gaṇhissatī’’ti.
"Great King, there is no need for the destruction of both of you. Saying, 'It is a ritual for the art,' have her struck a few blows. By this means, she will not accept it."
“Đại vương, không cần thiết phải hủy hoại cả hai ngài. Hãy nói ‘đây là nghi thức của phép thuật’ và cho người đánh nàng ấy vài roi. Bằng cách này, nàng ấy sẽ không nhận.”
Rājā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi.
The king assented, saying, "So be it."
Vua đồng ý: “Tốt lắm.”
Mahāsatto rañño ovādaṃ datvā sakaṭṭhānameva gato.
The Great Being, having given advice to the king, returned to his own abode.
Đại Bồ Tát sau khi khuyên vua xong, liền trở về chỗ của mình.
Rājā uyyānaṃ gantvā deviṃ pakkosāpetvā āha ‘‘gaṇhissasi bhadde, manta’’nti?
The king went to the park, summoned the queen, and said, "Will you accept the mantra, my lady?"
Vua đến vườn thượng uyển, cho gọi hoàng hậu đến và hỏi: “Nàng có muốn nhận thần chú không, thưa nàng?”
‘‘Āma, devā’’ti.
"Yes, my lord," she replied.
“Vâng, thưa bệ hạ.”
‘‘Tena hi upacāraṃ karomī’’ti.
"Then I will perform the ritual."
“Vậy thì ta sẽ thực hiện nghi thức.”
‘‘Ko upacāro’’ti?
"What is the ritual?"
“Nghi thức gì vậy?”
‘‘Piṭṭhiyaṃ pahārasate pavattamāne saddaṃ kātuṃ na vaṭṭatī’’ti.
"When a hundred blows are struck on the back, you must not make a sound."
“Khi bị đánh hàng trăm roi vào lưng, không được kêu lên.”
Sā mantalobhena ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi.
She assented, saying, "So be it," out of greed for the mantra.
Vì lòng tham thần chú, nàng đồng ý: “Tốt lắm.”
Rājā coraghātake pakkosāpetvā kasā gāhāpetvā ubhosu passesu paharāpesi.
The king summoned the executioners, had them take whips, and struck her on both sides.
Vua cho gọi những kẻ hành hình, sai họ cầm roi và đánh nàng ở cả hai bên.
Sā dve tayo pahāre adhivāsetvā tato paraṃ ‘‘na me mantena attho’’ti ravi.
She endured two or three blows, but after that, she cried out, "I have no use for the mantra!"
Nàng chịu đựng được hai ba roi, sau đó kêu lên: “Ta không cần thần chú nữa!”
Atha naṃ rājā ‘‘tvaṃ maṃ māretvā mantaṃ gaṇhitukāmāsī’’ti piṭṭhiyaṃ niccammaṃ kāretvā vissajjāpesi.
Then the king, saying, "You wished to kill me and obtain the mantra," had her back flayed and released her.
Sau đó, vua nói với nàng: “Ngươi muốn giết ta để lấy thần chú sao?” Rồi ngài cho lột da lưng nàng và thả đi.
Sā tato paṭṭhāya puna kathetuṃ nāsakkhi.
From that time onwards, she was unable to speak again.
Từ đó trở đi, nàng không thể nói chuyện được nữa.
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā saccāni pakāsetvā jātakaṃ samodhānesi, saccapariyosāne ukkaṇṭhitabhikkhu sotāpattiphale patiṭṭhahi.
The Teacher, having brought this Dhamma discourse, elucidated the Truths, and identified the Jātaka. At the conclusion of the Truths, the discontented bhikkhu was established in the fruit of stream-entry.
Bậc Đạo Sư đã mang bài pháp thoại này đến, tuyên bố các Chân Lý, và kết nối câu chuyện Jātaka. Khi các Chân Lý được tuyên bố xong, vị tỳ khưu chán nản đã an trú vào quả vị Nhập Lưu.
Tadā rājā ukkaṇṭhitabhikkhu ahosi, devī purāṇadutiyikā, asso sāriputto, sakko pana ahameva ahosinti.
At that time, the king was the discontented bhikkhu, the queen was the former wife, the horse was Sāriputta, and Sakka was I myself.
Khi ấy, vị vua là vị tỳ khưu chán nản, hoàng hậu là người vợ cũ, con ngựa là Sāriputta, còn Sakka chính là ta.
Akakkasaṃ apharusanti idaṃ satthā jetavane viharanto paññāpāramiṃ ārabbha kathesi.
This, beginning with the Perfection of Wisdom, the Teacher spoke while dwelling in Jetavana, concerning 'not harsh, not rough'.
Akakkasaṃ apharusaṃ – câu này được Bậc Đạo Sư nói khi ngài trú tại Jetavana, liên quan đến Ba-la-mật về trí tuệ.
Vatthu mahāumaṅgajātake (jā. 2.22.590 ādayo) āvi bhavissati.
The story will become evident in the Mahāumaṅga Jātaka.
Câu chuyện sẽ được trình bày trong Mahā-Umaṅga Jātaka (Jā. 2.22.590 v.v.).
Tadā pana satthā bhikkhū āmantetvā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi tathāgato paññavā upāyakusaloyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
Then the Teacher, addressing the bhikkhus, said, "Bhikkhus, it is not only now; in the past too, the Tathāgata was wise and skilled in means," and then related a past event.
Khi ấy, Bậc Đạo Sư đã gọi các tỳ khưu và nói: “Này các tỳ khưu, không chỉ bây giờ, mà trước đây Như Lai cũng là người có trí tuệ và khéo léo trong phương tiện.” Nói vậy, ngài đã kể lại câu chuyện quá khứ.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto kāsiraṭṭhe kammārakule nibbattitvā vayappatto pariyodātasippo ahosi.
In the past, when Brahmadatta was ruling in Bārāṇasī, the Bodhisatta was born into a smith's family in the Kāsī kingdom, and having reached maturity, became perfectly skilled in his craft.
Trong quá khứ, khi Brahmadatta trị vì ở Bārāṇasī, Bồ Tát đã tái sinh vào một gia đình thợ rèn ở xứ Kāsī, khi trưởng thành, ngài trở thành một người thợ lành nghề.
Mātāpitaro panassa daliddā, tesaṃ gāmato avidūre añño sahassakuṭiko kammāragāmo.
His parents, however, were poor. Not far from their village was another village of a thousand smiths.
Cha mẹ của ngài thì nghèo khổ. Không xa làng của họ có một làng thợ rèn khác với một ngàn túp lều.
Tattha kammārasahassajeṭṭhako kammāro rājavallabho aḍḍho mahaddhano, tassekā dhītā ahosi uttamarūpadharā devaccharāpaṭibhāgā janapadakalyāṇilakkhaṇehi samannāgatā.
There, the chief of the thousand smiths, a favorite of the king, was rich and wealthy. He had a daughter of supreme beauty, resembling a divine nymph, endowed with the marks of a regional beauty.
Ở đó, người thợ rèn đứng đầu ngàn thợ rèn, được vua sủng ái, giàu có và đại phú, có một người con gái mang vẻ đẹp tuyệt vời, giống như tiên nữ, đầy đủ tướng mạo của một mỹ nhân trong xứ.
Sāmantagāmesu manussā vāsipharasuphālapācanādikārāpanatthāya taṃ gāmaṃ gantvā yebhuyyena taṃ kumārikaṃ passanti, te attano attano gāmaṃ gantvā nisinnaṭṭhānādīsu tassā rūpaṃ vaṇṇenti.
People from neighboring villages, going to that village to have axes, hatchets, ploughshares, and cooking utensils made, mostly saw that maiden, and returning to their own villages, they praised her beauty in their sitting places and elsewhere.
Người dân ở các làng lân cận, để làm các dụng cụ như dao, rìu, cuốc, cày, v.v., đã đến làng đó và thường thấy cô gái ấy; họ trở về làng của mình và ở những nơi ngồi, v.v., họ ca ngợi vẻ đẹp của cô.
Bodhisatto taṃ sutvā savanasaṃsaggena bajjhitvā ‘‘pādaparicārikaṃ naṃ karissāmī’’ti uttamajātikaṃ ayaṃ gahetvā ekaṃ sukhumaṃ ghanaṃ sūciṃ katvā pāse vijjhitvā udake uppilāpetvā aparampi tathārūpameva tassā kosakaṃ katvā pāse vijjhi.
The Bodhisatta, hearing this, became captivated by the reports and, thinking, "I will make her my foot-attendant," took some high-quality iron, made a fine, solid needle, pierced it with a hole, and floated it on water; then he made another similar case for it and pierced it with a hole.
Bồ tát nghe vậy, do sự tiếp xúc qua thính giác mà bị ràng buộc, nghĩ: “Ta sẽ biến nàng thành người hầu chân,” liền lấy một thỏi sắt chất lượng cao, làm một cây kim tinh xảo và đặc, đục lỗ vào đó, rồi thả nổi trên nước; sau đó, ngài làm một vỏ kim tương tự cho nó, rồi đục lỗ vào đó.
Iminā niyāmena tassā satta kosake akāsi, ‘‘kathaṃ akāsī’’ti na vattabbaṃ.
In this manner, he made seven cases for it; it should not be asked, "How did he make them?"
Theo cách này, ngài đã làm bảy vỏ kim cho nó. Không cần phải nói “ngài đã làm như thế nào”.
Bodhisattānañhi ñāṇamahantatāya karaṇaṃ samijjhatiyeva.
For the Bodhisattas, due to the greatness of their knowledge, the making of things is always successful.
Vì sự vĩ đại của trí tuệ của các vị Bồ tát, việc làm luôn thành công.
So taṃ sūciṃ nāḷikāya pakkhipitvā ovaṭṭikāya katvā taṃ gāmaṃ gantvā kammārajeṭṭhakassa vasanavīthiṃ pucchitvā tattha gantvā dvāre ṭhatvā ‘‘ko mama hatthato evarūpaṃ nāma sūciṃ mūlena kiṇituṃ icchatī’’ti sūciṃ vaṇṇento jeṭṭhakakammārassa gharadvārasamīpe ṭhatvā paṭhamaṃ gāthamāha –
He put that needle into a tube, made it into a small package, went to that village, asked for the street where the chief smith lived, went there, stood at the door, and praising the needle, said, "Who wishes to buy such a needle from my hand for a price?" He stood near the chief smith's house door and first spoke this verse:
Ngài đặt cây kim đó vào một ống, biến nó thành một chiếc hộp nhỏ, rồi đến làng đó, hỏi đường đến khu nhà của người thợ rèn đứng đầu, đến đó, đứng ở cửa và nói: “Ai muốn mua một cây kim như thế này từ tay ta với giá tiền?” Ngài ca ngợi cây kim và đứng gần cửa nhà của người thợ rèn đứng đầu, rồi nói bài kệ đầu tiên –
Tattha sumajjañcāti kuruvindakacuṇṇena suṭṭhu majjitaṃ.
There, "well-polished" means thoroughly polished with kuruvindaka powder.
Trong đó, sumajjañcāti (được mài giũa tốt) là được mài rất tốt bằng bột kuruvinda.
Supāsañcāti saṇhena pāsavedhakena viddhattā sundarapāsaṃ.
"Well-pierced" means having a beautiful hole, pierced with a fine hole-borer.
Supāsañcāti (có lỗ kim đẹp) là có lỗ kim đẹp do được đục bằng dụng cụ đục lỗ kim tinh xảo.
Ghanaghātimanti yā ghātiyamānā adhikaraṇiṃ anupavisati, ayaṃ ‘‘ghanaghātimā’’ti vuccati, tādisinti attho.
"Solidly forged" means that which, when struck, penetrates the anvil; such is the meaning.
Ghanaghātimanti (đặc ruột) là cái khi được rèn thì đi sâu vào đe, cái đó được gọi là “ghanaghātimā”, có nghĩa là như vậy.
Paṭithaddhanti thaddhaṃ amudukaṃ.
"Firm" means hard, not soft.
Paṭithaddhanti (bền chắc) là cứng, không mềm.
Tasmiṃ khaṇe sā kumārikā bhuttapātarāsaṃ pitaraṃ darathapaṭippassambhanatthaṃ cūḷasayane nipannaṃ tālavaṇṭena bījayamānā bodhisattassa madhurasaddaṃ sutvā allamaṃsapiṇḍena hadaye pahaṭā viya ghaṭasahassena nibbāpitadarathā viya hutvā ‘‘ko nu kho esa atimadhurena saddena kammārānaṃ vasanagāme sūciṃ vikkiṇāti, kena nu kho kammena āgato, jānissāmi na’’nti tālavaṇṭaṃ ṭhapetvā gehā nikkhamma bahiāḷindake ṭhatvā tena saddhiṃ kathesi.
At that moment, the maiden, fanning her father with a palm-leaf fan as he lay on a small couch to relieve his fatigue after eating his breakfast, heard the Bodhisatta's sweet voice. She felt as if struck in the heart by a fresh piece of meat, or as if her fatigue had been extinguished by a thousand pots of water. She thought, "Who is this selling a needle with such an exceedingly sweet voice in the smiths' village? For what purpose has he come? I shall find out." She put down the palm-leaf fan, came out of the house, stood on the outer veranda, and spoke with him.
Vào lúc đó, cô gái ấy đang quạt cho cha mình, người đã ăn sáng và đang nằm trên giường nhỏ để giảm bớt sự mệt mỏi; khi nghe giọng nói ngọt ngào của Bồ tát, cô như bị đánh vào tim bằng một khối thịt tươi, như được dập tắt sự mệt mỏi bằng ngàn bình nước, rồi nghĩ: “Ai là người đang bán kim trong làng thợ rèn với giọng nói vô cùng ngọt ngào này? Anh ta đến đây vì việc gì? Ta sẽ tìm hiểu anh ta.” Cô đặt quạt xuống, ra khỏi nhà, đứng ở hành lang bên ngoài và nói chuyện với anh ta.
Bodhisattānañhi patthitaṃ nāma samijjhati, so hi tassāyevatthāya taṃ gāmaṃ āgato.
For the wishes of Bodhisattas are always fulfilled, and he had indeed come to that village for her sake.
Quả thật, điều các vị Bồ tát mong muốn đều thành tựu; ngài đã đến làng đó chỉ vì mục đích của cô ấy.
Sā ca tena saddhiṃ kathentī ‘‘māṇava, sakalaraṭṭhavāsino sūciādīnaṃ atthāya imaṃ gāmaṃ āgacchanti, tvaṃ bālatāya kammāragāme sūciṃ vikkiṇituṃ icchasi, sacepi divasaṃ sūciyā vaṇṇaṃ bhāsissasi, na te koci hatthato sūciṃ gaṇhissati, sace tvaṃ mūlaṃ laddhuṃ icchasi, aññaṃ gāmaṃ yāhī’’ti vatvā dve gāthā abhāsi –
She, conversing with him, said, "Young man, residents from the entire country come to this village for needles and other things. You, out of foolishness, wish to sell needles in the smiths' village. Even if you praise the needle's quality all day, no one will take a needle from your hand. If you wish to receive payment, go to another village," and having said this, she spoke two verses:
Cô ấy nói chuyện với anh ta: “Này chàng trai, tất cả cư dân trong xứ đều đến làng này để mua kim và các vật dụng khác. Chàng vì sự non nớt mà muốn bán kim trong làng thợ rèn. Dù chàng có nói về vẻ đẹp của cây kim cả ngày, cũng sẽ không ai mua kim từ tay chàng. Nếu chàng muốn có tiền, hãy đi đến làng khác!” Nói xong, cô ấy nói hai bài kệ –
Tattha itodānīti imasmiṃ raṭṭhe idāni sūciyo ca baḷisāni ca aññāni ca upakaraṇāni imamhā kammāragāmā patāyanti nikkhamanti, taṃ taṃ disaṃ pattharantā niggacchanti.
There, itodāni means: in this country, now, needles, fish-hooks, and other implements fly forth from this smiths' village, spreading out and departing in various directions.
Trong đó, itodānīti (từ đây bây giờ) có nghĩa là: trong xứ này, bây giờ kim, lưỡi câu và các dụng cụ khác đều bay đi, tức là xuất phát từ làng thợ rèn này, lan truyền đi khắp các hướng.
Koyanti evaṃ sante ko ayaṃ imasmiṃ kammāragāme sūciṃ vikkiṇituṃ icchati.
Koyaṃ means: such being the case, who is this person who wishes to sell needles in this smiths' village?
Koyanti (ai là người) có nghĩa là: trong trường hợp như vậy, ai là người muốn bán kim trong làng thợ rèn này?
Satthānīti bārāṇasiṃ gacchantāni nānappakārāni satthāni itova gacchanti.
Satthāni means: various kinds of caravans going to Bārāṇasī also depart from here.
Satthānīti (các đoàn xe) có nghĩa là: các đoàn xe đa dạng đi đến Bārāṇasī đều xuất phát từ đây.
Vividhā puthūti nānappakārā bahū kammantāpi sakalaraṭṭhavāsīnaṃ ito gahitaupakaraṇeheva pavattanti.
Vividhā puthū means: various and many crafts are also carried out by means of the implements obtained from here by the residents of the entire country.
Vividhā puthūti (đa dạng, phong phú) có nghĩa là: nhiều nghề nghiệp đa dạng cũng đều hoạt động dựa trên các dụng cụ được lấy từ đây bởi tất cả cư dân trong xứ.
Tattha sūcinti vibhattivipallāso kato.
There, sūciṃ has undergone a case inversion.
Trong đó, sūcinti (kim) là sự đảo ngược biến cách đã được thực hiện.
Idaṃ vuttaṃ hoti – sūci nāma pajānatā paṇḍitena purisena kammāragāmasmiṃyeva vikketabbā.
This is what is meant: a needle, by a wise person who knows, should be sold only in the smiths' village.
Điều này có nghĩa là: cây kim, bởi một người hiểu biết, một người trí tuệ, cần được bán chính trong làng thợ rèn.
Kiṃkāraṇā?
For what reason?
Vì lý do gì?
Ācariyāva jānanti, kammaṃ sukatadukkaṭanti, tassa tassa sippassa ācariyāva tasmiṃ tasmiṃ sippe sukatadukkaṭakammaṃ jānanti, svāhaṃ kammārakammaṃ ajānantānaṃ gahapatikānaṃ gāmaṃ gantvā mama sūciyā sukatadukkaṭabhāvaṃ kathaṃ jānāpessāmi, imasmiṃ pana gāme mama balaṃ jānāpessāmīti.
Ācariyāva jānanti, kammaṃ sukatadukkaṭaṃ means: only the masters of that particular craft know the well-made or poorly-made work in that craft. How could I, going to a village of householders who do not know the smith's craft, make them understand the well-made or poorly-made nature of my needle? But in this village, I will make them know my skill.
Chỉ các bậc thầy mới biết công việc tốt hay dở (Ācariyāva jānanti, kammaṃ sukatadukkaṭa)nti: chỉ các bậc thầy của nghề đó mới biết công việc tốt hay dở trong nghề đó. Vậy thì ta làm sao có thể làm cho những người chủ nhà không biết nghề thợ rèn biết được sự tốt hay dở của cây kim của ta khi ta đến làng của họ? Nhưng trong làng này, ta sẽ làm cho họ biết sức mạnh của ta.
Evaṃ bodhisatto imāya gāthāya attano balaṃ vaṇṇesi.
Thus, the Bodhisatta praised his own skill with this verse.
Như vậy, Bồ tát đã ca ngợi sức mạnh của mình bằng bài kệ này.
Tayā ca maṃ nimanteyyāti bhadde sace tava pitā imaṃ mayā kataṃ sūciṃ ‘‘īdisā vā esā, evaṃ vā katā’’ti jāneyya, ‘‘imaṃ me dhītaraṃ tava pādaparicārikaṃ dammi, gaṇhāhi na’’nti evaṃ tayā ca maṃ nimanteyya.
Tayā ca maṃ nimanteyyāti means: madam, if your father were to know this needle made by me, "This is of such a kind, and made in such a way," he would invite me with you, saying, "I give you this daughter of mine to be your servant; take her."
Tayā ca maṃ nimanteyyāti (và ông ấy sẽ mời ta với cô): Này cô gái, nếu cha cô biết cây kim này do ta làm, rằng “cây kim này như thế này, và được làm như thế này,” thì ông ấy sẽ mời ta với cô, nói rằng: “Ta sẽ gả con gái này cho con làm người hầu chân, hãy nhận lấy nàng.”
Yañcatthaññaṃ ghare dhananti yañca aññaṃ saviññāṇakaṃ vā aviññāṇakaṃ vā ghare dhanaṃ atthi, tena maṃ nimanteyya.
Yañcatthaññaṃ ghare dhananti means: and whatever other wealth, animate or inanimate, is in the house, he would invite me with that.
Yañcatthaññaṃ ghare dhananti (và cả tài sản khác trong nhà nữa): và bất kỳ tài sản nào khác, dù hữu tri hay vô tri, có trong nhà, ông ấy sẽ mời ta bằng tài sản đó.
‘‘Yañcassañña’’ntipi pāṭho, yañca assa ghare aññaṃ dhanaṃ atthīti attho.
"Yañcassañña" is also a reading, meaning: and whatever other wealth he has in the house.
Cũng có bản đọc là “Yañcassaññaṃ”, có nghĩa là: và bất kỳ tài sản nào khác có trong nhà của ông ấy.
Kammārajeṭṭhako sabbaṃ tesaṃ kathaṃ sutvā ‘‘ammā’’ti dhītaraṃ pakkositvā ‘‘kena saddhiṃ sallapasī’’ti pucchi.
The chief smith, having heard all their conversation, called his daughter, "Mother!" and asked, "With whom are you conversing?"
Người thợ rèn đứng đầu nghe toàn bộ cuộc nói chuyện của họ, liền gọi con gái: “Này con,” và hỏi: “Con đang nói chuyện với ai vậy?”
Tāta, eko puriso sūciṃ vikkiṇāti, tena saddhiṃ sallapemīti.
"Father, a man is selling needles; I am conversing with him."
“Thưa cha, có một người đang bán kim, con đang nói chuyện với anh ta ạ.”
‘‘Tena hi pakkosāhi na’’nti.
"Then call him."
“Vậy thì hãy gọi anh ta vào.”
Sā gantvā pakkosi.
She went and called him.
Cô ấy đi và gọi vào.
Bodhisatto gehaṃ pavisitvā kammārajeṭṭhakaṃ vanditvā ekamantaṃ aṭṭhāsi.
The Bodhisatta entered the house, saluted the chief smith, and stood to one side.
Bồ tát bước vào nhà, đảnh lễ người thợ rèn đứng đầu và đứng sang một bên.
Atha naṃ so ‘‘kataragāmavāsikosī’’ti pucchi.
Then he asked him, "From what village are you?"
Rồi ông ấy hỏi ngài: “Chàng trai, chàng là người làng nào?”
‘‘Ahaṃ asukagāmavāsikomhi asukakammārassa putto’’ti.
"I am from such-and-such a village, the son of such-and-such a smith."
“Con là người làng nọ, con trai của thợ rèn nọ.”
‘‘Kasmā idhāgatosī’’ti.
"Why have you come here?"
“Vì sao chàng đến đây?”
‘‘Sūcivikkayatthāyā’’ti.
"For the purpose of selling needles."
“Để bán kim ạ.”
‘‘Āhara, sūciṃ te passāmā’’ti.
"Bring it, we will see your needle."
“Đem kim ra đây, chúng ta sẽ xem.”
Bodhisatto attano guṇaṃ sabbesaṃ majjhe pakāsetukāmo ‘‘nanu ekakānaṃ olokitato sabbesaṃ majjhe oloketuṃ varatara’’nti āha.
The Bodhisatta, wishing to reveal his skill in front of everyone, said, "Is it not better to inspect it among everyone than to inspect it alone?"
Bồ tát muốn thể hiện tài năng của mình trước mọi người, liền nói: “Chẳng phải xem trước mặt mọi người thì tốt hơn là xem riêng từng người sao?”
So ‘‘sādhu, tātā’’ti sabbe kammāre sannipātāpetvā tehi parivuto ‘‘āhara, tāta, mayaṃ passāma te sūci’’nti āha.
He said, "Good, my son," and having gathered all the smiths, surrounded by them, he said, "Bring it, my son, we will see your needle."
Ông ấy nói: “Được lắm, chàng trai,” rồi triệu tập tất cả thợ rèn, và được họ vây quanh, nói: “Đem ra đây, chàng trai, chúng ta sẽ xem kim của chàng.”
‘‘Ācariya, ekaṃ adhikaraṇiñca udakapūrañca kaṃsathālaṃ āharāpethā’’ti.
"Teacher, have a grinding stone and a bronze bowl full of water brought."
“Thưa thầy, xin hãy mang ra một cái đe và một cái thau đồng đầy nước.”
So āharāpesi.
He had them brought.
Ông ấy cho mang ra.
Bodhisatto ovaṭṭikato sūcināḷikaṃ nīharitvā adāsi.
The Bodhisatta took out the needle case from his waist-pouch and gave it.
Bồ tát lấy ống kim từ chiếc hộp nhỏ ra và đưa cho ông ấy.
Kammārajeṭṭhako tato sūciṃ nīharitvā ‘‘tāta, ayaṃ sūcī’’ti pucchi.
The chief smith took out a needle from it and asked, "My son, is this the needle?"
Người thợ rèn đứng đầu lấy cây kim ra khỏi đó và hỏi: “Chàng trai, đây là cây kim sao?”
‘‘Nāyaṃ sūci, kosako eso’’ti.
"This is not a needle, this is a sheath."
“Đây không phải kim, đây là vỏ kim.”
So upadhārento neva antaṃ, na koṭiṃ addasa.
Observing it, he saw neither the end nor the point.
Ông ấy xem xét nhưng không thấy đầu hay mũi kim.
Bodhisatto āharāpetvā nakhena kosakaṃ apanetvā ‘‘ayaṃ sūci, ayaṃ kosako’’ti mahājanassa dassetvā sūciṃ ācariyassa hatthe, kosakaṃ pādamūle ṭhapesi.
The Bodhisatta had it brought, and removing the sheath with his nail, showed the crowd, "This is the needle, this is the sheath," placing the needle in the teacher's hand and the sheath at his feet.
Bồ tát cho mang ra, dùng móng tay tháo vỏ kim ra, chỉ cho mọi người thấy: “Đây là kim, đây là vỏ kim,” rồi đặt cây kim vào tay người thầy, và vỏ kim dưới chân ông ấy.
Puna tena ‘‘ayaṃ maññe sūcī’’ti vutto ‘‘ayampi sūcikosakoyevā’’ti vatvā nakhena paharanto paṭipāṭiyā cha sūcikosake kammārajeṭṭhakassa pādamūle ṭhapetvā ‘‘ayaṃ sūcī’’ti tassa hatthe ṭhapesi.
Again, when the chief smith said, "This, I think, is a needle," the Bodhisatta, saying, "This too is a needle-sheath," struck it with his nail and successively placed six needle-sheaths at the chief smith's feet, then placed the actual needle in his hand, saying, "This is the needle."
Khi ông ấy lại nói: “Tôi nghĩ đây là cây kim,” Bồ tát đáp: “Đây cũng chỉ là vỏ kim thôi,” rồi dùng móng tay gõ, lần lượt đặt sáu vỏ kim dưới chân người thợ rèn đứng đầu, rồi đặt: “Đây là cây kim,” vào tay ông ấy.
Kammārasahassāni aṅguliyo phoṭesuṃ, celukkhepā pavattiṃsu.
Thousands of smiths snapped their fingers, and shouts of acclamation arose.
Hàng ngàn thợ rèn vỗ tay, và những tiếng tung hô vang lên.
Atha naṃ kammārajeṭṭhako ‘‘tāta, imāya sūciyā kiṃ bala’’nti pucchi.
Then the chief smith asked him, "My son, what is the power of this needle?"
Rồi người thợ rèn đứng đầu hỏi ngài: “Chàng trai, cây kim này có sức mạnh gì?”
‘‘Ācariya balavatā purisena adhikaraṇiṃ ukkhipāpetvā adhikaraṇiyā heṭṭhā udakapātiṃ ṭhapāpetvā adhikaraṇiyā majjhe imaṃ sūciṃ paharathā’’ti.
"Teacher, have a strong man lift the anvil, place a water-pot beneath the anvil, and strike this needle into the middle of the anvil."
‘‘Thưa thầy, hãy bảo một người khỏe mạnh nhấc cái đe lên, đặt một chậu nước bên dưới cái đe, rồi đâm cây kim này vào giữa cái đe.’’
So tathā kāretvā adhikaraṇiyā majjhe sūciṃ aggena pahari.
He did so and struck the needle with its point into the middle of the anvil.
Người ấy làm theo, dùng mũi kim đâm vào giữa cái đe.
Sā adhikaraṇiṃ vinivijjhitvā udakapiṭṭhe kesaggamattampi uddhaṃ vā adho vā ahutvā tiriyaṃ patiṭṭhāsi.
It pierced through the anvil and stood horizontally on the surface of the water, not a hair's breadth above or below.
Cây kim xuyên thủng cái đe, rồi đứng ngang trên mặt nước, không nhô lên hay chìm xuống dù chỉ một sợi tóc.
Sabbe kammārā ‘‘amhehi ettakaṃ kālaṃ ‘kammārā nāma edisā hontī’ti sutivasenapi na sutapubba’’nti aṅguliyo phoṭetvā celukkhepasahassaṃ pavattayiṃsu.
All the smiths snapped their fingers and gave a thousand shouts of acclamation, saying, "Never before have we heard, even by hearsay, that smiths could be like this."
Tất cả các thợ rèn đều búng ngón tay và tung hô hàng ngàn lần, nói rằng: ‘‘Trong suốt thời gian qua, chúng tôi chưa từng nghe nói hay thấy một thợ rèn nào tài giỏi đến mức này.’’
Kammārajeṭṭhako dhītaraṃ pakkositvā tasmiññeva parisamajjhe ‘‘ayaṃ kumārikā tuyhameva anucchavikā’’ti udakaṃ pātetvā adāsi.
The chief smith called his daughter and, in the midst of that assembly, gave her to him by pouring water, saying, "This maiden is suitable only for you."
Trưởng thợ rèn gọi con gái mình đến, ngay giữa hội chúng đó, ông đổ nước và gả cô cho chàng, nói rằng: ‘‘Cô gái này thực sự xứng đáng với con.’’
So aparabhāge kammārajeṭṭhakassa accayena tasmiṃ gāme kammārajeṭṭhako ahosi.
Later, after the chief smith's demise, he became the chief smith in that village.
Về sau, sau khi trưởng thợ rèn qua đời, chàng trở thành trưởng thợ rèn trong làng đó.
Navachannaketi idaṃ satthā jetavane viharanto ekaṃ maraṇabhīrukaṃ bhikkhuṃ ārabbha kathesi.
The phrase " Navachannake" was spoken by the Teacher while residing at Jetavana, concerning a bhikkhu who was afraid of death.
Navachannaketi – Đức Thế Tôn đã kể câu chuyện này khi ngụ tại Jetavana, liên quan đến một Tỳ khưu sợ chết.
So kira sāvatthivāsī kulaputto buddhasāsane pabbajitvā maraṇabhīruko ahosi, appamattakampi sākhācalanaṃ daṇḍakapatanaṃ sakuṇacatuppadasaddaṃ vā aññaṃ vā tathārūpaṃ sutvā maraṇabhayatajjito hutvā kucchiyaṃ viddhasaso viya kampanto vicari.
It is said that this young man from Sāvatthī, having gone forth in the Buddha's dispensation, became afraid of death; hearing even a slight rustle of branches, a falling stick, the sound of birds or quadrupeds, or any similar sound, he would be terrified by the fear of death and would tremble like a hare caught in a snare, running about.
Người ấy vốn là một thiện nam tử cư dân Sāvatthī, sau khi xuất gia trong giáo pháp của Đức Phật, đã trở nên sợ chết; chỉ cần nghe một tiếng động nhỏ như cành cây lay động, cành cây rơi, tiếng chim thú kêu, hay bất cứ tiếng động tương tự nào khác, người ấy liền bị nỗi sợ chết đe dọa, run rẩy như con thỏ bị bắn vào bụng, và chạy trốn.
Bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ ‘‘āvuso, asuko kira bhikkhu maraṇabhīruko appamattakampi saddaṃ sutvā vikampamāno palāyati, imesañca sattānaṃ maraṇameva dhuvaṃ, jīvitaṃ addhuvaṃ, nanu tadeva yoniso manasi kātabba’’nti.
The bhikkhus raised a discussion in the Dhamma hall: "Friends, it is said that a certain bhikkhu is afraid of death; hearing even a slight sound, he trembles and flees. Yet for these beings, death is certain, life is uncertain; should not that very fact be wisely reflected upon?"
Các Tỳ khưu đã khởi xướng cuộc đàm luận trong pháp đường: ‘‘Thưa các bạn, Tỳ khưu kia sợ chết, nghe một tiếng động nhỏ cũng run rẩy bỏ chạy. Mà sự chết là điều chắc chắn đối với chúng sinh này, còn sự sống thì không chắc chắn. Chẳng phải điều đó nên được tác ý một cách như lý sao?’’
Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte taṃ bhikkhuṃ pakkosāpetvā ‘‘saccaṃ kira tvaṃ bhikkhu maraṇabhīruko’’ti vatvā ‘‘āma, bhante’’ti tena paṭiññāto ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepesa maraṇabhīrukoyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
The Teacher came and asked, "Bhikkhus, what is the topic of your discussion now?" When told, "This is it," he had that bhikkhu summoned and, asking, "Is it true, bhikkhu, that you are afraid of death?" and upon his affirmation, "Yes, venerable sir," the Teacher said, "Bhikkhus, it is not only now; in the past too, he was afraid of death," and related a past event.
Đức Thế Tôn đến, hỏi: ‘‘Này các Tỳ khưu, hiện giờ các ông đang ngồi đàm luận về chuyện gì?’’ Khi được thưa: ‘‘Về chuyện này, bạch Thế Tôn,’’ Ngài cho gọi Tỳ khưu ấy đến, hỏi: ‘‘Này Tỳ khưu, có thật là ông sợ chết không?’’ Khi Tỳ khưu ấy thừa nhận: ‘‘Bạch Thế Tôn, đúng vậy,’’ Ngài nói: ‘‘Này các Tỳ khưu, không phải chỉ bây giờ mà cả trong quá khứ, người ấy cũng là kẻ sợ chết,’’ rồi Ngài kể lại câu chuyện quá khứ.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto sūkariyā kucchimhi paṭisandhiṃ gaṇhi.
In the past, when Brahmadatta was reigning in Bārāṇasī, the Bodhisatta was conceived in the womb of a sow.
Trong quá khứ, khi vua Brahmadatta trị vì tại Bārāṇasī, Bồ Tát đã tái sinh vào bụng một con heo nái.
Sūkarī pariṇatagabbhā dve putte vijāyi.
The sow, with a full-term pregnancy, gave birth to two piglets.
Heo nái mang thai đủ tháng và sinh ra hai con.
Sā ekadivasaṃ te gahetvā ekasmiṃ āvāṭe nipajji.
One day, she took them and lay down in a pit.
Một ngày nọ, nó dẫn các con đến nằm trong một cái hố.
Athekā bārāṇasidvāragāmavāsinī mahallikā kappāsakhettato pacchipuṇṇaṃ kappāsaṃ ādāya yaṭṭhiyā bhūmiṃ ākoṭentī āgacchi.
Then an old woman from a village near the gate of Bārāṇasī came, carrying a basket full of cotton from a cotton field, tapping the ground with a stick.
Bấy giờ, một bà lão sống ở làng gần cổng Bārāṇasī, mang một giỏ đầy bông vải về, vừa đi vừa gõ gậy xuống đất.
Sūkarī taṃ saddaṃ sutvā maraṇabhayena puttake chaḍḍetvā palāyi.
The sow, hearing that sound, fled in fear of death, abandoning her piglets.
Heo nái nghe tiếng động đó, vì sợ chết, đã bỏ rơi các con và bỏ chạy.
Mahallikā sūkarapotake disvā puttasaññaṃ paṭilabhitvā pacchiyaṃ pakkhipitvā gharaṃ netvā jeṭṭhakassa mahātuṇḍilo, kaniṭṭhassa cūḷatuṇḍiloti nāmaṃ karitvā te puttake viya posesi.
The old woman, seeing the piglets, developed maternal affection, put them in her basket, took them home, and named the elder Mahātuṇḍila and the younger Cūḷatuṇḍila, raising them as her own children.
Bà lão nhìn thấy các heo con, nảy sinh tình thương như con, bèn cho chúng vào giỏ, mang về nhà, đặt tên cho con lớn là Mahātuṇḍila, con nhỏ là Cūḷatuṇḍila, và nuôi dưỡng chúng như con ruột.
Te aparabhāge vaḍḍhitvā thūlasarīrā ahesuṃ.
Later, they grew up and became large-bodied.
Sau này, chúng lớn lên, thân thể trở nên to lớn.
Mahallikā ‘‘ime no mūlena dehī’’ti vuccamānāpi ‘‘puttā me’’ti vatvā kassaci na deti.
Even when told, "Give us these for a price," the old woman would say, "They are my children," and would not give them to anyone.
Dù có người nói: ‘‘Hãy bán chúng cho chúng tôi với giá tiền,’’ bà lão vẫn nói: ‘‘Chúng là con của tôi,’’ và không bán cho ai.
Athekasmiṃ chaṇakāle dhuttā suraṃ pivantā maṃse khīṇe ‘‘kuto nu kho maṃsaṃ labhissāmā’’ti vīmaṃsantā mahallikāya gehe sūkarānaṃ atthibhāvaṃ ñatvā mūlaṃ gahetvā tattha gantvā ‘‘amma, mūlaṃ gahetvā ekaṃ no sūkaraṃ dehī’’ti āhaṃsu.
Then, at a certain festival time, rogues, drinking liquor, and with their meat exhausted, wondering, "From where, indeed, shall we obtain meat?", knew of the presence of pigs in an old woman's house. Taking money, they went there and said, "Mother, take the money and give us one pig."
Một dịp lễ hội, những kẻ lêu lổng uống rượu, khi hết thịt, chúng tìm kiếm: ‘‘Chúng ta sẽ kiếm thịt ở đâu đây?’’ Biết được trong nhà bà lão có heo, chúng mang tiền đến đó và nói: ‘‘Mẹ ơi, hãy nhận tiền và bán cho chúng con một con heo.’’
Sā ‘‘alaṃ, tātā, puttā me ete, puttaṃ nāma maṃsaṃ khādanatthāya kiṇantānaṃ dadantā nāma natthī’’ti paṭikkhipi.
She refused, saying, "Enough, my sons, these are my children. There is no one who would give a child to those buying it for meat."
Bà lão từ chối: ‘‘Thôi đi các con, chúng là con của mẹ. Không ai lại bán con cho những người mua để ăn thịt cả.’’
Dhuttā ‘‘amma, manussānaṃ sūkarā nāma puttā na honti, dehi no’’ti punappunaṃ yācantāpi alabhitvā mahallikaṃ suraṃ pāyetvā mattakāle ‘‘amma, sūkarehi kiṃ karissasi, mūlaṃ gahetvā paribbayaṃ karohī’’ti tassā hatthe kahāpaṇe ṭhapayiṃsu.
The rogues, repeatedly begging, "Mother, pigs are not children to humans, give them to us," but failing to obtain them, made the old woman drink liquor. When she was intoxicated, they placed coins in her hand, saying, "Mother, what will you do with pigs? Take the money and spend it."
Những kẻ lêu lổng nói: ‘‘Mẹ ơi, heo không phải là con của người. Hãy bán cho chúng con.’’ Dù năn nỉ nhiều lần nhưng không được, chúng bèn cho bà lão uống rượu đến say. Khi bà say, chúng đặt tiền vào tay bà và nói: ‘‘Mẹ ơi, mẹ giữ heo làm gì? Hãy nhận tiền mà tiêu xài.’’
Sā kahāpaṇe gahetvā ‘‘tātā, mahātuṇḍilaṃ dātuṃ na sakkomi.
She took the coins and said, "My sons, I cannot give you Mahātuṇḍila.
Bà lão nhận tiền và nói: ‘‘Các con ơi, mẹ không thể bán Mahātuṇḍila được.
Cūḷatuṇḍilaṃ pana gaṇhathā’’ti āha.
But you may take Cūḷatuṇḍila."
Nhưng các con hãy bắt Cūḷatuṇḍila đi.’’
‘‘Kahaṃ so’’ti?
"Where is he?"
‘‘Nó ở đâu?’’
‘‘Ayaṃ etasmiṃ gaccheti, saddamassa dehī’’ti.
"He is in this thicket. Call out to him."
‘‘Nó ở trong bụi cây này, hãy gọi nó đi.’’
‘‘Āhāraṃ na passāmī’’ti.
"I do not see any food."
‘‘Chúng tôi không thấy thức ăn.’’
Dhuttā mūlena ekaṃ bhattapātiṃ āharāpesuṃ.
The rogues had a bowl of food brought for money.
Những kẻ lêu lổng đã mua một bát cơm mang đến.
Mahallikā taṃ gahetvā dvāre ṭhapitaṃ sūkaradoṇiṃ pūretvā doṇisamīpe aṭṭhāsi.
The old woman took it, filled the pig's trough placed at the door, and stood by the trough.
Bà lão cầm bát cơm, đổ đầy vào máng heo đặt ở cửa, rồi đứng cạnh máng.
Tiṃsamattāpi dhuttā pāsahatthā tattheva aṭṭhaṃsu.
About thirty rogues, with nooses in their hands, also stood there.
Khoảng ba mươi kẻ lêu lổng cầm dây thòng lọng cũng đứng ở đó.
Mahallikā ‘‘tāta, cūḷatuṇḍila, ehī’’ti tassa saddamakāsi.
The old woman called out to him, "Son, Cūḷatuṇḍila, come!"
Bà lão gọi: ‘‘Con Cūḷatuṇḍila ơi, lại đây!’’
Taṃ sutvā mahātuṇḍilo ‘‘ettakaṃ kālaṃ mama mātarā cūḷatuṇḍilassa saddo na dinnapubbo, maṃyeva paṭhamaṃ saddāyati, avassaṃ ajja amhākaṃ bhayaṃ uppannaṃ bhavissatī’’ti aññāsi.
Hearing that, Mahātuṇḍila knew, "For such a long time, my mother has never called Cūḷatuṇḍila. She calls me first. Surely, danger has arisen for us today."
Nghe vậy, Mahātuṇḍila biết: ‘‘Từ trước đến nay, mẹ tôi chưa từng gọi Cūḷatuṇḍila trước, mà luôn gọi tôi trước. Chắc chắn hôm nay có nguy hiểm đến với chúng ta.’’
So kaniṭṭhaṃ āmantesi ‘‘tāta, mama mātā taṃ pakkosati, gaccha tāva jānāhī’’ti.
He addressed his younger brother, "Son, my mother is calling you. Go and find out."
Nó gọi em trai: ‘‘Em Cūḷatuṇḍila ơi, mẹ gọi em đó, em hãy đi xem sao.’’
So gacchā nikkhamitvā bhattadoṇisamīpe tesaṃ ṭhitabhāvaṃ disvā ‘‘ajja me maraṇaṃ uppanna’’nti maraṇabhayatajjito nivattitvā kampamāno bhātu santikaṃ āgantvā thambhituṃ nāsakkhi, kampamāno paribbhami.
He came out of the thicket, and seeing them standing by the food trough, he was terrified by the fear of death, thinking, "Today my death has arisen." He turned back, trembling, came to his brother, and could not stand still, but wandered about trembling.
Nó ra khỏi bụi cây, thấy chúng đứng cạnh máng cơm, bèn nghĩ: ‘‘Hôm nay mình sẽ chết,’’ rồi bị nỗi sợ chết đe dọa, quay lại, run rẩy đến chỗ anh trai, nhưng không thể đứng vững, cứ đi vòng quanh trong sự run rẩy.
Mahātuṇḍilo taṃ disvā ‘‘tāta, tvaṃ ajja pana pavedhasi paribbhamasi, pavisanaṭṭhānaṃ olokesi, kiṃ nāmetaṃ karosī’’ti pucchi.
Mahātuṇḍila saw him and asked, "Son, today you are trembling and wandering about, looking for a place to enter. What is this you are doing?"
Mahātuṇḍila thấy vậy, hỏi: ‘‘Em ơi, hôm nay sao em run rẩy, đi vòng quanh, tìm chỗ ẩn náu? Em đang làm gì vậy?’’
So attanā diṭṭhakāraṇaṃ kathento paṭhamaṃ gāthamāha –
He, relating what he had seen, first spoke the verse –
Nó kể lại những gì mình đã thấy, và nói lên bài kệ đầu tiên:
Tattha navachannakedāni diyyatīti bhātika, pubbe amhākaṃ kuṇḍakayāgu vā jhāmabhattaṃ vā diyyati, ajja pana navachannakaṃ navākāraṃ dānaṃ diyyati.
There, fresh, new food is given means, brother, previously only rice gruel or burnt rice was given to us, but today fresh, new food, food of a new kind, is given.
Trong đó, navachannakedāni diyyatīti có nghĩa là: Này anh, trước đây chúng ta được cho cháo cám hoặc cơm cháy, nhưng hôm nay lại được cho thức ăn mới, thức ăn chín loại.
Puṇṇāyaṃ doṇīti ayaṃ amhākaṃ bhattadoṇi suddhabhattassa puṇṇā.
This trough is full means this food trough of ours is full of pure food.
Puṇṇāyaṃ doṇīti có nghĩa là: Máng cơm của chúng ta đầy cơm trắng.
Suvāminī ṭhitāti ayyāpi no tassā santike ṭhitā.
The mistress stands means our mistress also stands near it.
Suvāminī ṭhitāti có nghĩa là: Bà chủ cũng đứng cạnh máng đó.
Bahuke janeti na kevalañca ayyāva, aññopi bahuko jano pāsapāṇiko ṭhito.
Many people means not only the mistress, but also many other people stand with nooses in their hands.
Bahuke janeti có nghĩa là: Không chỉ có bà chủ, mà còn có nhiều người khác cầm dây thòng lọng đứng đó.
No ca kho me paṭibhātīti ayaṃ evaṃ etesaṃ ṭhitabhāvopi idaṃ bhattaṃ bhuñjitumpi mayhaṃ na paṭibhāti, na ruccatīti attho.
But it does not occur to me means, even with their standing in this way, it does not occur to me, it does not please me, to eat this food; this is the meaning.
No ca kho me paṭibhātīti có nghĩa là: Với việc họ đứng như vậy, tôi không muốn ăn bữa cơm này, không thích ăn, là ý nghĩa đó.
Tattha tasasi bhamasīti maraṇabhayena uttasasi, teneva kilamanto bhamasi.
There, you tremble, you wander means you are terrified by the fear of death, and therefore, being distressed, you wander.
Trong đó, tasasi bhamasīti có nghĩa là: Em run sợ vì sợ chết, và vì thế mà đi vòng quanh trong sự mệt mỏi.
Leṇamicchasīti patiṭṭhaṃ olokesi.
You seek a refuge means you look for a support.
Leṇamicchasīti có nghĩa là: Em tìm kiếm chỗ nương tựa.
Attāṇosīti tāta, pubbe amhākaṃ mātā paṭisaraṇaṃ ahosi, sā ajja pana nirapekkhā amhe chaḍḍesi, idāni kuhiṃ gamissasi.
You are without protection means, son, previously our mother was our refuge, but today, being indifferent, she has abandoned us. Now, where will you go?
Attāṇosīti có nghĩa là: Em ơi, trước đây mẹ chúng ta là nơi nương tựa, nhưng hôm nay bà ấy đã bỏ rơi chúng ta một cách vô tâm. Bây giờ em sẽ đi đâu?
Ogahāti ogāha, ayameva vā pāṭho.
Plunge means plunge, or this is the reading itself.
Ogahāti có nghĩa là: Hãy xuống, đây cũng là một cách đọc.
Pavāhayāti pavāhehi, hārehīti attho.
Wash away means wash away, remove; this is the meaning.
Pavāhayāti có nghĩa là: Hãy gột sạch, hãy loại bỏ, là ý nghĩa đó.
Na chijjatīti na nassati.
Never ceases means does not perish.
Na chijjatīti có nghĩa là: Không mất đi.
Idaṃ vuttaṃ hoti – tāta, sace maraṇato tasasi, akaddamaṃ pokkharaṇiṃ otaritvā tava sarīre sabbaṃ sedañca malañca pavāhetvā surabhigandhavilepanaṃ vilimpāti.
This is what was said: "My dear, if you fear death, descend into a mud-free pond, cleanse all sweat and dirt from your body, and anoint yourself with fragrant perfume."
Điều này có nghĩa là: Em ơi, nếu em sợ chết, hãy xuống hồ nước không bùn, gột sạch mọi mồ hôi và dơ bẩn trên thân thể em, rồi thoa lên mình hương liệu thơm ngát.
Tassa dasa pāramiyo āvajjetvā mettāpāramiṃ purecārikaṃ katvā paṭhamaṃ padaṃ udāharantasseva saddo sakalaṃ dvādasayojanikaṃ bārāṇasiṃ ajjhottharitvā gato.
As he recollected the ten perfections, making the perfection of loving-kindness (mettāpāramī) his forerunner, and uttered the first word, his voice spread throughout the entire twelve-yojana city of Bārāṇasī.
Khi Ngài quán tưởng mười Pāramī và lấy Mettāpāramī làm tiền đạo, ngay khi Ngài vừa nói lên câu đầu tiên, tiếng nói của Ngài đã lan khắp Bārāṇasī rộng mười hai dojana.
Sutasutakkhaṇeyeva rājauparājādayo ādiṃ katvā bārāṇasivāsino āgamaṃsu.
Immediately upon hearing it, the residents of Bārāṇasī, headed by the king and viceroy, came.
Ngay khi nghe tiếng đó, từ vua, phó vương trở xuống, tất cả cư dân Bārāṇasī đều đến.
Anāgatāpi gehe ṭhitāva suṇiṃsu.
Even those who did not come, heard it while staying at home.
Những người không đến được cũng nghe rõ ngay tại nhà.
Rājapurisā gacche chinditvā bhūmiṃ samaṃ katvā vālukaṃ okiriṃsu.
The royal men cut down the bushes, leveled the ground, and spread sand.
Các quan quân đã chặt cây, san bằng đất, và rải cát.
Dhuttānaṃ surāmado chijji.
The intoxication of liquor of the rogues ceased.
Cơn say rượu của những kẻ lêu lổng đã tan biến.
Pāse chaḍḍetvā dhammaṃ suṇamānā aṭṭhaṃsu.
They stood, listening to the Dhamma, having thrown away their dice.
Chúng bỏ dây thòng lọng xuống và đứng nghe pháp.
Mahallikāyapi surāmado chijji.
Even the intoxication of liquor of the old women ceased.
Cơn say rượu của bà lão cũng tan biến.
Mahāsatto mahājanamajjhe cūḷatuṇḍilassa dhammadesanaṃ ārabhi.
The Great Being began teaching the Dhamma to Cūḷatuṇḍila in the midst of the great assembly.
Đại Bồ Tát đã bắt đầu thuyết pháp cho Cūḷatuṇḍila giữa đại chúng.
Taṃ sutvā cūḷatuṇḍilo ‘‘mayhaṃ bhātā evaṃ vadeti, amhākañca vaṃse pokkharaṇiṃ otaritvā nahānaṃ, sarīrato sedamalapavāhanaṃ, purāṇavilepanaṃ hāretvā navavilepanagahaṇañca kismiñci kāle natthi, kiṃ nu kho sandhāya bhātā maṃ eva māhā’’ti pucchanto catutthaṃ gāthamāha –
Hearing this, Cūḷatuṇḍila, asking "My brother speaks thus, but in our lineage, there has never been a time for descending into a pond, cleansing sweat and dirt from the body, or removing old anointing paste and applying new; what could my brother mean by saying this to me?", spoke the fourth verse:
Nghe vậy, Cūḷatuṇḍila nghĩ: “Anh ta của mình nói như vậy, mà trong dòng dõi của chúng ta, việc xuống ao tắm, loại bỏ mồ hôi và chất bẩn trên cơ thể, bỏ lớp trát cũ và thoa lớp trát mới chưa từng có bao giờ. Anh ta nói với mình như vậy có ý gì?” Hỏi vậy, anh ta đã nói bài kệ thứ tư –
Tattha dhammoti pañcasīlaaṭṭhasīladasasīlāni tīṇi sucaritāni sattatiṃsabodhipakkhiyadhammā amatamahānibbānanti sabbopesa dhammo nāma.
Therein, Dhamma means the five precepts, eight precepts, ten precepts, the three good conduct, the thirty-seven factors of awakening (bodhipakkhiyadhammā), and the deathless great Nibbāna; all of this is called Dhamma.
Trong đó, Pháp (Dhammo) là năm giới, tám giới, mười giới, ba thiện hạnh, ba mươi bảy pháp giác chi (bodhipakkhiyadhammā), và Niết-bàn bất tử (amatamahānibbāna) – tất cả đều được gọi là Pháp.
Akaddamoti rāgadosamohamānadiṭṭhikilesakaddamānaṃ abhāvena akaddamo.
Akaddamo (mud-free) means mud-free due to the absence of the mud of lust, hatred, delusion, conceit, wrong views, and defilements.
Không bùn (Akaddamo) nghĩa là không có bùn phiền não như tham, sân, si, mạn, tà kiến.
Iminā sesadhammato vinivattetvā nibbānameva dasseti.
By this, it distinguishes Nibbāna from other Dhammas and points to it.
Bằng cách này, nó loại trừ các pháp khác và chỉ ra Niết-bàn.
‘‘Yāvatā, bhikkhave, dhammā saṅkhatā vā asaṅkhatā vā, virāgo tesaṃ dhammānaṃ aggamakkhāyati, yadidaṃ madanimmadano pipāsavinayo ālayasamugghāto vaṭṭupacchedo taṇhakkhayo virāgo nirodho nibbāna’’nti (a. ni. 4.34; itivu. 90) hi vuttaṃ, tadeva dassento, tāta cūḷatuṇḍila, ahaṃ nibbānataḷākaṃ ‘‘rahado’’ti kathemi.
For it is said: "Whatever Dhammas there are, monks, whether conditioned or unconditioned, dispassion is declared to be the best of those Dhammas, namely, the subduing of intoxication, the removal of thirst, the uprooting of attachment, the cutting off of the round of existence, the destruction of craving, dispassion, cessation, Nibbāna." It is this that he points to, saying, "My dear Cūḷatuṇḍila, I call the lake of Nibbāna a 'pond'."
Như đã nói: “Này các tỳ-khưu, trong tất cả các pháp hữu vi hay vô vi, sự ly tham (virāga) được gọi là tối thượng, tức là sự dập tắt kiêu mạn, sự đoạn trừ khát ái, sự nhổ tận gốc ái luyến, sự chấm dứt luân hồi, sự diệt tận tham ái, ly tham, tịch diệt, Niết-bàn” (A. IV, 34; Itivu. 90). Này Cūḷatuṇḍila, khi chỉ ra điều đó, ta gọi hồ Niết-bàn là “hồ”.
Jātijarābyādhimaraṇādīni hi tattha natthi, sace maraṇato muñcitukāmo, nibbānagāminiṃ paṭipadaṃ gaṇhāti.
For there is no birth, aging, sickness, death, etc., there. If one wishes to be freed from death, one should take up the path leading to Nibbāna.
Thật vậy, ở đó không có sinh, già, bệnh, chết, v.v. Nếu muốn thoát khỏi cái chết, hãy thực hành con đường dẫn đến Niết-bàn.
Upanissayapaccayavasena kira bodhisatto evaṃ kathesi.
It is said that the Bodhisatta spoke thus by way of proximate cause (upanissayapaccaya).
Có lẽ Bồ-tát đã nói như vậy theo nghĩa duyên trợ (upanissayapaccaya).
Pāpaṃ sedamalanti tāta cūḷatuṇḍila, pāpaṃ sedamalasadisattā ‘‘sedamala’’nti porāṇakapaṇḍitehi kathitaṃ.
Pāpaṃ sedamala (evil is sweat and dirt) means, my dear Cūḷatuṇḍila, evil has been called "sweat and dirt" by ancient wise ones because it is similar to sweat and dirt.
Ác pháp là dơ bẩn như mồ hôi (Pāpaṃ sedamalanti): Này Cūḷatuṇḍila, ác pháp được các bậc hiền trí thời xưa gọi là “dơ bẩn như mồ hôi” vì nó giống như dơ bẩn của mồ hôi.
Taṃ panetaṃ ekavidhena pāpaṃ yadidaṃ manopadoso, duvidhena pāpaṃ pāpakañca sīlaṃ, pāpikā ca diṭṭhi, tividhena pāpaṃ tīṇi duccaritāni, catubbidhena pāpaṃ cattāri agatigamanāni, pañcavidhena pāpaṃ pañca cetokhilā, chabbidhena pāpaṃ cha agāravā, sattavidhena pāpaṃ satta asaddhammā, aṭṭhavidhena pāpaṃ aṭṭha micchattā, navavidhena pāpaṃ nava āghātavatthūni, dasavidhena pāpaṃ dasa akusalakammapathā, bahuvidhena pāpaṃ rāgo doso mohoti ekakadukatikādivasena vibhattā akusalā dhammā, iti sabbampetaṃ pāpaṃ ‘‘sarīranissitasedamalasadisa’’nti paṇḍitehi kathitaṃ.
This evil is of one kind, namely, mental defilement; of two kinds, namely, bad conduct and wrong view; of three kinds, namely, the three bad deeds; of four kinds, namely, the four wrong paths; of five kinds, namely, the five mental barrennesses (cetokhilā); of six kinds, namely, the six disrespects; of seven kinds, namely, the seven ignoble qualities (asaddhammā); of eight kinds, namely, the eight wrongnesses; of nine kinds, namely, the nine bases of resentment; of ten kinds, namely, the ten unwholesome courses of action (akusalakammapathā); and of many kinds, namely, lust, hatred, delusion, and unwholesome Dhammas classified as one, two, three, etc. All of this evil has been called "like sweat and dirt clinging to the body" by the wise.
Ác pháp đó là: một loại ác pháp là tâm ô nhiễm; hai loại ác pháp là giới ác và tà kiến; ba loại ác pháp là ba ác hạnh; bốn loại ác pháp là bốn nẻo sai lầm; năm loại ác pháp là năm chướng ngại tâm; sáu loại ác pháp là sáu sự không tôn kính; bảy loại ác pháp là bảy pháp bất thiện; tám loại ác pháp là tám tà kiến; chín loại ác pháp là chín căn bản của sự thù hận; mười loại ác pháp là mười nghiệp đạo bất thiện; nhiều loại ác pháp là tham, sân, si, tức là các pháp bất thiện được phân loại theo từng nhóm một, hai, ba, v.v. Tất cả những ác pháp này được các bậc hiền trí nói là “giống như dơ bẩn của mồ hôi bám vào thân thể”.
Sīlanti pañcasīlaṃ dasasīlaṃ catupārisuddhisīlaṃ.
Sīla (virtue) means the five precepts, the ten precepts, and the fourfold purification of virtue (catupārisuddhisīla).
Giới (Sīla) là năm giới, mười giới, và Tứ thanh tịnh giới.
‘‘Idaṃ, tāta, sīlaṃ catujjātigandhavilepanasadisa’’nti vadati.
"This virtue, my dear, is like anointing paste of four kinds of fragrance," he says.
“Này con, giới này giống như hương liệu bốn loại hương,” Ngài nói.
Tassāti tassa silassa gandho tīsu vayesu kadāci na chijjati, sakalalokaṃ pattharitvā gacchati.
Tassā (its) means the fragrance of that virtue never ceases throughout the three periods of time; it spreads throughout the entire world.
Của nó (Tassā) nghĩa là hương thơm của giới đó không bao giờ mất đi trong ba thời, mà lan tỏa khắp thế gian.
Nandanti sarīraghātinoti tāta cūḷatuṇḍila, ime aññāṇamanussā ‘‘madhuramaṃsaṃ khādissāma, puttadārampi khādāpessāmā’’ti pāṇātipātaṃ karontā nandanti tussanti, pāṇātipāto āsevito bhāvito bahulīkato nirayasaṃvattaniko hoti, tiracchānayoni…pe… pettivisayasaṃvattaniko hoti, yo sabbalahuko pāṇātipātassa vipāko, so manussabhūtassa appāyukasaṃvattaniko hotīti imaṃ pāṇātipāte ādīnavaṃ na jānanti.
Those who destroy bodies rejoice – My dear Cūḷatuṇḍila, these ignorant people, thinking, “We will eat sweet meat, we will make our children and wives eat it too,” commit the destruction of life and rejoice, they are pleased. The destruction of life, when practiced, developed, and frequently engaged in, leads to rebirth in hell, or in the animal realm… or in the realm of hungry ghosts. The lightest result of the destruction of life is that, when reborn as a human, one has a short lifespan. They do not know this danger in the destruction of life.
Những kẻ hủy hoại thân thể thì hoan hỷ (Nandanti sarīraghātino): Này Cūḷatuṇḍila, những người vô minh này, khi sát sinh, hoan hỷ, vui mừng, nghĩ rằng “Chúng ta sẽ ăn thịt ngon, và cho vợ con ăn nữa.” Sát sinh, khi được thực hành, phát triển, và làm cho sung mãn, sẽ dẫn đến địa ngục, đến loài súc sinh... đến cảnh giới ngạ quỷ. Quả báo nhẹ nhất của sát sinh là khi tái sinh làm người sẽ có tuổi thọ ngắn. Họ không biết được tai hại này của sát sinh.
Ajānantā –
Not knowing this, they—
Vì không biết, nên –
Puṇṇāyāti guṇapuṇṇāya.
Puṇṇāyā means full of virtues.
Trăng tròn (Puṇṇāyā) nghĩa là đầy đủ phẩm chất.
Puṇṇamāsiyāti puṇṇacandayuttāya, māsaṃ vā pūretvā ṭhitāya.
Puṇṇamāsiyā means endowed with a full moon, or having completed the month.
Vào đêm trăng tròn (Puṇṇamāsiyā) nghĩa là vào đêm có trăng tròn, hoặc đã hoàn thành một tháng.
Tadā kira puṇṇamāsī uposathadivaso hoti.
At that time, it was indeed the full moon Uposatha day.
Khi đó, đêm trăng tròn là ngày trai giới (uposatha).
Ramamānāva jahanti jīvitanti tāta cūḷatuṇḍila, mā soci mā paridevi, maraṇassa nāma te bhāyanti, yesaṃ abbhantare sīlādiguṇā natthi.
They give up life while rejoicing – My dear Cūḷatuṇḍila, do not grieve, do not lament. Those who fear death are those who have no virtues such as sīla within them.
Họ từ bỏ sự sống trong niềm hoan lạc (Ramamānāva jahanti jīvitanti): Này Cūḷatuṇḍila, đừng đau buồn, đừng than khóc. Những người sợ chết là những người không có các phẩm chất như giới hạnh bên trong.
Mayaṃ pana sīlācārasampannā puññavanto, tasmā amhādisā sattā ramamānāva jahanti jīvitanti.
But we are endowed with sīla and good conduct, full of merit; therefore, beings like us give up life while rejoicing.
Còn chúng ta là những người có đầy đủ giới hạnh, có phước báu. Vì vậy, những chúng sinh như chúng ta từ bỏ sự sống trong niềm hoan lạc.
Evaṃ mahāsatto madhurena sarena buddhalīḷāya dhammaṃ desesi.
Thus, the Great Being taught the Dhamma with a sweet voice and the demeanor of a Buddha.
Như vậy, Đại Bồ-tát đã thuyết pháp với giọng điệu ngọt ngào theo phong cách của một vị Phật.
Mahājanakāyā aṅguliyo phoṭesuṃ, celukkhepā ca pavattiṃsu, sādhukārasaddapuṇṇaṃ antalikkhaṃ ahosi.
The great multitude snapped their fingers, and cloths were waved; the sky was filled with shouts of Sādhu.
Đại chúng vỗ tay, tung khăn, và cả không gian tràn ngập tiếng hoan hô tán thán.
Bārāṇasirājā bodhisattaṃ rajjena pūjetvā mahallikāya yasaṃ datvā ubhopi te gandhodakena nhāpetvā gandhādīhi vilimpāpetvā gīvāsu maṇiratanāni piḷandhāpetvā gharaṃ netvā puttaṭṭhāne ṭhapetvā mahantena parivārena paṭijaggi.
The King of Bārāṇasī honored the Bodhisatta with the kingdom, gave Yasā to the old woman, bathed both of them with perfumed water, anointed them with perfumes, adorned their necks with jewel necklaces, brought them home, placed them in the position of children, and cared for them with a large retinue.
Vua Bārāṇasī đã tôn vinh Bồ-tát bằng vương quyền, ban vinh dự cho bà lão, rồi tắm rửa cả hai bằng nước thơm, thoa hương liệu, đeo ngọc quý vào cổ, đưa về cung, đặt vào vị trí của con trai, và chăm sóc với sự hộ tống lớn lao.
Bodhisatto rañño pañca sīlāni adāsi.
The Bodhisatta gave the five precepts to the king.
Bồ-tát đã ban năm giới cho nhà vua.
Sabbe bārāṇasivāsino ca kāsiraṭṭhavāsino ca pañca sīlāni rakkhiṃsu.
All the residents of Bārāṇasī and the Kāsī country observed the five precepts.
Tất cả cư dân Bārāṇasī và dân xứ Kāsī đều giữ năm giới.
Mahāsatto nesaṃ pakkhadivasesu dhammaṃ desesi, vinicchaye nisīditvā aḍḍe tīresi.
The Great Being taught them the Dhamma on Uposatha days, and sat in judgment to settle disputes.
Đại Bồ-tát thuyết pháp cho họ vào những ngày trai giới, và ngồi xét xử các vụ án.
Tasmiṃ dharamāne kūṭaḍḍakārakā nāma nāhesuṃ.
While he was alive, there were no fraudulent litigants.
Khi Ngài còn sống, không có những kẻ gian lận.
Aparabhāge rājā kālamakāsi.
Later, the king passed away.
Sau đó, nhà vua băng hà.
Mahāsatto tassa sarīraparihāraṃ kāretvā vinicchaye potthake likhāpetvā ‘‘imaṃ potthakaṃ oloketvā aḍḍaṃ tīreyyāthā’’ti vatvā mahājanassa dhammaṃ desetvā appamādena ovādaṃ datvā sabbesaṃ rodantānaṃ paridevantānaññeva saddhiṃ cūḷatuṇḍilena araññaṃ pāvisi.
The Great Being had his body cared for, had the judgments written in a book, and saying, “You should settle disputes by looking at this book,” he taught the Dhamma to the great multitude, gave them advice on heedfulness, and then entered the forest with Cūḷatuṇḍila, while everyone wept and lamented.
Đại Bồ-tát lo liệu tang lễ cho nhà vua, ghi chép các phán quyết vào sách, và nói: “Hãy xem cuốn sách này để xét xử các vụ án.” Ngài thuyết pháp cho đại chúng, ban lời khuyên về sự không phóng dật, rồi cùng với Cūḷatuṇḍila vào rừng, trong khi mọi người đều khóc lóc và than vãn.
Tadā bodhisattassa ovādo saṭṭhi vassasahassāni pavatti.
At that time, the Bodhisatta’s advice lasted for sixty thousand years.
Khi đó, lời khuyên của Bồ-tát đã được duy trì trong sáu mươi ngàn năm.
Siṅgīmigoti idaṃ satthā veḷuvane viharanto ānandattherassa attano atthāya jīvitapariccāgaṃ ārabbha kathesi.
The Horned Deer—This the Teacher spoke while dwelling in Veḷuvana, concerning Thera Ānanda's sacrifice of his life for his sake.
Siṅgīmigo: Câu chuyện này được Đức Phật kể khi ngụ tại Veluvana, liên quan đến sự hy sinh mạng sống của Trưởng lão Ānanda vì lợi ích của Ngài.
Vatthu yāva dhanuggahapayojanā khaṇḍahālajātake (jā. 2.22.982 ādayo) dhanapālavissajjanaṃ cūḷahaṃsamahāhaṃsajātake (jā. 1.15.133 ādayo) kathitaṃ.
The story, up to the matter of the archer, is told in the Khaṇḍahāla Jātaka; the release of Dhanapāla is told in the Cūḷahaṃsa and Mahāhaṃsa Jātaka.
Câu chuyện cho đến việc cung cấp cung thủ đã được kể trong Jātaka Khaṇḍahāla (Jā. 2.22.982 trở đi), việc phóng thích Dhanapāla đã được kể trong Jātaka Cūḷahaṃsa và Mahāhaṃsa (Jā. 1.15.133 trở đi).
Tadā hi bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ ‘‘āvuso, dhammabhaṇḍāgārikaānandatthero sekkhapaṭisambhidāppatto hutvā dhanapālake āgacchante sammāsambuddhassa jīvitaṃ pariccajī’’ti.
At that time, the bhikkhus raised a discussion in the Dhamma hall, saying, "Friends, the Dhamma-treasurer, Thera Ānanda, having attained the trainee's analytical knowledge, sacrificed his life for the Perfectly Enlightened One when the elephant-tamer came."
Khi đó, các tỳ-khưu đã khởi xướng cuộc đàm luận trong pháp đường: “Thưa chư hiền, Trưởng lão Ānanda, người giữ kho tàng Pháp, đã đạt được Tứ Vô Ngại Giải của bậc Hữu Học, đã hy sinh mạng sống của mình cho Đức Chánh Đẳng Giác khi những người cầm cung đến.”
Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi ānando mayhaṃ jīvitaṃ pariccajiyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
The Teacher came and, having asked, "Bhikkhus, what discussion are you engaged in now?" and being told, "This one," said, "Bhikkhus, not only now, but in the past too, Ānanda sacrificed his life for me," and then recounted a past event.
Đức Bổn Sư đến hỏi: “Này các Tỳ-khưu, hiện tại các ông đang ngồi lại với câu chuyện gì?” Khi được trả lời: “Là câu chuyện này, bạch Thế Tôn.” Ngài nói: “Này các Tỳ-khưu, không phải chỉ bây giờ, mà ngay cả trong quá khứ, Tôn giả Ānanda cũng đã từng hy sinh mạng sống vì Ta.” Rồi Ngài kể lại câu chuyện quá khứ.
Atīte rājagahassa pubbapasse sālindiyo nāma brāhmaṇagāmo hoti.
In the past, to the east of Rājagaha, there was a brahmin village named Sālindī.
Trong quá khứ, ở phía đông thành Rājagaha (Vương Xá) có một làng Bà-la-môn tên là Sālindiya.
Tadā bodhisatto tasmiṃ gāme kassakabrāhmaṇakule nibbattitvā vayappatto kuṭumbaṃ saṇṭhapetvā tassa gāmassa pubbuttarāya disāya ekasmiṃ gāmakhette karīsasahassamattaṃ kasiṃ kāresi.
At that time, the Bodhisatta, having been reborn into a farmer-brahmin family in that village, and having come of age, established a household and cultivated a field of a thousand karīsa to the northeast of that village.
Vào thời đó, Bồ-tát tái sinh vào một gia đình Bà-la-môn nông dân trong làng ấy, khi trưởng thành, Ngài lập gia đình và canh tác một ngàn karīsa đất ở phía đông bắc của làng.
So ekadivasaṃ manussehi saddhiṃ khettaṃ gantvā kammakāre ‘‘kasathā’’ti āṇāpetvā mukhadhovanatthāya khettakoṭiyaṃ mahantaṃ sobbhaṃ upasaṅkami.
One day, he went to the field with his men, ordered the workers to "plow," and then approached a large pit at the edge of the field to wash his face.
Một ngày nọ, Ngài cùng với những người làm công đến ruộng, ra lệnh cho họ “cày cấy”, rồi Ngài đến một cái hố lớn ở góc ruộng để rửa mặt.
Tasmiṃ kho pana sobbhe eko suvaṇṇavaṇṇo kakkaṭako paṭivasati abhirūpo pāsādiko.
In that pit, there lived a golden-colored crab, beautiful and pleasing to the eye.
Trong cái hố ấy có một con cua màu vàng, xinh đẹp và dễ nhìn.
Bodhisatto dantakaṭṭhaṃ khāditvā taṃ sobbhaṃ otari.
The Bodhisatta chewed on a tooth-stick and descended into that pit.
Bồ-tát đánh răng xong thì xuống cái hố đó.
Tassa mukhadhovanakāle kakkaṭako santikaṃ āgamāsi.
While he was washing his face, the crab came near.
Trong lúc Ngài rửa mặt, con cua đến gần.
Atha naṃ so ukkhipitvā attano uttarisāṭakantare nipajjāpetvā gahetvā khette kattabbakiccaṃ katvā gacchanto tattheva naṃ sobbhe pakkhipitvā gehaṃ agamāsi.
Then he picked it up, placed it in the fold of his outer robe, and after doing what needed to be done in the field, as he was leaving, he put it back into the pit and went home.
Rồi Ngài nhấc nó lên, đặt vào giữa chiếc áo choàng của mình, mang theo, làm xong công việc ở ruộng, khi ra về, Ngài đặt nó trở lại cái hố ấy rồi về nhà.
Tato paṭṭhāya khettaṃ āgacchanto paṭhamaṃ taṃ sobbhaṃ gantvā kakkaṭakaṃ ukkhipitvā uttarisāṭakantare nipajjāpetvā pacchā kammantaṃ vicāresi.
From then on, whenever he came to the field, he would first go to that pit, pick up the crab, place it in the fold of his outer robe, and then attend to his work.
Từ đó trở đi, mỗi khi đến ruộng, Ngài đều đến cái hố ấy trước, nhấc con cua lên, đặt vào giữa chiếc áo choàng, sau đó mới xem xét công việc.
Iti tesaṃ aññamaññaṃ vissāso daḷho ahosi.
Thus, their mutual trust became strong.
Cứ thế, tình bạn giữa họ trở nên thân thiết.
Bodhisatto nibaddhaṃ khettaṃ āgacchati, akkhīsu ca panassa pañca pasādā tīṇi maṇḍalāni visuddhāni hutvā paññāyanti.
The Bodhisatta regularly came to the field, and in his eyes, five pleasing qualities and three circles appeared, pure and clear.
Bồ-tát thường xuyên đến ruộng, và năm vẻ đẹp, ba vòng tròn trong mắt Ngài đều trong sáng và rõ ràng.
Athassa khettakoṭiyaṃ ekasmiṃ tāle kākakulāvake kākī akkhīni disvā khāditukāmā hutvā kākaṃ āha – ‘‘sāmi, dohaḷo me uppanno’’ti.
Then, in a crow's nest on a palm tree at the edge of his field, a female crow, seeing his eyes, desired to eat them and said to the male crow, "My lord, a longing has arisen in me."
Rồi, một con quạ cái trong tổ quạ trên một cây thốt nốt ở góc ruộng, nhìn thấy đôi mắt ấy, muốn ăn, bèn nói với con quạ đực: “Chàng ơi, thiếp có một cơn thèm lạ.”
‘‘Kiṃ dohaḷo nāmā’’ti?
"What kind of longing?"
“Thèm gì vậy?”
‘‘Etassa brāhmaṇassa akkhīni khāditukāmāmhī’’ti.
"I long to eat the eyes of that brahmin."
“Thiếp muốn ăn đôi mắt của vị Bà-la-môn này.”
‘‘Duddohaḷo te uppanno, ko etāni āharituṃ sakkhissatī’’ti.
"A difficult longing has arisen in you; who will be able to bring those?"
“Nàng có cơn thèm khó chịu quá, ai có thể mang chúng về được chứ?”
‘‘Tvaṃ na sakkosī’’ti ahampetaṃ jānāmi, yo panesa tālassa avidūre vammiko, ettha kaṇhasappo vasati.
"I know that you cannot, but there is a black snake living in the anthill not far from the palm tree.
“Chàng không thể, thiếp cũng biết điều đó, nhưng có một con rắn hổ mang sống trong cái gò mối gần cây thốt nốt.”
‘‘Taṃ upaṭṭhaha, so etaṃ ḍaṃsitvā māressati, athassa akkhīni uppāṭetvā tvaṃ āharissasī’’ti.
Attend to him; he will bite and kill him, and then you can pluck out his eyes and bring them."
“Hãy phục vụ nó, nó sẽ cắn chết vị ấy, rồi chàng sẽ móc mắt của vị ấy mang về.”
So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā tato paṭṭhāya kaṇhasappaṃ upaṭṭhahi.
He assented, saying, "Very well," and from then on, he attended to the black snake.
Con quạ đực đáp: “Vâng,” rồi từ đó trở đi, nó phục vụ con rắn hổ mang.
Bodhisattenapi vāpitasassānaṃ gabbhaggahaṇakāle kakkaṭako mahā ahosi.
Meanwhile, as the sown crops were forming their grains, the crab grew large.
Vào lúc cây trồng của Bồ-tát kết hạt, con cua đã lớn.
Athekadivasaṃ sappo kākamāha ‘‘samma, tvaṃ nibaddhaṃ maṃ upaṭṭhahasi, kiṃ te karomī’’ti.
Then one day, the snake said to the crow, "Friend, you constantly attend to me; what can I do for you?"
Rồi một ngày nọ, con rắn nói với con quạ: “Này bạn, ngươi luôn phục vụ ta, ta có thể làm gì cho ngươi?”
‘‘Sāmi, tumhākaṃ dāsiyā etassa khettasāmikassa akkhīsu dohaḷo uppajji, svāhaṃ tumhākaṃ ānubhāvena tassa akkhīni labhissāmīti tumhe upaṭṭhahāmī’’ti.
"My lord, a longing has arisen in your maidservant for the eyes of the owner of this field, and I attend to you hoping to obtain his eyes through your power."
“Thưa chủ nhân, người hầu gái của ngài có cơn thèm lạ đôi mắt của chủ ruộng này, thiếp phục vụ ngài với hy vọng nhờ uy lực của ngài mà có được đôi mắt ấy.”
Sappo ‘‘hotu, nayidaṃ garukaṃ, labhissasī’’ti taṃ assāsetvā puna divase brāhmaṇassa āgamanamagge kedāramariyādaṃ nissāya tiṇehi paṭicchanno hutvā tassāgamanaṃ olokento nipajji.
The snake reassured him, saying, "Very well, this is not difficult; you shall have them," and the next day, it lay hidden in the grass near the boundary of the rice field on the brahmin's path, watching for his arrival.
Con rắn nói: “Được thôi, điều này không khó, ngươi sẽ có được.” Nói vậy để trấn an nó, ngày hôm sau, nó nằm ẩn mình trong cỏ dọc theo bờ ruộng trên đường đi của vị Bà-la-môn, chờ đợi sự xuất hiện của Ngài.
Bodhisatto āgacchanto paṭhamaṃ sobbhaṃ otaritvā mukhaṃ dhovitvā sinehaṃ paccupaṭṭhāpetvā suvaṇṇakakkaṭakaṃ āliṅgetvā uttarisāṭakantare nipajjāpetvā khettaṃ pāvisi.
The Bodhisatta, coming, first descended into the pit, washed his face, renewed his affection, embraced the golden crab, placed it in the fold of his outer robe, and entered the field.
Bồ-tát đến, trước tiên xuống hố rửa mặt, rồi vì tình cảm thân thiết, ôm lấy con cua vàng, đặt vào giữa chiếc áo choàng của mình rồi đi vào ruộng.
Sappo taṃ āgacchantaṃ disvāva vegena pakkhanditvā piṇḍikamaṃse ḍaṃsitvā tattheva pātetvā vammikaṃ sandhāya palāyi.
The snake, seeing him approach, swiftly sprang forth, bit him in the calf, struck him down right there, and fled towards the anthill.
Con rắn vừa thấy Ngài đến liền vội vã lao tới, cắn vào bắp chân, làm Ngài ngã ngay tại chỗ, rồi lẩn vào gò mối mà trốn.
Bodhisattassa patanañca kakkaṭakassa sāṭakantarato laṅghanañca kākassa āgantvā bodhisattassa ure nilīyanañca apacchāapurimaṃ ahosi.
The Bodhisatta's fall, the crab's leap from under the cloth, and the crow's coming and alighting on the Bodhisatta's chest happened without delay.
Việc Bồ-tát ngã xuống, con cua nhảy ra khỏi áo choàng, và con quạ bay đến đậu trên ngực Bồ-tát xảy ra gần như đồng thời.
Kāko nilīyitvā akkhīni tuṇḍena pahari.
The crow, having alighted, struck his eyes with its beak.
Con quạ đậu xuống và mổ vào mắt Ngài bằng mỏ của nó.
Kakkaṭako ‘‘imaṃ kākaṃ nissāya mama sahāyassa bhayaṃ uppannaṃ, etasmiṃ gahite sappo āgacchissatī’’ti saṇḍāsena gaṇhanto viya kākaṃ gīvāyaṃ aḷena daḷhaṃ gahetvā kilametvā thokaṃ sithilamakāsi.
The crab thought, "Because of this crow, danger has arisen for my friend. If this one is caught, the snake will come." As if seizing with pincers, it firmly grasped the crow by the neck with its claw, and having exhausted it, it slightly loosened its grip.
Con cua nghĩ: “Nhờ con quạ này mà bạn ta gặp nguy hiểm, nếu bắt được nó thì con rắn sẽ đến.” Nó dùng càng kẹp chặt cổ con quạ như dùng kìm, làm nó kiệt sức, rồi nới lỏng một chút.
Kāko ‘‘kissa maṃ samma, chaḍḍetvā palāyasi, esa maṃ kakkaṭako bhiyyo viheṭheti, yāva na marāmi, tāva ehī’’ti sappaṃ pakkosanto paṭhamaṃ gāthamāha –
The crow, calling out to the snake, said the first verse: "Friend, why do you abandon me and flee? This crab torments me even more. Come, before I die!"
Con quạ kêu gọi con rắn: “Này bạn, tại sao bạn bỏ rơi tôi mà chạy trốn? Con cua này càng hành hạ tôi hơn, hãy đến đây trước khi tôi chết!” Rồi nó nói lên bài kệ đầu tiên:
Tattha siṅgīmigoti siṅgīsuvaṇṇavaṇṇatāya vā aḷasaṅkhātānaṃ vā siṅgānaṃ atthitāya kakkaṭako vutto.
Here, siṅgīmigo refers to the crab, so called because of its golden color or because it has horns, which are its claws.
Ở đây, siṅgīmigo được gọi là cua vì màu vàng như vàng siṅgī hoặc vì có các càng được gọi là sừng.
Āyatacakkhunettoti dīghehi cakkhusaṅkhātehi nettehi samannāgato.
Āyatacakkhunetto means endowed with long eyes.
Āyatacakkhunetto nghĩa là có đôi mắt dài.
Aṭṭhimeva taco assāti aṭṭhittaco.
It has a shell that is bone, hence aṭṭhittaco.
Aṭṭhittaco nghĩa là da của nó là xương.
Hare sakhāti ālapanametaṃ, ambho sahāyāti attho.
Hare sakhā is an address, meaning "O friend".
Hare sakhā là một lời kêu gọi, có nghĩa là “hỡi bạn ơi”.
Tattha kakkaṭamajjhapattoti kakkaṭakaṃ sampatto.
Here, kakkaṭamajjhapatto means reached the crab.
Ở đây, kakkaṭamajjhapatto nghĩa là đã đến chỗ con cua.
Sakhā sakhāranti sahāyo sahāyaṃ.
Sakhā sakhāraṃ means friend, his friend.
Sakhā sakhāraṃ nghĩa là bạn với bạn.
‘‘Sakaṃ sakhāra’’ntipi pāṭho, attano sahāyanti attho.
"Sakaṃ sakhāraṃ" is also a reading, meaning his own friend.
Cũng có bản đọc là “Sakaṃ sakhāraṃ”, nghĩa là bạn của chính mình.
Paritāyamānoti rakkhamāno.
Paritāyamāno means protecting.
Paritāyamāno nghĩa là bảo vệ.
Gahesīti dutiyena aḷena gīvāyaṃ daḷhaṃ gahesi.
Gahesī means he firmly seized it by the neck with the second claw.
Gahesī nghĩa là dùng càng thứ hai kẹp chặt cổ.
Tattha ayanti bodhisattaṃ niddisati.
Here, ayaṃ refers to the Bodhisatta.
Ở đây, ayaṃ chỉ Bồ-tát.
Atthakāmoti hitakāmo.
Atthakāmo means wishing for welfare.
Atthakāmo nghĩa là mong muốn lợi ích.
Dakāya netīti yo maṃ sampiyāyamāno uttarisāṭakena gahetvāna udakāya neti, attano vasanakasobbhaṃ pāpeti.
Dakāya netī means he, being fond of me, takes me in his upper garment and carries me to water, bringing me to my dwelling pond.
Dakāya netī nghĩa là người vì yêu mến tôi, mang tôi trong áo choàng rồi đưa tôi đến nước, đưa tôi về cái hố nơi tôi sống.
Tasmiṃ mateti sace so imasmiṃ ṭhāne marissati, etasmiṃ mate mama kāyikaṃ cetasikaṃ mahantaṃ dukkhaṃ bhavissatīti dīpeti.
Tasmiṃ mate indicates that if he dies in this place, upon his death, great physical and mental suffering will befall me.
Tasmiṃ mate nghĩa là nếu người ấy chết ở chỗ này, khi người ấy chết, nỗi khổ thân và tâm của tôi sẽ rất lớn, điều đó được làm sáng tỏ.
Ubho na homāti dvepi janā na bhavissāma.
Ubho na homā means both of us will not exist.
Ubho na homā nghĩa là cả hai chúng ta sẽ không còn.
Mamañca disvānāti gāthāya ayamattho – idañca aparaṃ kāraṇaṃ, imasmiṃ mate anāthaṃ nippaccayaṃ maṃ pavaḍḍhitakāyaṃ disvā sabbo jano ‘‘imassa kakkaṭakassa sāduñca thūlañca muduñca maṃsa’’nti maṃ māretuṃ iccheyya, na kevalañca jano manusso, tiracchānabhūtā kākāpi maṃ disvā viheṭhayeyyuṃ viheseyyuṃ māreyyuṃ.
Mamañca disvānā – the meaning of the verse is this: and this is another reason—if he dies, seeing me, helpless and without support, with a grown body, all people would wish to kill me, saying, "This crab has sweet, plump, and tender flesh." Not only people, but even crows, being animals, seeing me, would torment, harass, and kill me.
Mamañca disvānā – ý nghĩa của bài kệ này là: Và đây là một lý do khác, nếu người này chết, khi thấy tôi cô độc, không nơi nương tựa, thân thể lớn mạnh, tất cả mọi người sẽ muốn giết tôi, nói rằng “thịt con cua này ngon, béo và mềm”, không chỉ con người, mà ngay cả loài vật như quạ cũng sẽ thấy tôi mà hành hạ, làm hại, giết chết.
Tattha sacetassa hetūti sace etassa kāraṇā.
Therein, 'if for his sake' means if for this reason.
Ở đây, sacetassa hetū nghĩa là nếu vì lý do này.
Uṭṭhātūti nibbiso hotu.
'May he rise' means may he be free from poison.
Uṭṭhātū nghĩa là hãy làm cho không còn độc.
Visamāvamāmīti ahamassa visaṃ ākaḍḍhāmi, nibbisaṃ naṃ karomi.
'I will draw out the poison' means I will extract his poison, I will make him free from poison.
Visamāvamāmī nghĩa là tôi sẽ hút nọc độc của người ấy ra, làm cho người ấy không còn độc.
Pure visaṃ gāḷhamupeti maccanti imañhi maccaṃ mayā anāvamiyamānaṃ visaṃ gāḷhaṃ balavaṃ hutvā upagaccheyya, taṃ yāva na upagacchati, tāvadeva amhe dvepi jane khippaṃ muñcāti.
'Before the poison severely afflicts the man' means if this man's poison is not drawn out by me, it would become severe and powerful, and afflict him. So, release us two quickly before it afflicts him.
Pure visaṃ gāḷhamupeti macca – nghĩa là nếu nọc độc này không được tôi hút ra, nó sẽ trở nên mạnh mẽ và thấm sâu vào người chết này, vậy hãy thả cả hai chúng ta nhanh chóng trước khi điều đó xảy ra.
Evañca pana vatvā tassa sukhasañcāraṇatthaṃ aḷaṃ sithilamakāsi.
Having said this, he loosened his claws for the snake's comfortable movement.
Nói như vậy, nó nới lỏng càng ra để con rắn dễ dàng di chuyển.
Sappo visaṃ āvamitvā mahāsattassa sarīraṃ nibbisaṃ akāsi.
The snake drew out the poison and made the Great Being's body free from poison.
Con rắn nhả độc, làm cho thân thể của Đại sĩ không còn độc nữa.
So niddukkho uṭṭhāya pakativaṇṇeneva aṭṭhāsi.
He rose, free from suffering, and stood in his natural complexion.
Vị ấy không còn đau khổ, đứng dậy và trở lại trạng thái bình thường.
Kakkaṭako ‘‘sace ime dvepi janā arogā bhavissanti, mayhaṃ sahāyassa vaḍḍhi nāma na bhavissati, vināsessāmi ne’’ti cintetvā kattarikāya uppalamakuḷaṃ viya aḷehi ubhinnampi sīsaṃ kappetvā jīvitakkhayaṃ pāpesi.
The crab thought, "If these two beings become healthy, my friend will not prosper; I will destroy them," and with his claws, he cut off the heads of both, like a lotus bud, and brought about their demise.
Con cua nghĩ: "Nếu cả hai kẻ này đều khỏe mạnh, sự phát triển của bạn ta sẽ không còn nữa, ta sẽ tiêu diệt chúng." Nghĩ vậy, nó dùng càng như chiếc kéo, cắt đầu cả hai, khiến chúng mất mạng.
Kākīpi tamhā ṭhānā palāyi.
The female crow also fled from that place.
Con quạ cái cũng bỏ trốn khỏi nơi đó.
Bodhisatto sappassa sarīraṃ daṇḍake veṭhetvā gumbapiṭṭhe khipi.
The Bodhisatta wrapped the snake's body around a stick and threw it behind a bush.
Bồ-tát quấn thân rắn vào một cành cây rồi ném vào bụi cây.
Suvaṇṇakakkaṭakaṃ sobbhe vissajjetvā nhatvā sālindiyagāmameva gato.
He released the golden crab into a ditch, bathed, and returned to Sālindiyagāma.
Thả con cua vàng xuống hố, tắm rửa rồi trở về làng Sālindiyā.
Tato paṭṭhāya kakkaṭakena saddhiṃ adhikataro vissāso ahosi.
From then on, his trust with the crab increased.
Từ đó trở đi, mối quan hệ thân thiết với con cua càng trở nên sâu sắc hơn.
Sakuṇo mayhako nāmāti idaṃ satthā jetavane viharanto āgantukaseṭṭhiṃ ārabbha kathesi.
'A bird named Mayhaka': This the Teacher related while dwelling at Jetavana, concerning a visiting wealthy man.
Sakuṇo mayhako nāmā (Con chim tên Mayhaka) – Câu chuyện này được Bậc Đạo Sư kể khi Ngài trú tại Jetavana, liên quan đến vị trưởng giả Āgantuka.
Sāvatthiyañhi āgantukaseṭṭhi nāma aḍḍho ahosi mahaddhano.
Indeed, there was a visiting wealthy man in Sāvatthī, who was rich and possessed great wealth.
Tại Sāvatthī, có một vị trưởng giả tên Āgantuka, rất giàu có, tài sản lớn.
So neva attanā bhoge bhuñji, na paresaṃ adāsi, nānaggarase paṇīte bhojane upanīte taṃ na bhuñjati, bilaṅgadutiyaṃ kaṇājakaṃ eva bhuñjati, dhūpitavāsitesu kāsikavatthesu upanītesu tāni hāretvā thūlathūlasāṭake nivāseti, ājānīyayutte maṇikanakavicitte rathe upanīte tampi harāpetvā kattararathakena gacchati, suvaṇṇacchatte dhāriyamāne taṃ apanetvā paṇṇacchattena dhāriyamānena.
He neither enjoyed his wealth himself nor gave it to others. When exquisite, delicious foods were offered, he would not eat them, but would only eat gruel accompanied by sour gruel. When perfumed and scented Kāsika cloths were offered, he would set them aside and wear coarse, thick garments. When a chariot adorned with jewels and gold, drawn by thoroughbred horses, was offered, he would also set that aside and travel in a cart drawn by a young bull. When a golden parasol was held over him, he would remove it and have a leaf parasol held.
Ông ta không tự mình hưởng thụ tài sản, cũng không bố thí cho người khác; khi những món ăn ngon, đa vị được dâng lên, ông không ăn, mà chỉ ăn cháo cám với dưa muối; khi những bộ y phục Kāsī đã được xông hương, ướp thơm được dâng lên, ông bỏ chúng đi và mặc những tấm vải thô; khi chiếc xe trang trí đá quý, vàng bạc, có ngựa quý kéo được dâng lên, ông cũng bỏ đi và đi bằng chiếc xe cũ kỹ; khi chiếc lọng vàng được che, ông bỏ nó đi và dùng chiếc lọng lá.
So yāvajīvaṃ dānādīsu puññesu ekampi akatvā kālaṃ katvā roruvaniraye nibbatti.
Having performed no meritorious deeds such as giving throughout his life, he passed away and was reborn in the Roruva hell.
Ông ta suốt đời không làm một việc phước thiện nào như bố thí, rồi qua đời và tái sinh vào địa ngục Roruva.
Tassa aputtakaṃ sāpateyyaṃ rājabalaṃ sattahi rattidivasehi rājakulaṃ pavesesi.
His heirless property was taken by royal officers into the royal palace within seven days and nights.
Tài sản vô chủ của ông ta đã được lực lượng hoàng gia đưa vào cung vua trong bảy ngày đêm.
Tasmiṃ pavesite rājā bhuttapātarāso jetavanaṃ gantvā satthāraṃ vanditvā nisinno ‘‘kiṃ, mahārāja, buddhupaṭṭhānaṃ na karosī’’ti vutte ‘‘bhante, sāvatthiyaṃ āgantukaseṭṭhino nāma kālakatassa assāmikadhane amhākaṃ ghare āhariyamāneyeva satta rattidivasā gatā, so pana etaṃ dhanaṃ labhitvāpi neva attanā paribhuñji, na paresaṃ adāsi, rakkhasapariggahitapokkharaṇī viyassa dhanaṃ ahosi, so ekadivasampi paṇītabhojanādīnaṃ rasaṃ ananubhavitvāva maraṇamukhaṃ paviṭṭho, evaṃ maccharī apuññasatto kiṃ katvā ettakaṃ dhanaṃ labhi, kena cassa bhogesu cittaṃ na ramī’’ti satthāraṃ pucchi.
After he was admitted, the king, having eaten his breakfast, went to Jetavana, paid homage to the Teacher, and sat down. When asked, "Why, great king, do you not attend upon the Buddha?" he replied, "Venerable Sir, seven days and nights have passed just in bringing the masterless wealth of a deceased visiting millionaire in Sāvatthī to our palace. But he, even having obtained this wealth, neither enjoyed it himself nor gave it to others. His wealth was like a pond seized by a demon. He entered the jaws of death without ever experiencing the taste of delicious foods even for a single day. What did such a miserly, unmeritorious being do to obtain so much wealth, and why did his mind not delight in his possessions?" he asked the Teacher.
Khi tài sản ấy được đưa vào, nhà vua sau khi dùng bữa sáng đã đến Jetavana, đảnh lễ Bậc Đạo Sư và ngồi xuống. Khi được hỏi: "Đại vương, sao không đến hầu Phật?" Nhà vua thưa: "Bạch Thế Tôn, đã bảy ngày đêm trôi qua kể từ khi tài sản vô chủ của vị trưởng giả Āgantuka ở Sāvatthī đã chết được đưa vào cung điện của chúng con. Mặc dù có được tài sản đó, ông ta không tự mình hưởng thụ, cũng không bố thí cho người khác; tài sản của ông ta giống như một cái ao bị quỷ dữ chiếm giữ. Ông ta chưa từng một ngày nào hưởng thụ hương vị của những món ăn ngon, v.v., mà đã đối mặt với cái chết. Một người keo kiệt, bất hạnh như vậy đã làm gì mà có được nhiều tài sản đến thế? Và tại sao tâm ông ta lại không hoan hỷ với tài sản của mình?" Nhà vua hỏi Bậc Đạo Sư.
Satthā ‘‘mahārāja, dhanalābho ca, dhanaṃ laddhā aparibhuñjanakāraṇañca teneva kata’’nti vatvā tena yācito atītaṃ āhari.
The Teacher, saying, "Great king, both the acquisition of wealth and the reason for not enjoying it after acquiring it were done by him," and being requested by him, recounted a past event.
Bậc Đạo Sư nói: "Đại vương, việc có được tài sản và việc không hưởng thụ tài sản sau khi có được đều do chính ông ta đã làm." Rồi theo lời thỉnh cầu của nhà vua, Ngài đã kể lại câu chuyện quá khứ.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bārāṇasiseṭṭhi assaddho ahosi maccharī, na kassaci kiñci deti, na kañci saṅgaṇhāti.
In the past, when Brahmadatta was reigning in Bārāṇasī, the millionaire of Bārāṇasī was faithless and miserly; he gave nothing to anyone and supported no one.
Trong quá khứ, khi vua Brahmadatta trị vì tại Bārāṇasī, có một vị trưởng giả ở Bārāṇasī là người không có đức tin, keo kiệt, không bố thí bất cứ thứ gì cho ai, cũng không giúp đỡ ai.
So ekadivasaṃ rājupaṭṭhānaṃ gacchanto tagarasikhiṃ nāma paccekabuddhaṃ piṇḍāya carantaṃ disvā vanditvā ‘‘laddhā, bhante, bhikkhā’’ti pucchitvā ‘‘nanu carāma mahāseṭṭhī’’ti vutte purisaṃ āṇāpesi ‘‘gaccha, imaṃ amhākaṃ gharaṃ ānetvā mama pallaṅke nisīdāpetvā amhākaṃ paṭiyattabhattassa pattaṃ pūretvā dāpehī’’ti.
One day, as he was going to attend upon the king, he saw a Paccekabuddha named Tagarasikhī on his alms round. He paid homage and asked, "Has the alms food been received, Venerable Sir?" When told, "Indeed, great millionaire, we are on our alms round," he ordered a man, "Go, bring him to our house, seat him on my couch, fill a bowl with the food prepared for us, and give it to him."
Một ngày nọ, khi đang đi đến cung vua, ông ta thấy vị Phật Độc Giác tên Tagarasikhī đang đi khất thực. Ông ta đảnh lễ và hỏi: "Bạch Thế Tôn, đã nhận được vật thực chưa?" Khi được trả lời: "Thưa Đại Trưởng giả, chúng tôi đang đi khất thực," ông ta sai một người hầu: "Hãy đi, đưa vị này về nhà chúng ta, mời ngài ngồi lên ghế của ta, và đổ đầy bát vật thực đã chuẩn bị sẵn của chúng ta cho ngài."
So paccekabuddhaṃ gharaṃ netvā nisīdāpetvā seṭṭhibhariyāya ācikkhi.
So, he brought the Paccekabuddha home, seated him, and informed the millionaire's wife.
Người hầu đưa vị Phật Độc Giác về nhà, mời ngài ngồi xuống và báo cho vợ của trưởng giả.
Sā nānaggarasabhattassa pattaṃ pūretvā tassa adāsi.
She filled a bowl with food of various delicious tastes and gave it to him.
Bà ấy đổ đầy bát vật thực đa vị và dâng cho ngài.
So bhattaṃ gahetvā seṭṭhinivesanā nikkhamitvā antaravīthiyaṃ paṭipajji.
He took the food, left the millionaire's residence, and proceeded along an inner street.
Ngài nhận vật thực, rời khỏi nhà trưởng giả và đi trên đường.
Seṭṭhi rājakulato paccāgacchanto taṃ disvā vanditvā ‘‘laddhaṃ, bhante, bhatta’’nti pucchi.
The millionaire, returning from the royal court, saw him, paid homage, and asked, "Has the meal been received, Venerable Sir?"
Trưởng giả trở về từ cung vua, thấy ngài, đảnh lễ và hỏi: "Bạch Thế Tôn, đã nhận được vật thực chưa?"
‘‘Laddhaṃ mahāseṭṭhī’’ti.
"It has been received, great millionaire."
"Đã nhận rồi, thưa Đại Trưởng giả."
So pattaṃ oloketvā cittaṃ pasādetuṃ nāsakkhi, ‘‘imaṃ me bhattaṃ dāsā vā kammakarā vā bhuñjitvā dukkarampi kammaṃ kareyyuṃ, aho vata me jānī’’ti aparacetanaṃ paripuṇṇaṃ kātuṃ nāsakkhi.
He looked at the bowl but could not gladden his mind, thinking, "If my servants or laborers ate this food, they could perform even difficult tasks. Oh, if only I knew!" He could not perfect the post-volition.
Ông ta nhìn vào bát vật thực nhưng không thể làm cho tâm mình hoan hỷ, ông ta không thể hoàn thành ý nghĩ sau khi bố thí: "Ước gì các nô lệ hoặc người làm công của ta ăn món ăn này và làm những công việc khó khăn."
Dānañhi nāma tisso cetanā paripuṇṇaṃ kātuṃ sakkontasseva mahapphalaṃ hoti.
Indeed, giving bears great fruit only for one who can perfect the three volitions.
Bố thí chỉ mang lại quả lớn cho người có thể hoàn thành ba tâm niệm (trước, trong và sau khi bố thí).
Iti, mahārāja, āgantukaseṭṭhi tagarasikhipaccekabuddhassa dinnapaccayena bahuṃ dhanaṃ labhi, datvā aparacetanaṃ paṇītaṃ kātuṃ asamatthatāya bhoge bhuñjituṃ nāsakkhīti.
"Thus, great king, the visiting millionaire obtained much wealth due to the offering given to the Paccekabuddha Tagarasikhī. But because he was unable to make his post-volition excellent, he could not enjoy his possessions."
"Như vậy, Đại vương, vị trưởng giả Āgantuka đã có được nhiều tài sản nhờ vào việc cúng dường vị Phật Độc Giác Tagarasikhī, nhưng vì không thể làm cho tâm niệm sau khi bố thí trở nên cao quý, nên ông ta không thể hưởng thụ tài sản."
‘‘Puttaṃ pana kasmā na labhi, bhante’’ti?
"But why, Venerable Sir, did he not obtain a son?"
"Bạch Thế Tôn, vậy tại sao ông ta không có con?"
Satthā ‘‘puttassa alabhanakāraṇampi teneva kataṃ, mahārājā’’ti vatvā tena yācito atītaṃ āhari.
The Teacher, saying, "The reason for not obtaining a son was also done by him, great king," and being requested by him, recounted a past event.
Bậc Đạo Sư nói: "Đại vương, nguyên nhân không có con cũng do chính ông ta đã làm." Rồi theo lời thỉnh cầu của nhà vua, Ngài đã kể lại câu chuyện quá khứ.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto asītikoṭivibhave seṭṭhikule nibbattitvā vayappatto mātāpitūnaṃ accayena kaniṭṭhaṃ saṅgaṇhitvā kuṭumbaṃ vicārento gharadvāre dānasālaṃ kāretvā mahādānaṃ pavattento agāraṃ ajjhāvasi.
In the past, when Brahmadatta was reigning in Bārāṇasī, the Bodhisatta was born into a millionaire family with eighty crores of wealth. Having come of age, after the passing of his parents, he took care of his younger brother and managed the household, building an alms-hall at his door and maintaining a great charity while dwelling in the house.
Trong quá khứ, khi vua Brahmadatta trị vì tại Bārāṇasī, Bồ-tát đã tái sinh vào một gia đình trưởng giả có tài sản tám mươi cô-ti. Khi đến tuổi trưởng thành, sau khi cha mẹ qua đời, ngài đã chăm sóc em trai mình, quản lý gia đình, xây dựng một sảnh bố thí trước cửa nhà, duy trì việc bố thí lớn và sống tại gia.
Athassa eko putto jāyi.
Then, a son was born to him.
Sau đó, ngài có một người con trai.
So tassa padasā gamanakāle kāmesu ādīnavaṃ nekkhamme cānisaṃsaṃ disvā saddhiṃ puttadārena sabbaṃ gharavibhavaṃ kaniṭṭhassa niyyātetvā ‘‘appamatto dānaṃ pavattehī’’ti ovādaṃ datvā isipabbajjaṃ pabbajitvā abhiññā ca samāpattiyo ca nibbattetvā himavantapadese vihāsi.
When the son was able to walk, the Bodhisatta, seeing the danger in sensual pleasures and the advantage in renunciation, entrusted all his household wealth to his younger brother, along with his wife and son, gave him the advice, "Be diligent in maintaining charity," and then went forth into the ascetic life. He developed supernormal powers and attainments and resided in the Himalayan region.
Khi thấy con trai đã đến tuổi biết đi, ngài nhận ra sự nguy hiểm của các dục và lợi ích của sự xuất ly, nên đã giao phó toàn bộ tài sản gia đình cho em trai cùng với vợ con, dặn dò: "Hãy siêng năng duy trì việc bố thí," rồi xuất gia làm đạo sĩ, thành tựu các thần thông và thiền định, và sống ở vùng Himalaya.
Kaniṭṭhopissa ekaṃ puttaṃ paṭilabhi.
His younger brother also obtained a son.
Em trai của ngài cũng có một người con trai.
So taṃ vaḍḍhantaṃ disvā cintesi ‘‘mama bhātu putte jīvante kuṭumbaṃ bhinditvā dvidhā bhavissati, bhātu puttaṃ māressāmī’’ti.
Seeing him growing up, he thought, "While my brother's son is alive, the family will be divided and split into two. I will kill my brother's son."
Khi thấy đứa trẻ lớn lên, người em trai nghĩ: "Khi con trai của anh ta còn sống, gia đình sẽ bị chia rẽ thành hai phần. Ta sẽ giết con trai của anh ta."
Atha naṃ ekadivasaṃ nadiyaṃ opilāpetvā māresi.
Then, one day, he drowned him in the river and killed him.
Một ngày nọ, anh ta dìm đứa trẻ xuống sông và giết chết nó.
Tamenaṃ nhatvā āgataṃ bhātu jāyā ‘‘kuhiṃ mama putto’’ti pucchi.
His brother's wife, who had come after bathing, asked, "Where is my son?"
Khi chị dâu của anh ta, người vừa tắm xong trở về, hỏi: "Con trai tôi đâu?"
‘‘Nadiyaṃ udakaṃ kīḷi, atha naṃ udake vicinanto nāddasa’’nti.
"He played in the river, but then, searching for him in the water, I did not see him."
"Nó đang chơi dưới nước ở sông, nhưng khi tôi tìm kiếm trong nước thì không thấy."
Sā roditvā kanditvā tuṇhī ahosi.
She wept and cried out, then became silent.
Bà ấy khóc lóc, than vãn rồi im lặng.
Bodhisatto taṃ pavattiṃ ñatvā ‘‘idaṃ kiccaṃ pākaṭaṃ karissāmī’’ti ākāsenāgantvā bārāṇasiyaṃ otaritvā sunivattho supāruto tassa gharadvāre ṭhatvā dānasālaṃ adisvā ‘‘dānasālāpi iminā asappurisena nāsitā’’ti cintesi.
The Bodhisatta, knowing that occurrence, thought, "I will make this deed known," and coming through the air, descended in Bārāṇasī. Well-dressed and well-robed, he stood at his house door, and not seeing the alms-hall, he thought, "Even the alms-hall has been destroyed by this wicked person."
Bồ-tát biết được sự việc đó, nghĩ: "Ta sẽ làm cho chuyện này được phơi bày." Ngài bay trên không trung, hạ xuống Bārāṇasī, ăn mặc chỉnh tề, đứng trước cửa nhà người em trai. Không thấy sảnh bố thí, ngài nghĩ: "Sảnh bố thí cũng đã bị kẻ bất lương này phá hủy."
Kaniṭṭho tassa āgatabhāvaṃ ñatvā āgantvā mahāsattaṃ vanditvā pāsādaṃ āropetvā subhojanaṃ bhojesi.
His younger brother, knowing of his arrival, came and paid homage to the Great Being, then led him up to the palace and served him excellent food.
Người em trai biết ngài đã đến, liền ra đón, đảnh lễ Đại sĩ và mời ngài lên lầu, dâng cúng bữa ăn ngon.
So bhattakiccāvasāne sukhakathāya nisinno ‘‘dārako na paññāyati, kahaṃ nu kho’’ti pucchi.
After the meal, sitting in pleasant conversation, he asked, "The boy is not to be seen, where could he be?"
Sau khi dùng bữa xong, ngài ngồi nói chuyện vui vẻ và hỏi: "Đứa trẻ không thấy đâu, nó ở đâu vậy?"
‘‘Mato, bhante’’ti.
"He is dead, Venerable Sir."
"Bạch Thế Tôn, nó đã chết rồi."
‘‘Kena kāraṇenā’’ti?
"For what reason?"
"Vì lý do gì?"
‘‘Udakakīḷanaṭṭhāne asukakāraṇenāti na jānāmī’’ti.
"I do not know the reason, at the place where he played in the water."
"Con không biết lý do cụ thể là gì ở nơi nó chơi dưới nước."
‘‘Kiṃ tvaṃ asappurisa na jānissasi, tayā katakiccaṃ mayhaṃ pākaṭaṃ, nanu tvaṃ iminā nāma kāraṇena taṃ māresi, kiṃ nu tvaṃ rājādīnaṃ vasena nassamānaṃ dhanaṃ rakkhituṃ sakkuṇeyyāsi, mayhakasakuṇassa ca tuyhañca kiṃ nānākaraṇa’’nti?
"Why do you, wicked person, not know? The deed done by you is known to me. Did you not kill him for this very reason? How could you protect wealth that is being destroyed by kings and others? What is the difference between you and the Mayhaka bird?"
"Này kẻ bất thiện, ngươi không biết sao? Việc ngươi đã làm hiển lộ rõ ràng đối với ta. Chẳng phải ngươi đã giết hắn vì lý do này sao? Ngươi có thể bảo vệ tài sản đang bị hủy hoại bởi vua chúa và kẻ cướp không? Giữa con chim Mayhaka và ngươi có gì khác biệt?"
Athassa mahāsatto buddhalīḷāya dhammaṃ desento imā gāthā abhāsi –
Then the Great Being, teaching the Dhamma with the grace of a Buddha, spoke these verses:
Rồi Đại Bồ Tát, với phong thái của một vị Phật, thuyết pháp bằng những câu kệ này:
Tattha mayhakoti ‘‘mayhaṃ mayha’’nti viravanavasena evaṃladdhanāmo.
Here, Mayhaka is so named because he cries out, "Mine! Mine!"
Trong đó, Mayhaka (mayhako) có tên như vậy do tiếng kêu "của ta, của ta" (mayhaṃ mayhaṃ).
Girisānudarīsu caratīti girisānudarīcaro.
Girisānudarīcaro means one who wanders in mountain caves and valleys.
Girisānudarīcaro (girisānudarīcaro) nghĩa là sống trong các hang động núi.
Pakkaṃ pipphalinti himavantapadese ekaṃ phalabharitaṃ pipphalirukkhaṃ.
Pakkaṃ pipphaliṃ means a fig tree laden with fruit in the Himalayan region.
Pakkaṃ pipphaliṃ (pakkaṃ pipphaliṃ) là một cây sung đầy quả chín ở vùng Himalaya.
Kandatīti dijagaṇe taṃ rukkhaṃ parivāretvā pakkāni khādante vāretuṃ ‘‘mayhaṃ mayha’’nti paridevanto vicarati.
Kandati means he wanders lamenting, "Mine! Mine!" to ward off the flocks of birds that surround the tree and eat the ripe fruits.
Kandati (kandati) nghĩa là khi đàn chim vây quanh cây đó ăn quả chín, nó than vãn đi lại "của ta, của ta" để ngăn cản.
Tassevaṃ vilapantassāti tassa vilapantasseva.
Tassevaṃ vilapantassā means even while he laments.
Tassevaṃ vilapantassā (tassevaṃ vilapantassā) nghĩa là trong khi nó than vãn như vậy.
Bhutvāna vipphaliṃ yantīti taṃ pipphalirukkhaṃ paribhuñjitvā aññaṃ phalasampannaṃ rukkhaṃ gacchanti.
Bhutvāna pipphaliṃ yanti means they consume the fruits of that fig tree and go to another fruit-laden tree.
Bhutvāna vipphaliṃ yantī (bhutvāna vipphaliṃ yantī) nghĩa là sau khi ăn hết quả sung đó, chúng bay đi đến cây khác đầy quả.
Vilapatvevāti so pana dijo vilapatiyeva.
Vilapatvevā means that bird merely laments.
Vilapatvevā (vilapatvevā) nghĩa là con chim ấy vẫn cứ than vãn.
Yathodhinti yathākoṭṭhāsaṃ, mātāpitābhātubhaginīputtadhītādīnaṃ upabhogaparibhogavasena yo yo koṭṭhāso dātabbo, taṃ taṃ na detīti attho.
Yathodhiṃ means according to what is due, implying that he does not give the share that should be given for the enjoyment and use of his mother, father, brothers, sisters, sons, daughters, and so on.
Yathodhiṃ (yathodhiṃ) nghĩa là theo phần định, tức là không cho cha mẹ, anh chị em, con trai, con gái, v.v., phần mà họ đáng được hưởng để sử dụng và tiêu dùng.
Sakinti ekavārampi nānubhoti.
Sakiṃ means not even once does he enjoy.
Sakiṃ (sakiṃ) nghĩa là dù chỉ một lần cũng không hưởng thụ.
‘‘Saka’’ntipi pāṭho, attano santakampīti attho.
"Saka" is also a reading, meaning even his own possessions.
Cũng có bản đọc là "saka", nghĩa là ngay cả tài sản của chính mình.
Na saṅgaṇhātīti bhattacchādanabījanaṅgalādidānavasena na saṅgaṇhāti.
Na saṅgaṇhāti means he does not support by giving food, clothing, seeds, plows, and so on.
Na saṅgaṇhātī (na saṅgaṇhātī) nghĩa là không giúp đỡ bằng cách cho thức ăn, y phục, hạt giống, cày bừa, v.v.
Vilapatveva so naroti etesu rājādīsu dhanaṃ gahetvā gacchantesu kevalaṃ so puriso vilapatiyeva.
Vilapatveva so naro means that man merely laments as kings and others take away his wealth.
Vilapatveva so naro (vilapatveva so naro) nghĩa là khi những người như vua chúa, v.v., mang tài sản đi, người ấy chỉ biết than vãn.
Dhīroti paṇḍito.
Dhīro means wise.
Dhīro (dhīro) nghĩa là người trí.
Saṅgaṇhātīti attano santikaṃ āgate dubbalañātake bhattacchādanabījanaṅgalādidānena saṅgaṇhāti.
Saṅgaṇhāti means he supports his weak relatives who come to him by giving food, clothing, seeds, plows, and so on.
Saṅgaṇhātī (saṅgaṇhātī) nghĩa là giúp đỡ những người bà con yếu kém đến với mình bằng cách cho thức ăn, y phục, hạt giống, cày bừa, v.v.
Tenāti so puriso tena ñātisaṅgahena catuparisamajjhe kittiñca attano vaṇṇabhaṇanañca pāpuṇāti, pecca sagge devanagare pamodati.
Tenā means that man, through that support of relatives, attains fame and praise among the four assemblies, and after death, he rejoices in the city of devas in heaven.
Tenā (tenā) nghĩa là người ấy nhờ sự giúp đỡ bà con đó mà đạt được danh tiếng và lời khen ngợi giữa bốn hội chúng, và sau khi chết, hoan hỷ ở cõi trời của chư thiên.
Dubbaṇṇarūpanti idaṃ satthā jetavane viharanto lokatthacariyaṃ ārabbha kathesi.
The Teacher, while dwelling in Jetavana, spoke this Dubbaṇṇarūpa in connection with the practice of benefiting the world.
Dubbaṇṇarūpaṃ (Dubbaṇṇarūpaṃ) – Đức Bổn Sư đã kể câu chuyện này khi đang trú tại Jetavana, liên quan đến việc thực hành lợi ích thế gian.
Vatthu mahākaṇhajātake (jā. 1.12.61 ādayo) āvi bhavissati.
The story will become clear in the Mahākaṇha Jātaka.
Câu chuyện sẽ được trình bày rõ ràng trong Mahākaṇhajātaka (Jā. 1.12.61 trở đi).
Tadā pana satthā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi tathāgato lokatthacariyaṃ cariyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
At that time, the Teacher, saying, "Bhikkhus, not only now, but in the past too, the Tathāgata practiced for the welfare of the world," brought up the past.
Khi đó, Đức Bổn Sư nói: "Này các Tỳ khưu, không chỉ bây giờ, mà trước đây Như Lai cũng đã thực hành lợi ích thế gian", rồi Ngài kể lại chuyện quá khứ.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto sakko ahosi.
In the past, when Brahmadatta was reigning in Bārāṇasī, the Bodhisatta was Sakka.
Thuở xưa, khi vua Brahmadatta trị vì ở Bārāṇasī, Bồ Tát là Sakka.
Tadā eko vijjādharo vijjaṃ parivattetvā aḍḍharattasamaye āgantvā bārāṇasirañño aggamahesiyā saddhiṃ aticarati, tassā paricārikāyo sañjāniṃsu.
At that time, a vijjādhara, having recited a charm, would come in the middle of the night and commit adultery with the chief queen of the king of Bārāṇasī; her attendants became aware of it.
Lúc đó, một vị Vidyādhara (minh sư) đã vận dụng thần chú, đến vào nửa đêm và thông dâm với hoàng hậu của vua Bārāṇasī; các thị nữ của hoàng hậu đã biết chuyện.
Sā sayameva rājānaṃ upasaṅkamitvā ‘‘deva, eko puriso aḍḍharattasamaye sirigabbhaṃ pavisitvā maṃ dūsetī’’ti āha.
She herself approached the king and said, "Your Majesty, a certain man enters the royal bedchamber in the middle of the night and defiles me."
Chính hoàng hậu đã đến gặp nhà vua và nói: "Tâu Đại Vương, có một người đàn ông vào tẩm cung vào nửa đêm và làm nhục thiếp."
‘‘Sakkhissasi pana kiñci saññāṇaṃ kātu’’nti?
"Will you be able to make any mark?"
"Nàng có thể làm dấu hiệu gì không?"
‘‘Sakkomi, devā’’ti sā jātihiṅgulikapātiṃ āharāpetvā tassa purisassa rattiṃ āgantvā abhiramitvā gacchantassa piṭṭhiyaṃ pañcaṅgulikaṃ datvā pātova rañño ārocesi.
"I can, Your Majesty," she said, and having had a pot of red arsenic brought, she put a five-fingered mark on the back of that man when he came at night, enjoyed himself, and was leaving, and in the morning she informed the king.
"Tâu Đại Vương, thiếp có thể." Nàng sai mang đến một hộp bột son chu sa, và khi người đàn ông đó đến vào ban đêm, sau khi giao hoan xong và rời đi, nàng đã in dấu năm ngón tay lên lưng hắn, rồi sáng sớm báo lại cho nhà vua.
Rājā manusse āṇāpesi ‘‘gacchatha, sabbadisāsu oloketvā piṭṭhiyaṃ katajātihiṅgulapañcaṅgulikapurisaṃ gaṇhathā’’ti.
The king ordered his men, "Go, look in all directions, and seize the man with the five-fingered mark of red arsenic on his back."
Nhà vua ra lệnh cho người của mình: "Hãy đi, tìm kiếm khắp mọi hướng và bắt giữ người đàn ông có dấu năm ngón tay son chu sa trên lưng."
Vijjādharopi rattiṃ anācāraṃ katvā divā susāne sūriyaṃ namassanto ekapādena tiṭṭhati.
The vijjādhara also, having committed misconduct at night, would stand on one leg in the daytime, worshipping the sun in the charnel ground.
Vị Vidyādhara đó, sau khi làm điều bất chính vào ban đêm, ban ngày đứng một chân, cúi lạy mặt trời trong nghĩa địa.
Rājapurisā taṃ disvā parivārayiṃsu.
The king's men, seeing him, surrounded him.
Các thị vệ của nhà vua nhìn thấy hắn và bao vây.
So ‘‘pākaṭaṃ me kammaṃ jāta’’nti vijjaṃ parivattetvā ākāsena uppatitvā gato.
He, thinking, "My deed is exposed," recited his charm, flew up into the sky, and departed.
Hắn nghĩ: "Việc làm của ta đã bị lộ", rồi vận dụng thần chú bay lên không trung và biến mất.
Rājā taṃ disvā āgatapurise ‘‘addasathā’’ti pucchi.
The king, seeing that, asked the men who had returned, "Did you see him?"
Nhà vua nhìn thấy điều đó và hỏi những người lính vừa đến: "Các ngươi có thấy không?"
‘‘Āma, addasāmā’’ti.
"Yes, we saw him," they said.
"Tâu Đại Vương, chúng thần có thấy."
‘‘Ko nāmeso’’ti?
"Who is he?"
"Hắn là ai?"
‘‘Pabbajito, devā’’ti.
"A renunciant, Your Majesty," they said.
"Tâu Đại Vương, là một vị xuất gia."
‘‘So hi rattiṃ anācāraṃ katvā divā pabbajitavesena vasati’’.
"He commits misconduct at night and lives in the guise of a renunciant during the day."
"Hắn ta đã làm điều bất chính vào ban đêm và ban ngày lại sống trong hình tướng của một vị xuất gia."
Rājā ‘‘ime divā samaṇavesena caritvā rattiṃ anācāraṃ karontī’’ti pabbajitānaṃ kujjhitvā micchāgahaṇaṃ gahetvā ‘‘mayhaṃ vijitā ime sabbe pabbajitā palāyantu, diṭṭhadiṭṭhaṭṭhāne rājāṇaṃ karissantū’’ti bheriṃ carāpesi.
The king, angry at the renunciants, thinking, "These people wander in the guise of ascetics during the day and commit misconduct at night," took a wrong view and had a drum beaten, saying, "Let all these renunciants flee from my kingdom; let them be punished by royal decree wherever they are seen."
Nhà vua tức giận với những người xuất gia, vì nghĩ rằng "những người này ban ngày đi lại trong hình tướng sa môn, ban đêm lại làm điều bất chính", và ôm giữ quan điểm sai lầm, ra lệnh đánh trống loan báo: "Tất cả những người xuất gia này hãy rời khỏi vương quốc của ta. Bất cứ nơi nào bị nhìn thấy, hãy thực thi lệnh của nhà vua!"
Tiyojanasatikā kāsiraṭṭhā palāyitvā sabbe pabbajitā aññarājadhāniyo agamiṃsu.
All the renunciants from the Kāsī kingdom, which was three hundred yojanas wide, fled and went to other royal capitals.
Tất cả những người xuất gia từ vương quốc Kāsī rộng ba trăm dặm đã bỏ trốn đến các kinh đô khác.
Sakalakāsiraṭṭhe manussānaṃ ovādadāyako ekopi dhammikasamaṇabrāhmaṇo nāhosi.
In the entire Kāsī kingdom, there was not a single righteous ascetic or brahmin who gave advice to people.
Trong toàn bộ vương quốc Kāsī, không còn một vị sa môn hay bà la môn chân chính nào có thể ban lời khuyên cho mọi người.
Anovādakā manussā pharusā ahesuṃ, dānasīlavimukhā matamatā yebhuyyena apāye nibbattiṃsu, sagge nibbattanakā nāma nāhesuṃ.
People without guidance became harsh, averse to generosity and morality, and mostly reborn in the lower realms; there were none reborn in the heavens.
Những người dân không có lời khuyên trở nên thô bạo, xa lánh bố thí và giữ giới, sau khi chết hầu hết đều tái sinh vào các cõi khổ, không có ai tái sinh vào cõi trời.
Sakko nave devaputte apassanto ‘‘kiṃ nu kho kāraṇa’’nti āvajjetvā vijjādharaṃ nissāya bārāṇasiraññā kuddhena micchāgahaṇaṃ gahetvā pabbajitānaṃ raṭṭhā pabbājitabhāvaṃ ñatvā ‘‘ṭhapetvā maṃ añño imassa rañño micchāgahaṇaṃ bhindituṃ samattho nāma natthi, rañño ca raṭṭhavāsīnañca avassayo bhavissāmī’’ti cintetvā nandamūlapabbhāre paccekabuddhānaṃ santikaṃ gantvā vanditvā ‘‘bhante, mayhaṃ ekaṃ mahallakaṃ paccekabuddhaṃ detha, kāsiraṭṭhaṃ pasādessāmī’’ti āha.
Sakka, not seeing any new devas, pondered, "What could be the reason?" and knowing that the king of Bārāṇasī, angered by the vijjādhara, had taken a wrong view and expelled the renunciants from the kingdom, he thought, "Apart from me, there is no one capable of breaking this king's wrong view; I will be a refuge for the king and the inhabitants of the kingdom." So, he went to the Paccekabuddhas in the Nandamūla cave, paid homage, and said, "Venerable sirs, please give me an elderly Paccekabuddha; I will bring prosperity to the Kāsī kingdom."
Sakka không thấy các vị thiên tử mới, tự hỏi: "Nguyên nhân là gì?", rồi quán xét và biết rằng do vị Vidyādhara mà vua Bārāṇasī đã tức giận, ôm giữ quan điểm sai lầm và trục xuất các vị xuất gia khỏi vương quốc. Ngài nghĩ: "Ngoài ta ra, không ai có thể phá bỏ quan điểm sai lầm của vị vua này, ta sẽ là nơi nương tựa cho vua và dân chúng trong vương quốc." Rồi Ngài đến chỗ các vị Độc Giác Phật ở hang Nandamūla, đảnh lễ và nói: "Bạch chư Tôn giả, xin hãy ban cho con một vị Độc Giác Phật lớn tuổi, con sẽ làm cho vương quốc Kāsī thanh tịnh."
So saṅghattherameva labhi, athassa pattacīvaraṃ gahetvā taṃ purato katvā sayaṃ pacchato hutvā sirasmiṃ añjaliṃ ṭhapetvā paccekabuddhaṃ namassanto uttamarūpadharo māṇavako hutvā sakalanagarassa matthakena tikkhattuṃ vicaritvā rājadvāraṃ āgantvā ākāse aṭṭhāsi.
He obtained the Saṅgha elder, and then, taking his bowl and robe, placing him in front, and himself behind, with his hands clasped in reverence on his head, he paid homage to the Paccekabuddha, and as a youth of supreme beauty, he circled over the entire city three times, came to the royal gate, and stood in the sky.
Ngài chỉ nhận được vị Trưởng lão Tăng. Sau đó, Ngài cầm bát và y của vị ấy, đặt vị ấy đi trước, còn mình đi sau, chắp tay trên đầu, đảnh lễ vị Độc Giác Phật, biến thành một thanh niên có hình tướng tuyệt đẹp, bay ba vòng trên bầu trời của toàn thành, rồi đến trước cổng hoàng cung và đứng trên không trung.
Amaccā rañño ārocesuṃ ‘‘deva, abhirūpo māṇavako ekaṃ samaṇaṃ ānetvā rājadvāre ākāse ṭhito’’ti.
The ministers informed the king, "Your Majesty, a handsome youth has brought an ascetic and is standing in the sky at the royal gate."
Các quan đại thần báo cho nhà vua: "Tâu Đại Vương, một thanh niên đẹp trai đang mang một vị sa môn đến và đứng trên không trung trước cổng hoàng cung."
Rājā āsanā uṭṭhāya sīhapañjare ṭhatvā ‘‘māṇavaka, kasmā tvaṃ abhirūpo samāno etassa virūpassa samaṇassa pattacīvaraṃ gahetvā namassamāno ṭhito’’ti tena saddhiṃ sallapanto paṭhamaṃ gāthamāha –
The king, rising from his seat, stood in the lion's cage and, conversing with him, said the first verse: "Young man, why are you, being handsome, standing here holding the bowl and robe of this ugly ascetic and paying homage?"
Nhà vua đứng dậy khỏi chỗ ngồi, đứng ở cửa sổ sư tử (sīhapañjare), nói chuyện với vị thanh niên: "Này thanh niên, tại sao ngươi, một người đẹp trai như vậy, lại cầm bát và y của vị sa môn xấu xí này và đứng đảnh lễ?", rồi Ngài nói câu kệ đầu tiên:
Tattha sammaggatānujjugatāna devāti mahārāja, sabbasaṅkhāre yathā sabhāvasarasavasena sammasitvā aggaphalaṃ arahattaṃ pattattā sammaggatānaṃ, ujunā ca aṭṭhaṅgikena maggena nibbānaṃ gatattā ujugatānaṃ mahākhīṇāsavānaṃ upapattidevehi uttaritarānaṃ visuddhidevānaṃ upapattidevā nāmagottaṃ na gaṇhanti.
Here, sammaggatānujjugatāna devā: Great king, the devas of rebirth do not take the name and clan of the pure devas, who are superior to the devas of rebirth, who are great Arahants, having attained the highest fruit of Arahantship by discerning all conditioned phenomena according to their true nature, and having gone to Nibbāna by the straight eightfold path.
Ở đây, chư thiên đã đi đúng đường và đã đi thẳng đường có nghĩa là, thưa đại vương, chư thiên đã đi đúng đường là những vị đã đạt được quả A-la-hán, quả tối thượng, bằng cách quán sát tất cả các pháp hữu vi theo bản chất và yếu tính của chúng; chư thiên đã đi thẳng đường là những vị đã đến Niết Bàn bằng con đường Bát Chánh Đạo thẳng tắp. Những vị đại A-la-hán đã đoạn tận lậu hoặc này là những vị chư thiên thanh tịnh vượt trội hơn các vị chư thiên tái sinh. Các vị chư thiên tái sinh không nắm bắt được tên họ của họ.
Ahañca te nāmadheyyanti apica ahaṃ attano nāmadheyyaṃ tuyhaṃ kathemi.
Ahañca te nāmadheyyaṃ: Moreover, I will tell you my name.
Và tôi, tên của ngài có nghĩa là, hơn nữa, tôi sẽ nói cho ngài biết tên của tôi.
Tattha sabbātithīyācayogo bhavitvāti sabbesaṃ atithīnaṃ āgatānaṃ āgantukānaṃ yaṃ yaṃ te yācanti, tassa tassa yutto anucchaviko bhavitvā, sabbaṃ tehi yācitayācitaṃ dadamānoti attho.
Here, sabbātithīyācayogo bhavitvā means 'being suitable and proper for all guests, for those who have arrived, for whatever they ask for; that is, giving whatever they ask for'.
Ở đây, trở thành người tiếp đón tất cả khách khứa có nghĩa là, đối với tất cả khách khứa, những người đã đến, những người lữ hành, bất cứ điều gì họ cầu xin, người ấy sẽ trở nên thích hợp và xứng đáng với điều đó, có nghĩa là người ấy sẽ cho tất cả những gì họ đã cầu xin.
Sutvāna devinda subhāsitānīti tava subhāsitāni sutvā ahaṃ evarūpo bhavissāmīti vadati.
Sutvāna devinda subhāsitānī: He says, "Having heard your well-spoken words, O king of devas, I shall become such a one."
Sau khi nghe những lời tốt đẹp của ngài, vua chư thiên có nghĩa là, sau khi nghe những lời tốt đẹp của ngài, tôi sẽ trở thành người như vậy.
Evañca pana vatvā pāsādā oruyha paccekabuddhaṃ vanditvā ekamantaṃ aṭṭhāsi.
And having said this, he descended from the palace, paid homage to the Paccekabuddha, and stood to one side.
Và nói như vậy, nhà vua xuống khỏi cung điện, đảnh lễ vị Phật Độc Giác và đứng sang một bên.
Paccekabuddho ākāse pallaṅkena nisīditvā ‘‘mahārāja, vijjādharo na samaṇo, tvaṃ ito paṭṭhāya ‘atuccho loko, atthi dhammikasamaṇabrāhmaṇā’ti ñatvā dānaṃ dehi, sīlaṃ rakkha, uposathakammaṃ karohī’’ti rājānaṃ ovadi.
The Paccekabuddha, having sat in the sky in a cross-legged posture, admonished the king, "Great king, a vijjādhara is not a recluse. From now on, knowing that 'the world is not empty, there are righteous recluses and brahmins,' give alms, observe morality, and perform the Uposatha rites."
Vị Phật Độc Giác, ngồi kiết già trên không, khuyên nhà vua: “Thưa đại vương, người giữ phép thần thông không phải là Sa-môn. Từ nay trở đi, ngài hãy biết rằng ‘thế gian không trống rỗng, có những Sa-môn, Bà-la-môn chân chính’ rồi hãy bố thí, giữ giới, và thực hành nghi thức Uposatha.”
Sakkopi sakkānubhāvena ākāse ṭhatvā ‘‘ito paṭṭhāya appamattā hothā’’ti nāgarānaṃ ovādaṃ datvā ‘‘palātā samaṇabrāhmaṇā āgacchantū’’ti bheriṃ carāpesi.
Sakka, too, by the power of Sakka, stood in the sky and, having given advice to the citizens, "From now on, be diligent," had a drum beaten, "Let the recluses and brahmins who have fled return!"
Sakka cũng đứng trên không với thần lực của mình, khuyên bảo các cư dân: “Từ nay trở đi, hãy sống không phóng dật!” và cho đánh trống để kêu gọi: “Các Sa-môn, Bà-la-môn đã bỏ đi, hãy trở lại!”
Atha te ubhopi sakaṭṭhānameva agamaṃsu.
Then both of them went to their respective places.
Rồi cả hai vị đều trở về chỗ của mình.
Rājā tassa ovāde ṭhatvā dānādīni puññāni akāsi.
The king, abiding by his advice, performed meritorious deeds such as giving alms.
Nhà vua, tuân theo lời khuyên của ngài, đã thực hiện các công đức như bố thí.
Yametanti idaṃ satthā jetavane viharanto aññataraṃ bhikkhuṃ ārabbha kathesi.
" Yametaṃ" – this the Teacher related while dwelling at Jetavana, concerning a certain monk.
Điều này là điều Đức Phật đã kể khi ngài trú tại Jetavana, liên quan đến một vị tỳ khưu nào đó.
So kira jetavanā nikkhamitvā kosalaraṭṭhe aññataraṃ araññaṃ nissāya viharanto ekadivasaṃ padumasaraṃ otaritvā supupphitapadumaṃ disvā adhovāte ṭhatvā upasiṅghi.
It is said that he, having left Jetavana and dwelling near a certain forest in the Kosala country, one day descended into a lotus pond and, seeing a fully bloomed lotus, stood in an un-windy spot and sniffed it.
Vị ấy, sau khi rời Jetavana, trú tại một khu rừng ở xứ Kosala. Một ngày nọ, vị ấy xuống một hồ sen, thấy một bông sen nở rộ, đứng ở chỗ không có gió và ngửi bông sen.
Atha naṃ tasmiṃ vane adhivatthā devatā ‘‘mārisa, tvaṃ gandhatheno nāma, idaṃ te ekaṃ theyyaṅga’’nti saṃvejesi.
Then a deity dwelling in that forest admonished him, "Good sir, you are a fragrance thief; this is one component of theft."
Rồi vị thiên nữ trú trong khu rừng đó đã cảnh tỉnh vị ấy: “Thưa ngài, ngài là kẻ trộm hương, đây là một phần của sự trộm cắp của ngài.”
So tāya saṃvejito puna jetavanaṃ āgantvā satthāraṃ vanditvā nisinno ‘‘kahaṃ bhikkhu nivutthosī’’ti puṭṭho ‘‘asukavanasaṇḍe nāma, tattha ca maṃ devatā evaṃ nāma saṃvejesī’’ti āha.
Being admonished by her, he returned to Jetavana, saluted the Teacher, and sat down. When asked, "Where did you dwell, monk?" he replied, "In such and such a forest grove, and there a deity admonished me in such a way."
Vị ấy, được thiên nữ cảnh tỉnh, trở về Jetavana, đảnh lễ Đức Phật và ngồi xuống. Khi được hỏi: “Thưa tỳ khưu, ngài đã trú ở đâu?”, vị ấy trả lời: “Ở khu rừng tên là nọ, và ở đó, vị thiên nữ đã cảnh tỉnh tôi như vậy.”
Atha naṃ satthā ‘‘na kho bhikkhu pupphaṃ upasiṅghanto tvameva devatāya saṃvejito, porāṇakapaṇḍitāpi saṃvejitapubbā’’ti vatvā tena yācito atītaṃ āhari.
Then the Teacher said to him, "Monk, it is not only you who, sniffing a flower, have been admonished by a deity; ancient wise ones have also been admonished before," and being requested by him, related a past event.
Rồi Đức Phật nói với vị ấy: “Thưa tỳ khưu, không chỉ riêng ngài, khi ngửi hoa, đã bị thiên nữ cảnh tỉnh, mà các bậc hiền triết thời xưa cũng đã từng bị cảnh tỉnh.” Và được vị ấy thỉnh cầu, ngài đã kể lại câu chuyện quá khứ.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto ekasmiṃ kāsikagāme brāhmaṇakule nibbattitvā vayappatto takkasilāyaṃ uggahitasippo aparabhāge isipabbajjaṃ pabbajitvā ekaṃ padumasaraṃ nissāya upavasanto ekadivasaṃ saraṃ otaritvā supupphitapadumaṃ upasiṅghamāno aṭṭhāsi.
In the past, when Brahmadatta was reigning in Bārāṇasī, the Bodhisatta was born into a brahmin family in a certain Kāsika village. Having come of age and acquired skills at Takkasilā, he later took up the ascetic's life and, dwelling near a lotus pond, one day descended into the pond and stood sniffing a fully bloomed lotus.
Trong quá khứ, khi Brahmadatta trị vì ở Bārāṇasī, Bồ Tát đã tái sinh vào một gia đình Bà-la-môn ở một làng thuộc Kāsika. Khi đến tuổi trưởng thành, ngài học nghệ thuật ở Takkasilā. Sau đó, ngài xuất gia làm ẩn sĩ, trú gần một hồ sen. Một ngày nọ, ngài xuống hồ, đứng ngửi một bông sen nở rộ.
Atha naṃ ekā devadhītā rukkhakkhandhavivare ṭhatvā saṃvejayamānā paṭhamaṃ gāthamāha –
Then a goddess, standing in the hollow of a tree trunk, admonished him and spoke the first verse:
Rồi một vị thiên nữ, đứng trong hốc cây, đã cảnh tỉnh ngài và nói bài kệ đầu tiên –
Tattha dhāticelaṃvāti kheḷasiṅghāṇikamuttagūthamakkhitaṃ dhātidāsiyā nivatthacelaṃ viya ayaṃ pāpamakkhitoyeva, tena kāraṇena tasmiṃ mama vacanaṃ natthi.
Here, dhāticelaṃvā means "like a cloth worn by a wet nurse, smeared with spittle, snot, urine, and feces, this one is smeared with evil; for that reason, I have no words for him."
Ở đây, như chiếc áo của người vú nuôi có nghĩa là người này đã bị vấy bẩn bởi tội lỗi, giống như chiếc áo của người vú nuôi bị vấy bẩn bởi đờm dãi, nước mũi, nước tiểu và phân. Vì lý do đó, tôi không có lời nào cho người ấy.
Tañcārahāmīti samaṇā pana ovādakkhamā honti piyasīlā, tasmā taṃ appamattakampi ayuttaṃ karontaṃ vattuṃ arahāmi samaṇāti.
Tañcārahāmīti means "But recluses are amenable to advice, they are of pleasing conduct; therefore, I am worthy to speak to you, O recluse, even when you do something slightly improper."
Nhưng ngài thì tôi có thể nói có nghĩa là, các Sa-môn thì dễ được khuyên bảo, có giới hạnh đáng yêu. Vì vậy, thưa Sa-môn, tôi có thể nói với ngài khi ngài làm một điều nhỏ nhặt không phù hợp.
Anaṅgaṇassāti niddosassa tumhādisassa.
Anaṅgaṇassa means 'faultless,' like you.
Đối với người không tì vết có nghĩa là đối với người không có lỗi lầm, như ngài.
Abbhāmattaṃva khāyatīti mahāmeghappamāṇaṃ hutvā upaṭṭhāti, idāni kasmā evarūpaṃ dosaṃ abbohārikaṃ karosīti.
Abbhāmattaṃva khāyatī means 'it appears having become the size of a great cloud.' Now, why do you make such a fault unmentionable?
Hiện ra như một đám mây lớn có nghĩa là hiện ra như một đám mây lớn. Bây giờ, tại sao ngài lại làm một lỗi lầm như vậy mà không thể bỏ qua?
Susukhaṃ vata jīvantīti idaṃ satthā pubbārāme viharanto keḷisīlake bhikkhū ārabbha kathesi.
Susukhaṃ vata jīvanti – This the Teacher spoke while dwelling in the Pubbārāma, concerning the bhikkhus who were fond of sport.
“ Susukhaṃ vata jīvantī” – câu này Đức Bổn Sư đã thuyết giảng khi Ngài đang trú tại Pūbbārāma, liên quan đến các vị tỳ khưu có giới hạnh vui chơi.
Tesu hi mahāmoggallānattherena pāsādaṃ kampetvā saṃvejitesu dhammasabhāyaṃ bhikkhū tesaṃ aguṇaṃ kathentā nisīdiṃsu.
Indeed, when they were moved by the Elder Mahāmoggallāna shaking the palace, the bhikkhus sat in the Dhamma hall, speaking of their faults.
Khi Đại Trưởng Lão Mahāmoggallāna đã làm rung chuyển lâu đài và khiến họ cảm thấy hổ thẹn, các vị tỳ khưu đã ngồi trong pháp đường để chỉ trích những lỗi lầm của họ.
Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepete keḷisīlakāyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
The Teacher came and asked, ‘‘Bhikkhus, what is the topic of your discussion now?’’ When told, ‘‘This is it,’’ he said, ‘‘Bhikkhus, not only now, but in the past too, they were fond of sport,’’ and recounted a past event.
Đức Bổn Sư đến hỏi: “Này các tỳ khưu, hiện giờ các ông đang ngồi nói chuyện gì vậy?” Khi được thưa: “Chuyện này, bạch Ngài,” Ngài nói: “Này các tỳ khưu, không chỉ bây giờ mà cả trong quá khứ, họ cũng là những người có giới hạnh vui chơi như vậy,” rồi Ngài kể lại câu chuyện quá khứ.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto sakko ahosi.
In the past, when Brahmadatta was reigning in Bārāṇasī, the Bodhisatta was Sakka.
Thuở xa xưa, khi vua Brahmadatta đang trị vì tại Bārāṇasī, Bồ Tát là Thích Ca.
Atha aññatarasmiṃ kāsikagāme satta bhātaro kāmesu dosaṃ disvā nikkhamitvā isipabbajjaṃ pabbajitvā majjhāraññe vasantā yoge yogaṃ akatvā kāyadaḷhībahulā hutvā nānappakāraṃ kīḷaṃ kīḷantā cariṃsu.
Then, in a certain Kāsika village, seven brothers, seeing the fault in sensual pleasures, went forth and embraced the ascetic life, dwelling in the middle of the forest; without practicing meditation, they became engrossed in bodily strength and wandered about engaging in various kinds of sport.
Khi ấy, bảy anh em trong một làng ở Kāsī, sau khi thấy sự nguy hiểm trong dục lạc, đã xuất gia làm ẩn sĩ, sống trong rừng sâu. Họ không thực hành thiền định mà chỉ chú trọng đến sức khỏe thể chất, và thường xuyên vui chơi đủ kiểu.
Sakko devarājā ‘‘ime saṃvejessāmī’’ti suko hutvā tesaṃ vasanaṭṭhānaṃ āgantvā ekasmiṃ rukkhe nilīyitvā te saṃvejento paṭhamaṃ gāthamāha –
Sakka, the king of devas, thinking, ‘‘I will move them,’’ became a parrot and came to their dwelling place, hid in a tree, and, moving them, spoke the first verse:
Thích Ca, vua chư thiên, nghĩ: “Ta sẽ khiến họ cảm thấy hổ thẹn,” rồi hóa thành một con vẹt, đến nơi họ ở, đậu trên một cái cây và để khiến họ hổ thẹn, Ngài đã nói bài kệ đầu tiên:
Paṇītanti idaṃ satthā jetavane viharanto ekaṃ lolabhikkhuṃ ārabbha kathesi.
Paṇītaṃ (Excellent food)—The Teacher told this story while residing at Jetavana, concerning a gluttonous monk.
“ Paṇītaṃ” – câu này Đức Bổn Sư đã thuyết giảng khi Ngài đang trú tại Jetavana, liên quan đến một vị tỳ khưu tham lam.
Tañhi satthā ‘‘saccaṃ kira tvaṃ bhikkhu lolo’’ti pucchitvā ‘‘āma, bhante’’ti vutte ‘‘na kho bhikkhu idāneva lolo, pubbepi tvaṃ loloyeva, lolatāya pana bārāṇasiyaṃ hatthigavāssapurisakuṇapehi atitto ‘ito uttaritaraṃ labhissāmī’ti araññaṃ paviṭṭhosī’’ti vatvā atītaṃ āhari.
For when the Teacher asked him, "Is it true, monk, that you are gluttonous?" and he replied, "Yes, venerable sir," the Teacher said, "Monk, you are not gluttonous only now; you were gluttonous in the past too. Due to your gluttony, being unsatisfied with the corpses of elephants, cattle, horses, and humans in Bārāṇasī, you entered the forest, thinking, 'I will obtain something better'," and then recounted a past event.
Khi Đức Bổn Sư hỏi: “Này tỳ khưu, có thật là ông tham lam không?” và được thưa: “Vâng, bạch Ngài,” Ngài nói: “Này tỳ khưu, không chỉ bây giờ mà cả trong quá khứ ông cũng tham lam như vậy. Vì tham lam, ông đã không thỏa mãn với xác voi, bò, ngựa, người ở Bārāṇasī, rồi ông đã vào rừng với ý nghĩ ‘ta sẽ tìm được thứ tốt hơn nữa’,” rồi Ngài kể lại câu chuyện quá khứ.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto vaṭṭakayoniyaṃ nibbattitvā araññe lūkhatiṇabījāhāro vasi.
In the past, when Brahmadatta was reigning in Bārāṇasī, the Bodhisatta was born as a quail and lived in the forest, feeding on coarse grass seeds.
Thuở xa xưa, khi vua Brahmadatta đang trị vì tại Bārāṇasī, Bồ Tát đã tái sinh làm một con chim cút, sống trong rừng, ăn hạt cỏ khô.
Tadā bārāṇasiyaṃ eko lolakāko hatthikuṇapādīhi atitto ‘‘ito uttaritaraṃ labhissāmī’’ti araññaṃ pavisitvā phalāphalaṃ khādanto bodhisattaṃ disvā ‘‘ayaṃ vaṭṭako ativiya thūlasarīro, madhuraṃ gocaraṃ khādati maññe, etassa gocaraṃ pucchitvā taṃ khāditvā ahampi thūlo bhavissāmī’’ti cintetvā bodhisattassa uparibhāge sākhāya nilīyitvā bodhisattaṃ pucchi ‘‘bho vaṭṭaka, kiṃ nāma paṇītāhāraṃ bhuñjasi, thūlasarīro ahosī’’ti?
At that time, a gluttonous crow in Bārāṇasī, unsatisfied with elephant corpses and the like, entered the forest, thinking, "I will obtain something better." While eating fruits and berries, he saw the Bodhisatta and thought, "This quail is exceedingly stout-bodied; he must be eating delicious food. I will ask him about his food, eat it, and I too will become stout." So, perching on a branch above the Bodhisatta, he asked, "Hey quail, what excellent food do you eat that you have become stout-bodied?"
Khi ấy, một con quạ tham lam ở Bārāṇasī, không thỏa mãn với xác voi và các thứ khác, đã vào rừng với ý nghĩ “ta sẽ tìm được thứ tốt hơn nữa.” Nó ăn trái cây và các loại quả, rồi thấy Bồ Tát. Nó nghĩ: “Con chim cút này có thân hình rất mập mạp, chắc là nó ăn thức ăn ngon ngọt. Ta sẽ hỏi nó về thức ăn của nó, rồi ăn thứ đó và ta cũng sẽ mập mạp.” Nghĩ vậy, nó đậu trên cành cây phía trên Bồ Tát và hỏi: “Này chim cút, ông ăn thức ăn ngon (paṇīta) gì mà thân hình mập mạp vậy?”
Bodhisatto tena pucchito tena saddhiṃ paṭisanthāraṃ karonto paṭhamaṃ gāthamāha –
Being questioned by him, the Bodhisatta, engaging in friendly conversation with him, spoke the first verse:
Bồ Tát, được nó hỏi, đã chào hỏi nó và nói bài kệ đầu tiên:
Tattha daḷhiyanti evarūpassa mayhaṃ kākassa kuto daḷhībhāvo, kuto thūlanti attho.
Here, daḷhiyaṃ means, for a crow like me, how can there be strength, how can there be stoutness?
Ở đây, daḷhiyaṃ có nghĩa là làm sao một con quạ như ta có thể khỏe mạnh, làm sao có thể mập mạp?
Ubbeginoti ubbegavanto.
Ubbegino means agitated.
Ubbegino là những kẻ lo lắng.
Dhaṅkāti kākānameva nāmaṃ.
Dhaṅkā is another name for crows.
Dhaṅkā là tên gọi khác của quạ.
Pāpena kammunā laddhoti kākena manussasantakavilumpanasaṅkhātena pāpena kammena laddho piṇḍo.
Pāpena kammunā laddho means food obtained by evil deeds, such as the crow's plunder of human possessions.
Pāpena kammunā laddho là miếng ăn có được do nghiệp ác của quạ, tức là việc cướp bóc của con người.
Na pīṇetīti na tappeti.
Na pīṇetī means does not satisfy.
Na pīṇetī là không thỏa mãn.
Tenasmīti tena kāraṇenāhaṃ kiso asmi.
Tenasmī means for that reason I am thin.
Tenasmī là vì lý do đó mà ta gầy ốm.
Appasnehānīti mandojāni.
Appasnehānī means having little vigor.
Appasnehānī là ít chất dinh dưỡng.
Idaṃ kāko bodhisattaṃ ‘‘paṇītabhojanaṃ khādatī’’ti saññī hutvāpi vaṭṭakānaṃ gahitagocaraṃ pucchanto āha.
The crow said this, thinking that the Bodhisatta ate excellent food, yet asking about the quail's acquired food.
Con quạ này, dù nghĩ Bồ Tát ăn thức ăn ngon, vẫn hỏi về thức ăn mà chim cút thường ăn.
Tattha appicchāti āhāresu appicchatāya nittaṇhatāya, kevalaṃ sarīrayāpanavaseneva āhārāharaṇatāyāti attho.
Therein, little-wishing (appicchā) means little-wishing for food, being free from craving, meaning taking food merely for the purpose of sustaining the body.
Ở đây, appicchā là ít dục vọng đối với thức ăn, không có tham ái, chỉ lấy thức ăn để duy trì thân mạng mà thôi, ý là vậy.
Appacintāyāti ‘‘ajja kahaṃ āhāraṃ labhissāmi, sve kaha’’nti evaṃ āhāracintāya abhāvena.
Little-worrying (appacintāya) means the absence of worry about food, such as “Where will I get food today, where tomorrow?”
Appacintāyā là không có sự lo lắng về thức ăn như “hôm nay ta sẽ tìm thức ăn ở đâu, ngày mai ở đâu.”
Adūragamanena cāti ‘‘asukasmiṃ nāma ṭhāne madhuraṃ labhissāmī’’ti cintetvā avidūragamanena ca.
And not going far (adūragamanena ca) means not going far, thinking, “I will get sweet food in such and such a place.”
"Và không đi xa" nghĩa là sau khi nghĩ rằng "ta sẽ tìm được đồ ngọt ở nơi tên là chỗ ấy," và với việc không đi xa.
Laddhāladdhenāti lūkhaṃ vā hotu paṇītaṃ vā, yaṃ laddhaṃ, teneva.
With what is gained or not gained (laddhāladdhena) means whether it be coarse or fine, with whatever is gained.
"Với những gì đã được và chưa được" nghĩa là, dù thô thiển hay tinh tế, chỉ với những gì đã được.
Thūlo tenasmīti tena catubbidhena kāraṇena thūlo asmi.
I am plump for that reason (thūlo tenasmi) means I am plump for those four reasons.
"Ta mập mạp bởi cái ấy" nghĩa là, bởi bốn loại nguyên nhân ấy, ta mập mạp.
Vāyasāti kākaṃ ālapati.
O crow (vāyasā) addresses the crow.
"Hỡi quạ" nghĩa là gọi con quạ.
Appacintasukhassāti āhāracintārahitānaṃ appacintānamariyānaṃ sukhaṃ assatthīti appacintasukho, tassa tādisena sukhena samannāgatassa.
Who is happy with little-worrying (appacintasukhassa) means one who is happy, one of the noble ones who are free from worry about food, one endowed with such happiness.
"Của người có hạnh phúc không lo nghĩ" nghĩa là, hạnh phúc của những bậc Thánh không lo nghĩ, không bận tâm về thức ăn, được gọi là "người có hạnh phúc không lo nghĩ"; của người được phú bẩm hạnh phúc như vậy.
Susaṅgahitamānassāti ‘‘ettakaṃ bhuñjitvā jīrāpetuṃ sakkhissāmī’’ti evaṃ suṭṭhu saṅgahitāhāramānassa.
Whose measure (of food) is well-controlled (susaṅgahitamānassa) means one whose measure of food is well-controlled, thinking, “I will be able to digest this much after eating.”
Susaṅgahitamānassā có nghĩa là, với sự ước lượng về lượng thức ăn được thu vén rất tốt như vậy, rằng: "Tôi sẽ có thể ăn ngần này và tiêu hóa nó."
Vuttī susamudānayāti evarūpassa puggalassa jīvitavutti sukhena sakkā samudānetuṃ susamudānayā sunibbattiyā.
Livelihood is easily obtained (vuttī susamudānayā) means for such a person, the means of livelihood can be easily obtained, it is easily brought forth.
Vuttī susamudānayā có nghĩa là, đối với một người như vậy, sự duy trì cuộc sống có thể dễ dàng đạt được; dễ dàng đạt được, dễ dàng phát sinh.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto pārāvato hutvā bārāṇasiseṭṭhino mahānase nīḷapacchiyaṃ vasati.
In the past, when Brahmadatta was reigning in Bārāṇasī, the Bodhisatta was born as a pigeon and lived in a nested basket in the chief householder of Bārāṇasī’s kitchen.
Trong quá khứ, khi Brahmadatta trị vì tại Bārāṇasī, Bồ Tát đã tái sinh làm một con chim bồ câu và sống trong một cái giỏ tre ở nhà bếp của vị trưởng giả Bārāṇasī.
Kākopi tena saddhiṃ vissāsaṃ katvā tattheva vasatīti sabbaṃ vitthāretabbaṃ.
A crow, having become intimate with him, also lived there—all this should be elaborated.
Một con quạ cũng kết thân với nó và sống ở đó – tất cả nên được kể chi tiết.
Bhattakārako kākapattāni luñcitvā piṭṭhena taṃ makkhetvā ekaṃ kapālakhaṇḍaṃ vijjhitvā kaṇṭhe piḷandhitvā pacchiyaṃ pakkhipi.
The cook plucked the crow’s feathers, smeared its back with something, pierced a piece of pottery, hung it around its neck, and put it into the basket.
Người nấu bếp đã nhổ lông của con quạ, bôi dầu lên lưng nó, đục một mảnh sành và đeo vào cổ nó, rồi đặt nó vào giỏ tre.
Bodhisatto araññato āgantvā taṃ disvā parihāsaṃ karonto paṭhamaṃ gāthamāha –
The Bodhisatta, returning from the forest, saw it and, making fun, spoke the first verse:
Bồ Tát từ rừng trở về, nhìn thấy nó và trêu chọc, nói lên câu kệ đầu tiên –