Anikkasāvo kāsāvanti idaṃ satthā jetavane viharanto devadattaṃ ārabbha kathesi.
One who is not free from defilements, yet wears the saffron robe—the Teacher spoke this while residing at Jetavana, concerning Devadatta.
“ Anikkasāvo kāsāva” (Không thanh tịnh mà mặc y vàng) – Đức Bổn Sư đã thuyết bài pháp này khi Ngài trú tại Jetavana, liên quan đến Devadatta.
Vatthu pana rājagahe samuṭṭhitaṃ.
However, the story originated in Rājagaha.
Tuy nhiên, câu chuyện gốc phát sinh tại Rājagaha.
Ekasmiṃ samaye dhammasenāpati pañcahi bhikkhusatehi saddhiṃ veḷuvane viharati.
At one time, the Dhamma-general resided in Veḷuvana with five hundred bhikkhus.
Một thời, Pháp Tướng (Dhammasenāpati) trú tại Veluvana cùng với năm trăm vị Tỳ-khưu.
Devadattopi attano anurūpāya dussīlaparisāya parivuto gayāsīse viharati.
Devadatta also resided at Gayāsīsa, surrounded by his own company of unvirtuous followers.
Devadatta cũng trú tại Gayāsīsa, được bao quanh bởi hội chúng ác giới phù hợp với mình.
Tasmiṃ samaye rājagahavāsino chandakaṃ saṅgharitvā dānaṃ sajjayiṃsu.
At that time, the residents of Rājagaha collected subscriptions and prepared a great offering.
Vào thời điểm đó, cư dân Rājagaha đã góp tiền và chuẩn bị một buổi bố thí.
Atheko vohāratthāya āgatavāṇijo imaṃ sāṭakaṃ vissajjetvā ‘‘mampi pattikaṃ karothā’’ti mahagghaṃ gandhakāsāvaṃ adāsi.
Then a merchant who had come for trade gave a valuable perfumed saffron robe, saying, "Make me also a contributor."
Sau đó, một thương gia đến để kinh doanh đã bán tấm vải của mình và tặng một tấm y Kāsāva đắt tiền có mùi thơm, nói: “Hãy cho tôi một phần.”
Nāgarā mahādānaṃ pavattayiṃsu, sabbaṃ chandakena saṅkaḍḍhitaṃ kahāpaṇeheva niṭṭhāsi.
The townsfolk arranged a great offering; everything was completed with the collected kahāpaṇas.
Dân chúng thành phố đã tổ chức một buổi bố thí lớn, tất cả đều được hoàn tất bằng tiền xu đã góp.
So sāṭako atireko ahosi.
That robe was left over.
Tấm y đó còn dư.
Mahājano sannipatitvā ‘‘ayaṃ gandhakāsāvasāṭako atireko.
The great multitude gathered and said, "This perfumed saffron robe is left over.
Đại chúng tụ họp và bàn bạc: “Tấm y Kāsāva thơm này còn dư.
Kassa naṃ dema, kiṃ sāriputtattherassa, udāhu devadattassā’’ti mantayiṃsu.
“To whom shall we give it? To Venerable Sāriputta, or to Devadatta?” they deliberated.
Chúng ta nên tặng nó cho ai? Trưởng lão Sāriputta hay Devadatta?”
Tattheke ‘‘sāriputtattherassā’’ti āhaṃsu.
Some among them said, “To Venerable Sāriputta.”
Một số người nói: “Cho Trưởng lão Sāriputta.”
Apare ‘‘sāriputtatthero katipāhaṃ vasitvā yathāruci pakkamissati, devadattatthero pana nibaddhaṃ amhākaṃ nagarameva upanissāya viharati, maṅgalāmaṅgalesu ayameva amhākaṃ avassayo, devadattassa dassāmā’’ti āhaṃsu.
Others said, “Venerable Sāriputta will stay for a few days and then depart as he wishes. But Venerable Devadatta constantly resides near our city. He is our refuge in auspicious and inauspicious matters. We shall give it to Devadatta.”
Những người khác nói: “Trưởng lão Sāriputta sẽ ở lại vài ngày rồi sẽ đi theo ý muốn của mình, còn Trưởng lão Devadatta thì luôn trú gần thành phố của chúng ta; trong những dịp tốt lành hay không tốt lành, ngài ấy là chỗ nương tựa của chúng ta. Chúng ta sẽ tặng nó cho Devadatta.”
Sambahulikaṃ karontesupi ‘‘devadattassa dassāmā’’ti vattāro bahutarā ahesuṃ, atha naṃ devadattassa adaṃsu.
Even when making a majority decision, those who said “We shall give it to Devadatta” were more numerous, so they gave it to Devadatta.
Ngay cả khi có nhiều ý kiến khác nhau, những người nói “Chúng ta sẽ tặng nó cho Devadatta” vẫn đông hơn, và thế là họ đã tặng nó cho Devadatta.
Devadatto tassa dasā chindāpetvā ovaṭṭikaṃ sibbāpetvā rajāpetvā suvaṇṇapaṭṭavaṇṇaṃ katvā pārupi.
Devadatta had its fringes cut off, had it sewn into an inner robe, had it dyed, made it the color of a golden plate, and wore it.
Devadatta đã cắt bỏ các tua của tấm y, may thành áo choàng, nhuộm màu vàng óng như tấm vàng và mặc vào.
Tasmiṃ kāle tiṃsamattā bhikkhū rājagahā nikkhamitvā sāvatthiṃ gantvā satthāraṃ vanditvā katapaṭisanthārā taṃ pavattiṃ ārocetvā ‘‘evaṃ, bhante, attano ananucchavikaṃ arahaddhajaṃ pārupī’’ti ārocesuṃ.
At that time, about thirty bhikkhus departed from Rājagaha, went to Sāvatthī, paid homage to the Teacher, and after exchanging greetings, reported the incident, saying, “Thus, Venerable Sir, he wore the banner of arahantship unbefittingly.”
Vào thời điểm đó, khoảng ba mươi vị Tỳ-khưu từ Rājagaha đi đến Sāvatthī, đảnh lễ Đức Bổn Sư, sau khi được tiếp đón, họ đã kể lại câu chuyện đó và thưa: “Bạch Đức Thế Tôn, ngài ấy đã mặc pháp y (arahaddhaja) không phù hợp với mình như vậy.”
Satthā ‘‘na, bhikkhave, devadatto idāneva attano ananurūpaṃ arahaddhajaṃ paridahati, pubbepi paridahiyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
The Teacher said, “Bhikkhus, Devadatta did not wear the banner of arahantship unbefittingly only now; he wore it in the past as well,” and he recounted a past event.
Đức Bổn Sư nói: “Này các Tỳ-khưu, không phải chỉ bây giờ Devadatta mới mặc pháp y không phù hợp với mình, mà trước đây ngài ấy cũng đã từng mặc như vậy.” Rồi Ngài kể lại câu chuyện quá khứ.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto himavantapadese hatthikule nibbattitvā vayappatto asītisahassamattavāraṇaparivāro yūthapati hutvā araññāyatane vasati.
In the past, when Brahmadatta was reigning in Bārāṇasī, the Bodhisatta was born into an elephant herd in the Himalayan region. Having come of age, he became a herd leader with a retinue of eighty thousand elephants and lived in a forest sanctuary.
Trong quá khứ, khi vua Brahmadatta trị vì tại Bārāṇasī, Bồ-tát tái sinh vào dòng dõi voi ở vùng Himavanta. Khi đến tuổi trưởng thành, Ngài trở thành thủ lĩnh của một đàn voi khoảng tám vạn con và trú trong khu rừng.
Atheko duggatamanusso bārāṇasiyaṃ viharanto dantakāravīthiyaṃ dantakāre dantavalayādīni karonte disvā ‘‘hatthidante labhitvā gaṇhissathā’’ti pucchi.
Then a poor man living in Bārāṇasī, seeing ivory carvers making ivory bracelets and the like in the ivory carvers’ street, asked, “Would you take elephant tusks if I obtained them?”
Sau đó, một người đàn ông nghèo khổ trú tại Bārāṇasī, khi thấy những người thợ ngà voi đang làm vòng tay và các vật dụng khác trên phố thợ ngà, đã hỏi: “Các ông có mua ngà voi không?”
Te ‘‘āma gaṇhissāmā’’ti āhaṃsu.
They said, “Yes, we will take them.”
Họ nói: “Vâng, chúng tôi sẽ mua.”
So āvudhaṃ ādāya kāsāvavatthavasano paccekabuddhavesaṃ gaṇhitvā paṭisīsakaṃ paṭimuñcitvā hatthivīthiyaṃ ṭhatvā āvudhena hatthiṃ māretvā dante ādāya bārāṇasiyaṃ vikkiṇanto jīvikaṃ kappesi.
So he took a weapon, dressed in a saffron robe, adopted the guise of a Paccekabuddha, put on a head covering, stood in the elephant path, killed an elephant with his weapon, took its tusks, and earned his living by selling them in Bārāṇasī.
Người đó cầm vũ khí, mặc y vàng, khoác lên mình hình tướng của một vị Độc Giác Phật (Paccekabuddha), đội mũ trên đầu, đứng trên lối đi của voi, giết voi bằng vũ khí, lấy ngà voi và bán ở Bārāṇasī để kiếm sống.
So aparabhāge bodhisattassa parivārahatthīnaṃ sabbapacchimaṃ hatthiṃ māretuṃ ārabhi.
Later, he began to kill the very last elephant among the Bodhisatta’s retinue of elephants.
Về sau, hắn bắt đầu giết con voi cuối cùng trong số những con voi tùy tùng của Bồ-tát.
Hatthino devasikaṃ hatthīsu parihāyantesu ‘‘kena nu kho kāraṇena hatthino parihāyantī’’ti bodhisattassa ārocesuṃ.
When the elephants decreased daily, they reported to the Bodhisatta, “By what cause are the elephants decreasing?”
Khi số voi giảm dần mỗi ngày, những con voi đã trình báo với Bồ-tát rằng: “Vì lý do gì mà số voi lại giảm đi?”
Bodhisatto pariggaṇhanto ‘‘paccekabuddhavesaṃ gahetvā hatthivīthipariyante eko puriso tiṭṭhati, kacci nu kho so māreti, pariggaṇhissāmi na’’nti ekadivasaṃ hatthī purato katvā sayaṃ pacchato ahosi.
The Bodhisatta, upon investigating, thought, “There is a man standing at the edge of the elephant path, disguised as a Paccekabuddha. Could he be the killer? I will investigate him.” So one day, he placed the elephants in front and positioned himself at the rear.
Bồ-tát xem xét và nghĩ: “Một người đàn ông đang đứng ở cuối con đường voi đi, mang hình dáng của một vị Độc Giác Phật. Không biết có phải hắn ta đã giết voi không? Ta sẽ điều tra.” Một ngày nọ, Ngài để đàn voi đi trước, còn mình thì đi sau.
So bodhisattaṃ disvā āvudhaṃ ādāya pakkhandi.
Seeing the Bodhisatta, the man took his weapon and rushed forward.
Hắn ta thấy Bồ-tát liền cầm vũ khí xông tới.
Bodhisatto nivattitvā ṭhito ‘‘bhūmiyaṃ pothetvā māressāmi na’’nti soṇḍaṃ pasāretvā tena paridahitāni kāsāvāni disvā ‘‘imaṃ arahaddhajaṃ mayā garuṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti soṇḍaṃ paṭisaṃharitvā ‘‘ambho purisa, nanu esa arahaddhajo ananucchaviko tuyhaṃ, kasmā etaṃ paridahasī’’ti imā gāthā avoca –
The Bodhisatta turned and stood, thinking, “I will strike him down and kill him on the ground.” He extended his trunk, but seeing the saffron robes worn by the man, he thought, “I must respect this banner of arahantship.” He withdrew his trunk and said, “Hey man, is this banner of arahantship not unbefitting for you? Why do you wear it?” and he spoke these verses:
Bồ-tát quay lại đứng đó, nghĩ: “Ta sẽ quật hắn xuống đất mà giết.” Ngài duỗi vòi ra, nhưng khi thấy tấm y cà-sa mà hắn đang mặc, Ngài nghĩ: “Ta phải tôn kính lá cờ của bậc A-la-hán này,” rồi Ngài thu vòi lại và nói những câu kệ này: “Này người kia, lá cờ của bậc A-la-hán này không phù hợp với ngươi, tại sao ngươi lại mặc nó?”
Tattha anikkasāvoti kasāvo vuccati rāgo doso moho makkho paḷāso issā macchariyaṃ māyā sāṭheyyaṃ thambho sārambho māno atimāno mado pamādo, sabbe akusalā dhammā sabbe duccaritā sabbaṃ bhavagāmikammaṃ diyaḍḍhakilesasahassaṃ, eso kasāvo nāma.
Endowed with self-restraint and truth, he indeed is worthy of the saffron robe.”
Trong đó, anikkasāvo có nghĩa là cấu uế (kasāva) được gọi là tham, sân, si, mạn, lừa dối, xảo trá, ganh tỵ, keo kiệt, ngoan cố, tranh chấp, kiêu mạn, ngạo mạn, say đắm, phóng dật, tất cả các pháp bất thiện, tất cả các ác hạnh, tất cả các nghiệp dẫn đến tái sinh, một ngàn rưỡi phiền não – đó được gọi là cấu uế.
So yassa puggalassa appahīno santānato anissaṭṭho anikkhanto, so anikkasāvo nāma.
Therein, anikkasāvo means: defilement (kasāva) refers to lust, hatred, delusion, hypocrisy, malice, envy, avarice, deceit, fraud, obstinacy, arrogance, conceit, pride, intoxication, heedlessness, all unwholesome states, all evil conduct, all kamma leading to rebirth—the eighteen hundred defilements. This is called kasāva.
Người nào mà cấu uế đó chưa được đoạn trừ, chưa được loại bỏ, chưa được nhổ sạch khỏi dòng tâm thức, người ấy được gọi là anikkasāvo.
Kāsāvanti kasāyarasapītaṃ arahaddhajabhūtaṃ.
A person in whose continuum these defilements are not abandoned, not expelled, not gone forth, is called anikkasāva.
Kāsāvanti là y được nhuộm màu cà-sa, là lá cờ của bậc A-la-hán.
Yo vatthaṃ paridahissatīti yo evarūpo hutvā evarūpaṃ vatthaṃ paridahissati nivāseti ceva pārupati ca.
Kāsāvaṃ means: dyed with the color of defilement, being the banner of arahantship.
Yo vatthaṃ paridahissatīti là người như vậy, mặc loại y như vậy, tức là mặc và khoác y.
Apeto damasaccenāti indriyadamasaṅkhātena damena ca nibbānasaṅkhātena ca paramatthasaccena apeto parivajjito.
Yo vatthaṃ paridahissati means: whoever, being such a person, wears such a robe, both as an undergarment and an outer robe.
Apeto damasaccenāti là người thiếu sự tự chế (dama) được gọi là sự tự chế các căn, và chân thật (sacca) được gọi là Nibbāna, chân lý tối thượng.
Nissakkatthe vā karaṇavacanaṃ, etasmā damasaccā apetoti attho.
Apeto damasaccenā means: devoid of, abandoned by, self-restraint, which is restraint of the senses, and by truth, which is the ultimate truth of Nibbāna.
Hoặc, từ ngữ này là cách dùng chỉ sự tách rời, nghĩa là tách rời khỏi sự tự chế và chân thật này.
‘‘Sacca’’nti cettha vacīsaccaṃ catusaccampi vaṭṭatiyeva.
Here, "truth" refers to truthful speech, and the Four Noble Truths are also applicable.
Trong đây, “sacca” (chân thật) cũng có thể là lời nói chân thật hoặc Tứ Thánh Đế.
Na so kāsāvamarahatīti so puggalo anikkasāvattā arahaddhajaṃ kāsāvaṃ na arahati ananucchaviko etassa.
He is not worthy of the saffron robe means that person, being without defilements (kasāva), is not worthy of the saffron robe, the banner of the Arahants; he is not suitable for it.
Na so kāsāvamarahatīti là người đó, vì chưa gột sạch cấu uế, không xứng đáng với y cà-sa, lá cờ của bậc A-la-hán này.
Yo ca vantakasāvassāti yo pana puggalo yathāvuttasseva kasāvassa vantattā vantakasāvo assa.
But one who has vomited defilements means that person, having vomited the defilements as described, is one who has vomited defilements.
Yo ca vantakasāvassāti là người nào đã nhổ sạch cấu uế như đã nói, người ấy là vantakasāva (đã nhổ sạch cấu uế).
Sīlesu susamāhitoti maggasīlesu ceva phalasīlesu ca sammā āhito, ānetvā ṭhapito viya tesu patiṭṭhito.
Well-established in virtues means properly established in both the virtues of the path and the virtues of the fruit, as if brought and placed therein, firmly rooted in them.
Sīlesu susamāhitoti là người đã an trú vững chắc trong giới luật của đạo lộ (magga-sīla) và giới luật của quả (phala-sīla), như thể đã được đặt vào và đứng vững trong đó.
Tehi sīlehi samaṅgībhūtassetaṃ adhivacanaṃ.
This is an appellation for one endowed with these virtues.
Đây là cách gọi người có đầy đủ những giới luật ấy.
Upetoti samannāgato.
Endowed means possessed of.
Upetoti là người có đầy đủ.
Damasaccenāti vuttappakārena damena ca saccena ca.
With self-restraint and truth means with self-restraint and truth of the kind described.
Damasaccenāti là người có sự tự chế và chân thật như đã nói.
Sa ve kāsāvamarahatīti so evarūpo puggalo imaṃ arahaddhajaṃ kāsāvaṃ arahati.
He truly is worthy of the saffron robe means such a person is worthy of this saffron robe, the banner of the Arahants.
Sa ve kāsāvamarahatīti là người như vậy xứng đáng với y cà-sa, lá cờ của bậc A-la-hán này.
Idaṃ tadācariyavacoti idaṃ satthā veḷuvane viharanto devadattaṃ ārabbha kathesi.
This word of the Teacher refers to what the Teacher said while dwelling in Veḷuvana, concerning Devadatta.
Idaṃ tadācariyavaco (Đây là lời của vị đạo sư ấy) – Đức Thế Tôn đã thuyết bài pháp này khi Ngài trú tại Veluvana, liên quan đến Devadatta.
Ekadivasañhi bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ – ‘‘āvuso, devadatto nāma kakkhaḷo pharuso sāhasiko sammāsambuddhe abhimāre payojesi, silaṃ pavijjhi, nāḷāgiriṃ payojesi, khantimettānuddayamattampissa tathāgate natthī’’ti.
For one day, the bhikkhus raised a discussion in the Dhamma hall: "Friends, Devadatta is indeed harsh, rough, and violent; he attempted to kill the Perfectly Self-Enlightened One, he hurled a rock, he instigated Nāḷāgiri, and he has not even a trace of patience, loving-kindness, or compassion towards the Tathāgata."
Một ngày nọ, các Tỳ-kheo đã khởi lên câu chuyện trong Pháp đường: “Thưa các bạn, Devadatta thật là thô bạo, hung ác, táo tợn, đã cố gắng giết Đức Chánh Đẳng Giác, đã ném đá, đã sai voi Nālāgiri tấn công. Hắn không hề có chút khoan dung, từ bi nào đối với Đức Như Lai.”
Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi devadatto kakkhaḷo pharuso nikkāruṇikoyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
The Teacher came and asked, "On what topic are you gathered now, bhikkhus?" When told, "On this topic," he said, "Bhikkhus, it is not only now; in the past too, Devadatta was indeed harsh, rough, and merciless," and then he related a past event.
Đức Thế Tôn đến, hỏi: “Này các Tỳ-kheo, bây giờ các con đang tụ họp nói chuyện gì vậy?” Khi được trả lời: “Thưa Ngài, chúng con nói chuyện này,” Ngài nói: “Này các Tỳ-kheo, không chỉ bây giờ, mà ngay cả trong quá khứ, Devadatta cũng đã là người thô bạo, hung ác, vô tình như vậy,” rồi Ngài kể lại câu chuyện quá khứ.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto himavantapadese mahānandiyo nāma vānaro ahosi, kaniṭṭhabhātiko panassa cūḷanandiyo nāma.
In the past, when Brahmadatta was reigning in Bārāṇasī, the Bodhisatta was a monkey named Mahānandiya in the Himalayan region, and his younger brother was named Cūḷanandiya.
Trong quá khứ, khi Brahmadatta trị vì ở Bārāṇasī, Bồ-tát là một con vượn tên là Mahānandiya ở vùng Himavanta, còn em trai của Ngài tên là Cūḷanandiya.
Te ubhopi asītisahassavānaraparivārā himavantapadese andhamātaraṃ paṭijaggantā vāsaṃ kappesuṃ.
Both of them, surrounded by eighty thousand monkeys, lived in the Himalayan region, caring for their blind mother.
Cả hai anh em, cùng với tám mươi ngàn con vượn khác, đã sống ở vùng Himavanta để chăm sóc mẹ già mù lòa.
Te mātaraṃ sayanagumbe ṭhapetvā araññaṃ pavisitvā madhurāni phalāphalāni mātuyā pesenti.
They would place their mother in a sleeping thicket, enter the forest, and send sweet fruits and edibles to their mother.
Chúng để mẹ ở trong hang ngủ, rồi vào rừng tìm những loại trái cây ngọt ngào gửi về cho mẹ.
Āharaṇakavānarā tassā na denti, sā khudāpīḷitā aṭṭhicammāvasesā kisā ahosi.
However, the monkeys who brought the food did not give it to her, so she became emaciated, reduced to skin and bones, tormented by hunger.
Nhưng những con vượn mang thức ăn không đưa cho bà, nên bà bị đói, gầy gò chỉ còn xương bọc da.
Atha naṃ bodhisatto āha – ‘‘mayaṃ, amma, tumhākaṃ madhuraphalāphalāni pesema, tumhe kasmā milāyathā’’ti.
Then the Bodhisatta said to her, "Mother, we send you sweet fruits and edibles; why are you wasting away?"
Bồ-tát liền hỏi bà: “Mẹ ơi, chúng con gửi về cho mẹ những trái cây ngọt ngào, tại sao mẹ lại héo hon như vậy?”
‘‘Tāta, nāhaṃ labhāmī’’ti.
"My son, I do not receive them."
Bà đáp: “Con ơi, mẹ không nhận được gì cả.”
Bodhisatto cintesi – ‘‘mayi yūthaṃ pariharante mātā me nassissati, yūthaṃ pahāya mātaraṃyeva paṭijaggissāmī’’ti.
The Bodhisatta thought, "While I am leading the troop, my mother will perish. I will abandon the troop and care for my mother alone."
Bồ-tát nghĩ: “Nếu ta tiếp tục chăm sóc đàn, mẹ ta sẽ chết mất. Ta sẽ từ bỏ đàn để chăm sóc riêng cho mẹ.”
So cūḷanandiyaṃ pakkositvā ‘‘tāta, tvaṃ yūthaṃ parihara, ahaṃ mātaraṃ paṭijaggissāmī’’ti āha.
So he called Cūḷanandiya and said, "My son, you lead the troop; I will care for Mother."
Ngài gọi Cūḷanandiya đến và nói: “Này em, em hãy chăm sóc đàn, còn ta sẽ chăm sóc mẹ.”
Sopi naṃ ‘‘bhātika, mayhaṃ yūthapariharaṇena kammaṃ natthi, ahampi mātarameva paṭijaggissāmī’’ti āha.
He too said to him, "Brother, I have no business leading the troop; I too will care for Mother."
Cūḷanandiya cũng nói với Ngài: “Anh ơi, em không cần phải chăm sóc đàn, em cũng sẽ chăm sóc mẹ.”
Iti te ubhopi ekacchandā hutvā yūthaṃ pahāya mātaraṃ gahetvā himavantā oruyha paccante nigrodharukkhe vāsaṃ kappetvā mātaraṃ paṭijaggiṃsu.
Thus, both of them, being of one mind, abandoned the troop, took their mother, descended from the Himalayas, and settled in a banyan tree on the border, caring for their mother.
Thế là cả hai anh em, đồng lòng, từ bỏ đàn, đưa mẹ xuống khỏi Himavanta, trú ngụ dưới gốc cây đa ở vùng biên giới và chăm sóc mẹ.
Atheko bārāṇasivāsī brāhmaṇamāṇavo takkasilāyaṃ disāpāmokkhassa ācariyassa santike sabbasippāni uggaṇhitvā ‘‘gamissāmī’’ti ācariyaṃ āpucchi.
Then a young Brahmin from Bārāṇasī, having learned all the arts from a world-renowned teacher in Takkasilā, asked the teacher for permission to leave, saying, "I shall go."
Lúc đó, một thanh niên Bà-la-môn sống ở Bārāṇasī, sau khi học tất cả các nghề từ vị đạo sư nổi tiếng ở Takkasilā, đã xin phép đạo sư để trở về.
Ācariyo aṅgavijjānubhāvena tassa kakkhaḷapharusasāhasikabhāvaṃ ñatvā ‘‘tāta, tvaṃ kakkhaḷo pharuso sāhasiko, evarūpānaṃ na sabbakālaṃ ekasadisameva ijjhati, mahāvināsaṃ mahādukkhaṃ pāpuṇissasi, mā tvaṃ kakkhaḷo hohi, pacchānutāpanakāraṇaṃ kammaṃ mā karī’’ti ovaditvā uyyojesi.
The teacher, knowing his harsh, rough, and violent nature through his knowledge of physiognomy, advised him, "My son, you are harsh, rough, and violent. Such people do not always succeed in the same way; you will encounter great destruction and great suffering. Do not be harsh; do not commit deeds that will cause you remorse later," and then sent him off.
Vị đạo sư, nhờ khả năng xem tướng, biết được tính cách thô bạo, hung ác, táo tợn của hắn, liền khuyên nhủ và tiễn đưa: “Này con, con là người thô bạo, hung ác, táo tợn. Những người như vậy không phải lúc nào cũng thành công như nhau, con sẽ gặp phải sự hủy diệt lớn, khổ đau lớn. Con đừng thô bạo, đừng làm những việc gây hối tiếc về sau.”
So ācariyaṃ vanditvā bārāṇasiṃ gantvā gharāvāsaṃ gahetvā aññehi sippehi jīvikaṃ kappetuṃ asakkonto ‘‘dhanukoṭiṃ nissāya jīvissāmi, luddakammaṃ katvā jīvikaṃ kappessāmī’’ti bārāṇasito nikkhamitvā paccantagāmake vasanto dhanukalāpasannaddho araññaṃ pavisitvā nānāmige māretvā maṃsavikkayena jīvikaṃ kappesi.
Having paid homage to his teacher, he went to Bārāṇasī, took up household life, and being unable to earn a living by other crafts, he thought, "I will live by means of a bow, I will earn a living by hunting." So, he left Bārāṇasī, lived in a border village, and, armed with a bow and quiver, entered the forest, killed various animals, and earned his living by selling meat.
Hắn ta đảnh lễ đạo sư, trở về Bārāṇasī, lập gia đình, nhưng không thể kiếm sống bằng các nghề khác, liền nghĩ: “Ta sẽ sống dựa vào cung tên, kiếm sống bằng nghề thợ săn.” Hắn rời Bārāṇasī, sống ở một ngôi làng biên giới, mang cung tên và túi tên vào rừng, giết các loại thú để kiếm sống bằng cách bán thịt.
So ekadivasaṃ araññe kiñci alabhitvā āgacchanto aṅgaṇapariyante ṭhitaṃ nigrodharukkhaṃ disvā ‘‘api nāmettha kiñci bhaveyyā’’ti nigrodharukkhābhimukho pāyāsi.
One day, finding nothing in the forest, he was returning when he saw a banyan tree standing at the edge of an open space. Thinking, "Perhaps there might be something there," he proceeded towards the banyan tree.
Một ngày nọ, hắn không tìm được gì trong rừng, trên đường về, thấy một cây đa đứng ở rìa sân, liền nghĩ: “Có lẽ có gì đó ở đây,” rồi hắn đi về phía cây đa.
Tasmiṃ khaṇe ubhopi te bhātaro mātaraṃ phalāni khādāpetvā purato katvā viṭapabbhantare nisinnā taṃ āgacchantaṃ disvā ‘‘kiṃ no mātaraṃ karissatī’’ti sākhantare nilīyiṃsu.
At that moment, both brothers, having fed their mother fruits and placed her in front, were sitting in a hollow of a branch. Seeing him approach, they hid among the branches, thinking, "What will he do to our mother?"
Ngay lúc đó, cả hai anh em vượn, sau khi cho mẹ ăn trái cây, để mẹ ở phía trước, còn mình thì ngồi ẩn trong các cành cây. Thấy hắn ta đang đến, chúng nghĩ: “Hắn sẽ làm gì mẹ ta?”
Sopi kho sāhasikapuriso rukkhamūlaṃ āgantvā taṃ tesaṃ mātaraṃ jarādubbalaṃ andhaṃ disvā cintesi – ‘‘kiṃ me tucchahatthagamanena imaṃ makkaṭiṃ vijjhitvā gahetvā gamissāmī’’ti.
That audacious man came to the foot of the tree and, seeing their mother, who was frail with old age and blind, he thought, "Why should I go empty-handed? I will shoot this monkey and take her."
Người đàn ông táo tợn đó đến gốc cây, thấy mẹ của chúng già yếu, mù lòa, liền nghĩ: “Đi về tay không làm gì, ta sẽ bắn con vượn cái này rồi mang về.”
So tassā vijjhanatthāya dhanuṃ gaṇhi.
He took up his bow to shoot her.
Hắn cầm cung lên để bắn bà.
Taṃ disvā bodhisatto ‘‘tāta cūḷanandiya, eso me puriso mātaraṃ vijjhitukāmo, ahamassā jīvitadānaṃ dassāmi, tvaṃ mamaccayena mātaraṃ paṭijaggeyyāsī’’ti vatvā sākhantarā nikkhamitvā ‘‘bho purisa, mā me mātaraṃ vijjhi, esā andhā jarādubbalā, ahamassā jīvitadānaṃ demi, tvaṃ etaṃ amāretvā maṃ mārehī’’ti tassa paṭiññaṃ gahetvā sarassa āsannaṭṭhāne nisīdi.
Seeing this, the Bodhisatta said, "Dear Cūḷanandiya, this man intends to shoot my mother. I will give her the gift of life. You should care for mother in my absence." Having said this, he came out from among the branches and said, "Sir, do not shoot my mother. She is blind and frail with old age. I will give her the gift of life. Do not kill her; kill me instead." Having received his promise, he sat down near the arrow.
Thấy vậy, Bồ-tát nói: “Này Cūḷanandiya, người đàn ông này muốn bắn mẹ ta. Ta sẽ hiến mạng sống cho bà. Em hãy chăm sóc mẹ sau khi ta chết.” Nói rồi, Ngài từ trong cành cây bước ra: “Này người kia, đừng bắn mẹ ta. Bà ấy mù lòa, già yếu. Ta hiến mạng sống cho bà. Ngươi đừng giết bà ấy, hãy giết ta đi.” Sau khi nhận được lời hứa của hắn, Ngài ngồi xuống gần tầm bắn của mũi tên.
So nikkaruṇo bodhisattaṃ vijjhitvā pātetvā mātarampissa vijjhituṃ puna dhanuṃ sannayhi.
That merciless man shot the Bodhisatta, made him fall, and then again strung his bow to shoot his mother.
Hắn ta, không chút lòng từ bi, bắn Bồ-tát, khiến Ngài ngã xuống. Sau đó, hắn lại giương cung lên để bắn cả mẹ của Ngài.
Taṃ disvā cūḷanandiyo ‘‘ayaṃ me mātaraṃ vijjhitukāmo, ekadivasampi kho me mātā jīvamānā laddhajīvitāyeva nāma hoti, jīvitadānamassā dassāmī’’ti sākhantarā nikkhamitvā ‘‘bho purisa, mā me mātaraṃ vijjhi, ahamassā jīvitadānaṃ dammi, tvaṃ maṃ vijjhitvā amhe dve bhātike gahetvā amhākaṃ mātu jīvitadānaṃ dehī’’ti tassa paṭiññaṃ gahetvā sarassa āsannaṭṭhāne nisīdi.
Seeing this, Cūḷanandiya thought, "This man intends to shoot my mother. Even if my mother lives for one day, it will be as if she has gained life. I will give her the gift of life." Having said this, he came out from among the branches and said, "Sir, do not shoot my mother. I will give her the gift of life. You shoot me and take us two brothers, and give our mother the gift of life." Having received his promise, he sat down near the arrow.
Thấy vậy, Cūḷanandiya nghĩ: “Kẻ này muốn bắn mẹ ta. Dù mẹ ta chỉ sống thêm một ngày, đó cũng là một sự sống được ban cho. Ta sẽ hiến dâng mạng sống cho mẹ.” Nó liền từ trong cành cây bước ra và nói: “Này người kia, đừng bắn mẹ ta. Ta sẽ hiến dâng mạng sống cho mẹ. Ngươi hãy bắn ta, rồi bắt hai anh em chúng ta, hãy ban sự sống cho mẹ chúng ta.” Sau khi nhận được lời hứa của người đó, nó ngồi xuống gần hồ.
So tampi vijjhitvā pātetvā ‘‘ayaṃ makkaṭī ghare dārakānaṃ bhavissatī’’ti mātarampi tesaṃ vijjhitvā pātetvā tayopi kājenādāya gehābhimukho pāyāsi.
He shot him too, made him fall, and then, thinking, "This monkey will be for the children at home," he also shot their mother, made her fall, and took all three on his carrying pole, heading towards his home.
Kẻ đó bắn nó ngã xuống, rồi nghĩ: “Con khỉ cái này sẽ là thức ăn cho lũ trẻ ở nhà,” hắn cũng bắn mẹ của chúng ngã xuống, rồi vác cả ba con trên cây sào và đi về nhà.
Athassa pāpapurisassa gehe asani patitvā bhariyañca dve dārake ca geheneva saddhiṃ jhāpesi, piṭṭhivaṃsathūṇamattaṃ avasissi.
Then, a thunderbolt struck the house of that wicked man, burning his wife and two children along with the house, leaving only the main pillar of the ridgepole.
Khi đó, một tia sét đánh vào nhà của kẻ ác độc đó, thiêu cháy vợ và hai đứa con của hắn cùng với ngôi nhà, chỉ còn lại một cây cột chính.
Athassa naṃ gāmadvāreyeva eko puriso disvā taṃ pavattiṃ ārocesi.
Then, a man saw him right at the village gate and reported that incident to him.
Khi đó, một người đàn ông nhìn thấy hắn ngay cổng làng và báo tin về sự việc đó.
So puttadārasokena abhibhūto tasmiṃyeva ṭhāne maṃsakājañja dhanuñca chaḍḍetvā vatthaṃ pahāya naggo bāhā paggayha paridevamāno gantvā gharaṃ pāvisi.
Overwhelmed by grief for his children and wife, he threw away the meat-carrying pole and the bow right there, abandoned his clothes, and, naked, with arms raised, lamenting, he went and entered his house.
Hắn bị nỗi đau mất con và vợ áp đảo, liền vứt bỏ gánh thịt và cây cung ngay tại chỗ đó, cởi bỏ y phục, trần truồng giơ tay lên than khóc, rồi đi vào nhà.
Athassa sā thūṇā bhijjitvā sīse patitvā sīsaṃ bhindi, pathavī vivaraṃ adāsi, avīcito jālā uṭṭhahi.
Then, that pillar broke and fell on his head, splitting his head. The earth gave way, and flames arose from Avīci hell.
Khi đó, cây cột đó đổ sập xuống đầu hắn, làm vỡ đầu hắn. Đất nứt ra, ngọn lửa từ địa ngục Avīci bốc lên.
So pathaviyā giliyamāno ācariyassa ovādaṃ saritvā ‘‘imaṃ vata kāraṇaṃ disvā pārāsariyabrāhmaṇo mayhaṃ ovādamadāsī’’ti paridevamāno imaṃ gāthādvayamāha –
As he was being swallowed by the earth, he remembered his teacher's advice and, lamenting, "Indeed, seeing this very reason, the brahmin Pārāsariya gave me his advice," he uttered these two verses:
Trong khi bị đất nuốt chửng, hắn nhớ lời khuyên của vị đạo sư và than khóc: “Vị Bà-la-môn Pārāsariya đã khuyên ta khi thấy sự việc này!” rồi nói hai bài kệ sau:
Tassattho – yaṃ pārāsariyo brāhmaṇo abravi – ‘‘māsu tvaṃ pāpaṃ akarī, yaṃ kataṃ pacchā tvaññeva tapeyyā’’ti, idaṃ taṃ ācariyassa vacanaṃ.
The meaning of this is: This is the teacher's word, what the brahmin Pārāsariya said: "Never do evil, which you yourself would later regret having done."
Ý nghĩa của bài kệ đó là: Lời mà Bà-la-môn Pārāsariya đã nói – “Ngươi chớ làm điều ác, điều mà sau này chính ngươi sẽ hối hận vì đã làm,” – đó là lời của vị đạo sư.
Yāni kāyavacīmanodvārehi kammāni puriso karoti, tesaṃ vipākaṃ paṭilabhanto tāniyeva attani passati.
Whatever actions a person performs through the doors of body, speech, and mind, he experiences their results and sees them in himself.
Những hành động mà một người thực hiện qua ba cửa thân, khẩu, ý, người đó sẽ thấy lại chúng trên chính mình khi trải nghiệm quả báo của chúng.
Kalyāṇakammakārī kalyāṇaṃ phalamanubhoti, pāpakārī ca pāpakameva hīnaṃ lāmakaṃ aniṭṭhaphalaṃ anubhoti.
One who performs wholesome deeds experiences wholesome results, and one who performs unwholesome deeds experiences only unwholesome, inferior, base, and undesirable results.
Người làm hành động thiện sẽ trải nghiệm quả lành, người làm điều ác sẽ trải nghiệm quả ác, quả thấp kém, bất như ý.
Lokasmimpi hi yādisaṃ vapate bījaṃ, tādisaṃ harate phalaṃ, bījānurūpaṃ bījānucchavikameva phalaṃ harati gaṇhāti anubhavatīti.
For in this world, whatever kind of seed one sows, such a fruit one reaps; one reaps, obtains, and experiences a fruit that is exactly in accordance with and suitable to the seed.
Thật vậy, ngay cả trong thế gian, gieo hạt giống nào, gặt quả ấy; người ta gặt hái, nhận lấy, trải nghiệm quả đúng với hạt giống, tương xứng với hạt giống.
Iti so paridevanto pathaviṃ pavisitvā avīcimahāniraye nibbatti.
Thus, lamenting, he entered the earth and was reborn in the great Avīci hell.
Như vậy, hắn than khóc, rồi bị đất nuốt chửng và tái sinh vào đại địa ngục Avīci.
Satthā ‘‘na, bhikkhave, devadatto idāneva, pubbepi kakkhaḷo pharuso nikkāruṇikoyevā’’ti vatvā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā luddakapuriso devadatto ahosi, disāpāmokkho ācariyo sāriputto, cūḷanandiyo ānando, mātā mahāpajāpatigotamī, mahānandiyo pana ahameva ahosi’’nti.
The Teacher, saying, "Monks, Devadatta was not harsh, cruel, and merciless only now; he was so even in the past," brought forth this discourse on Dhamma and identified the Jātaka: "At that time, the hunter was Devadatta; the renowned teacher was Sāriputta; Cūḷanandiya was Ānanda; the mother was Mahāpajāpatī Gotamī; and Mahānandiya was I myself."
Đức Phật nói: “Này các Tỳ-khưu, Devadatta không chỉ bây giờ mới tàn nhẫn, thô lỗ, vô cảm, mà ngay cả trong quá khứ cũng vậy,” rồi kể lại bài pháp này và kết nối câu chuyện Jātaka: “Khi đó, người thợ săn là Devadatta, vị đạo sư nổi tiếng khắp phương là Sāriputta, Cūḷanandiya là Ānanda, mẹ là Mahāpajāpatī Gotamī, còn Mahānandiya chính là Như Lai.”
Name namantassa bhaje bhajantanti idaṃ satthā jetavane viharanto ekaṃ kuṭumbikaṃ ārabbha kathesi.
" One should bow to him who bows, one should associate with him who associates" – this the Teacher told while dwelling in Jetavana, concerning a certain householder.
“ Hãy cúi mình trước người cúi mình, hãy phụng sự người phụng sự” – câu này được Đức Phật kể khi ngài trú tại Jetavana, liên quan đến một gia chủ.
Sāvatthinagaravāsī kireko kuṭumbiko ekena janapadakuṭumbikena saddhiṃ vohāraṃ akāsi.
It is said that a householder living in Sāvatthī had a business transaction with a householder from the countryside.
Nghe nói, một gia chủ sống ở thành Sāvatthī đã giao dịch với một gia chủ ở vùng nông thôn.
So attano bhariyaṃ ādāya tassa dhāraṇakassa santikaṃ agamāsi.
Taking his wife, he went to the debtor.
Ông ta cùng vợ đến chỗ người mắc nợ đó.
Dhāraṇako ‘‘dātuṃ na sakkomī’’ti na kiñci adāsi, itaro kujjhitvā bhattaṃ abhuñjitvāva nikkhami.
The debtor gave nothing, saying, "I cannot give it." The other, angered, left without eating his meal.
Người mắc nợ nói: “Tôi không thể trả được,” và không đưa gì cả. Người kia tức giận, không ăn cơm mà bỏ đi.
Atha naṃ antarāmagge chātajjhattaṃ disvā maggapaṭipannā purisā ‘‘bhariyāyapi datvā bhuñjāhī’’ti bhattapuṭaṃ adaṃsu.
Then, seeing him hungry on the way, travelers gave him a packet of food, saying, "Eat it after giving some to your wife as well."
Khi đó, những người đi đường thấy ông ta đói lả giữa đường, đã đưa cho ông ta một gói cơm và nói: “Hãy ăn đi, và cũng cho vợ ông nữa.”
So taṃ gahetvā tassā adātukāmo hutvā ‘‘bhadde, idaṃ corānaṃ tiṭṭhanaṭṭhānaṃ, tvaṃ purato yāhī’’ti uyyojetvā sabbaṃ bhattaṃ bhuñjitvā tucchapuṭaṃ dassetvā ‘‘bhadde, abhattakaṃ tucchapuṭameva adaṃsū’’ti āha.
Taking it, he, not wanting to give it to her, sent her ahead, saying, "My dear, this is a place where robbers stay; you go first." He then ate all the food himself, showed her the empty packet, and said, "My dear, they gave us an empty packet with no food."
Ông ta cầm lấy gói cơm nhưng không muốn cho vợ, liền bảo: “Này em, đây là nơi bọn cướp thường ẩn náu, em hãy đi trước đi.” Rồi ông ta ăn hết cơm, đưa gói rỗng cho vợ và nói: “Này em, họ chỉ cho gói rỗng không có cơm.”
Sā tena ekakeneva bhuttabhāvaṃ ñatvā domanassappattā ahosi.
She, knowing that he had eaten it all by himself, became distressed.
Cô ấy biết ông ta đã ăn một mình nên rất đau khổ.
Te ubhopi jetavanapiṭṭhivihārena gacchantā ‘‘pānīyaṃ pivissāmā’’ti jetavanaṃ pavisiṃsu.
Both of them, going past the Jetavana monastery, entered Jetavana, saying, "We will drink water."
Cả hai vợ chồng đi ngang qua phía sau Jetavana, rồi vào Jetavana để “uống nước.”
Satthāpi tesaññeva āgamanaṃ olokento maggaṃ gahetvā ṭhitaluddako viya gandhakuṭichāyāya nisīdi, te satthāraṃ disvā upasaṅkamitvā vanditvā nisīdiṃsu.
The Teacher, also watching for their arrival, sat in the shade of the Perfumed Chamber like a hunter positioned on a path. Seeing the Teacher, they approached, paid homage, and sat down.
Đức Phật cũng đang chờ đợi họ đến, ngài ngồi dưới bóng cây hương thất như một người thợ săn đứng chờ trên đường. Họ thấy Đức Phật, liền đến gần, đảnh lễ và ngồi xuống.
Satthā tehi saddhiṃ paṭisanthāraṃ katvā ‘‘kiṃ, upāsike, ayaṃ te bhattā hitakāmo sasneho’’ti pucchi.
The Teacher exchanged pleasantries with them and asked, "Lay follower, is this husband of yours benevolent and affectionate?"
Đức Phật chào hỏi họ và hỏi: “Này nữ cư sĩ, chồng cô có yêu thương cô, có lòng tốt với cô không?”
‘‘Bhante, ahaṃ etassa sasnehā, ayaṃ pana mayhaṃ nisneho, tiṭṭhantu aññepi divasā, ajjevesa antarāmagge puṭabhattaṃ labhitvā mayhaṃ adatvā attanāva bhuñjī’’ti.
"Venerable Sir, I am affectionate towards him, but he is without affection towards me. Let alone other days, just today on the way, he received a packet of food and ate it himself without giving any to me."
“Bạch Đức Thế Tôn, con yêu thương ông ấy, nhưng ông ấy không yêu thương con. Hãy bỏ qua những ngày khác, ngay hôm nay trên đường đi, ông ấy nhận được một gói cơm nhưng không cho con ăn mà tự mình ăn hết.”
‘‘Upāsike, niccakālampi tvaṃ etassa hitakāmā sasnehā, ayaṃ pana nisnehova.
"Lay follower, you are always benevolent and affectionate towards him, but he is indeed without affection.
“Này nữ cư sĩ, con luôn yêu thương và có lòng tốt với ông ấy, nhưng ông ấy thì vô cảm.
Yadā pana paṇḍite nissāya tava guṇe jānāti, tadā te sabbissariyaṃ niyyādetī’’ti vatvā tāya yācito atītaṃ āhari.
But when he knows your virtues through the wise, then he will entrust all authority to you." Having said this, and being requested by her, he related a past event.
Nhưng khi ông ấy nhờ người trí mà biết được phẩm chất của con, khi đó ông ấy sẽ trao toàn bộ quyền hành cho con.” Nói vậy, khi được cô ấy thỉnh cầu, ngài đã kể lại câu chuyện quá khứ.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto amaccakule nibbattitvā vayappatto tassa atthadhammānusāsako ahosi.
In the past, when Brahmadatta was reigning in Bārāṇasī, the Bodhisatta was born into a minister's family and, having reached maturity, became his advisor on matters of welfare and Dhamma.
Trong quá khứ, khi vua Brahmadatta trị vì ở Bārāṇasī, Bồ-tát tái sinh vào dòng dõi quan đại thần và khi trưởng thành, ngài trở thành vị cố vấn về lợi ích và Chánh pháp cho nhà vua.
Atha rājā ‘‘padubbheyyāpi me aya’’nti attano puttaṃ āsaṅkanto nīhari.
Then the king, suspecting his own son, thinking, "He might betray me," banished him.
Khi đó, nhà vua nghi ngờ con trai mình có thể làm phản, nên đã đuổi con đi.
So attano bhariyaṃ gahetvā nagarā nikkhamma ekasmiṃ kāsikagāmake vāsaṃ kappesi.
Taking his wife, he left the city and settled in a certain Kāsika village.
Hoàng tử cùng vợ rời khỏi thành và sống trong một ngôi làng ở Kāsika.
So aparabhāge pitu kālakatabhāvaṃ sutvā ‘‘kulasantakaṃ rajjaṃ gaṇhissāmī’’ti bārāṇasiṃ paccāgacchanto antarāmagge ‘‘bhariyāyapi datvā bhuñjāhī’’ti bhattapuṭaṃ labhitvā tassā adatvā sayameva taṃ bhuñji.
Later, hearing of his father's death, he returned to Bārāṇasī, thinking, "I will take the royal inheritance." On the way, he received a packet of food, saying, "Eat it after giving some to your wife as well," but he ate it himself without giving any to her.
Sau đó, khi nghe tin cha mình đã qua đời, hoàng tử nghĩ: “Ta sẽ giành lại vương quốc của gia tộc,” rồi trở về Bārāṇasī. Trên đường đi, hoàng tử nhận được một gói cơm và được bảo: “Hãy ăn đi, và cũng cho vợ ông nữa,” nhưng hoàng tử không cho vợ ăn mà tự mình ăn hết.
Sā ‘‘kakkhaḷo vatāyaṃ puriso’’ti domanassappattā ahosi.
She became distressed, thinking, "How harsh this man is!"
Hoàng hậu nghĩ: “Người đàn ông này thật tàn nhẫn,” và rất đau khổ.
So bārāṇasiyaṃ rajjaṃ gahetvā taṃ aggamahesiṭṭhāne ṭhapetvā ‘‘ettakameva etissā ala’’nti na aññaṃ sakkāraṃ vā sammānaṃ vā karoti, ‘‘kathaṃ yāpesī’’tipi naṃ na pucchati.
Having taken the kingship in Bārāṇasī, he appointed her as his chief consort but did not show her any other respect or honor, thinking, "This much is enough for her," nor did he ask her, "How are you faring?"
Hoàng tử giành được vương quốc ở Bārāṇasī, phong cô ấy làm hoàng hậu chính, nhưng nghĩ: “Chừng đó là đủ cho cô ta rồi,” và không ban thêm bất kỳ sự tôn kính hay trọng vọng nào khác, cũng không hỏi han: “Cô sống thế nào?”
Bodhisatto cintesi – ‘‘ayaṃ devī rañño bahūpakārā sasnehā, rājā panetaṃ kismiñci na maññati, sakkārasammānamassā kāressāmī’’ti taṃ upasaṅkamitvā upacāraṃ katvā ekamantaṃ ṭhatvā ‘‘kiṃ, tātā’’ti vutte ‘‘kathaṃ samuṭṭhāpetuṃ mayaṃ, devi, tumhe upaṭṭhahāma, kiṃ nāma mahallakānaṃ pitūnaṃ vatthakhaṇḍaṃ vā bhattapiṇḍaṃ vā dātuṃ na vaṭṭatī’’ti āha.
The Bodhisatta thought, "This queen has been of great help to the king and is affectionate, but the king does not think much of her in any way. I will arrange for her to receive honor and respect." He approached her, paid his respects, and stood to one side. When asked, "What is it, my dear?" he said, "Devi, how are we to serve you so that you may prosper? Is it not proper to give a piece of cloth or a lump of food to our elders, our parents?"
Bồ-tát suy nghĩ: “Vị hoàng hậu này đã giúp đỡ nhà vua rất nhiều và rất yêu thương, nhưng nhà vua không coi trọng bà ấy. Ta sẽ làm cho bà ấy được tôn kính và trọng vọng.” Ngài liền đến gần hoàng hậu, chào hỏi và đứng sang một bên. Khi được hỏi: “Này con, có chuyện gì vậy?” Ngài nói: “Thưa hoàng hậu, chúng con phải làm gì để phụng dưỡng mẹ? Chẳng lẽ không được phép dâng cho cha mẹ già một mảnh vải hay một nắm cơm sao?”
‘‘Tāta, ahaṃ attanāva kiñci na labhāmi, tumhākaṃ kiṃ dassāmi, nanu labhanakāle adāsiṃ, idāni pana me rājā na kiñci deti.
“Son, I myself receive nothing, what can I give to you? Did I not give when I had something to give? But now the king gives me nothing.
“Này con, mẹ còn không nhận được gì cho chính mình, thì làm sao mẹ có thể cho các con? Chẳng phải khi có được, mẹ đã cho sao? Nhưng bây giờ nhà vua không cho mẹ gì cả.
Tiṭṭhatu aññaṃ dānaṃ, rajjaṃ gaṇhituṃ āgacchanto antarāmagge bhattapuṭaṃ labhitvā bhattamattampi me adatvā attanāva bhuñjī’’ti.
Let alone other gifts, when he came to take the kingdom, having obtained a packet of food on the way, he ate it himself without giving me even a morsel of food.”
Hãy bỏ qua những món quà khác, ngay cả khi đang trên đường về để giành lại vương quốc, ông ấy nhận được một gói cơm nhưng không cho mẹ một chút cơm nào mà tự mình ăn hết.”
‘‘Kiṃ pana, amma, rañño santike evaṃ kathetuṃ sakkhissathā’’ti?
“But, Mother, will you be able to speak thus in the presence of the king?”
“Vậy thưa mẹ, mẹ có thể nói điều này trước mặt nhà vua không?”
‘‘Sakkhissāmi, tātā’’ti.
“I will be able to, my son.”
“Con có thể, này con.”
‘‘Tena hi ajjeva mama rañño santike ṭhitakāle mayi pucchante evaṃ kathetha ajjeva vo guṇaṃ jānāpessāmī’’ti evaṃ vatvā bodhisatto purimataraṃ gantvā rañño santike aṭṭhāsi.
“Then, today, while I am present before the king, when I ask, speak thus, and today I will make known your virtue.” Having said this, the Bodhisatta went ahead and stood before the king.
“Vậy thì, ngay hôm nay, khi con hỏi trước mặt nhà vua, mẹ hãy nói như vậy. Ngay hôm nay con sẽ làm cho nhà vua biết phẩm chất của mẹ.” Nói vậy, Bồ-tát đi trước và đứng trước mặt nhà vua.
Sāpi gantvā rañño samīpe aṭṭhāsi.
She also went and stood near the king.
Hoàng hậu cũng đi đến và đứng gần nhà vua.
Atha naṃ bodhisatto ‘‘amma, tumhe ativiya kakkhaḷā, kiṃ nāma pitūnaṃ vatthakhaṇḍaṃ vā bhattapiṇḍamattaṃ vā dātuṃ na vaṭṭatī’’ti āha.
Then the Bodhisatta said to her, “Mother, you are too harsh; is it not proper to give a piece of cloth or even a morsel of food to your parents?”
Khi đó, Bồ-tát nói với hoàng hậu: “Thưa mẹ, mẹ thật quá tàn nhẫn, chẳng lẽ không được phép dâng cho cha mẹ một mảnh vải hay một nắm cơm sao?”
‘‘Tāta, ahameva rañño santikā kiñci na labhāmi, tumhākaṃ kiṃ dassāmī’’ti?
“Son, I myself receive nothing from the king, what can I give to you?”
“Này con, mẹ còn không nhận được gì từ nhà vua, thì làm sao mẹ có thể cho các con?”
‘‘Nanu aggamahesiṭṭhānaṃ te laddha’’nti?
“Did you not obtain the position of chief queen?”
“Chẳng phải mẹ đã được phong làm hoàng hậu chính sao?”
‘‘Tāta, kismiñci sammāne asati aggamahesiṭṭhānaṃ kiṃ karissati, idāni me tumhākaṃ rājā kiṃ dassati, so antarāmagge bhattapuṭaṃ labhitvā tato kiñci adatvā sayameva bhuñjī’’ti.
“Son, what good is the position of chief queen if there is no respect? What will your king give me now? He obtained a packet of food on the way and ate it himself without giving me anything from it.”
“Này con, nếu không có sự tôn trọng nào, thì làm hoàng hậu chính có ích gì? Bây giờ nhà vua của các con có cho mẹ gì đâu? Ông ấy nhận được một gói cơm trên đường đi nhưng không cho mẹ một chút nào mà tự mình ăn hết.”
Bodhisatto ‘‘evaṃ kira, mahārājā’’ti pucchi.
The Bodhisatta asked, “Is that so, Your Majesty?”
Bồ-tát hỏi: “Thưa Đại vương, có phải vậy không?”
Rājā adhivāsesi.
The king assented.
Nhà vua thừa nhận.
Bodhisatto tassa adhivāsanaṃ viditvā ‘‘tena hi, amma, rañño appiyakālato paṭṭhāya kiṃ tumhākaṃ idha vāsena.
Knowing his assent, the Bodhisatta said, “Then, Mother, from the time the king dislikes you, what is the point of your living here?
Bồ-tát biết nhà vua thừa nhận, liền nói: “Vậy thì, thưa mẹ, từ khi nhà vua không còn yêu thương, mẹ còn ở đây làm gì nữa?”
Lokasmiñhi appiyasampayogo ca dukkho, tumhākaṃ idha vāse sati rañño appiyasampayogova dukkhaṃ bhavissati, ime sattā nāma bhajante bhajanti, abhajanabhāvaṃ ñatvā aññattha gantabbaṃ, mahanto lokasannivāso’’ti vatvā imā gāthā avoca –
Indeed, in the world, association with the disliked is suffering. If you live here, the king will suffer from association with the disliked. These beings associate with those who associate with them. Knowing that one is not associated with, one should go elsewhere, for the world is vast,” and having said this, he uttered these verses:
Trong thế gian, sự hội ngộ với điều không ưa là khổ. Nếu các vị ở đây, sự hội ngộ với điều không ưa của nhà vua sẽ là khổ. Những chúng sinh này, khi được phụng sự thì phụng sự; khi biết rằng không còn được phụng sự nữa, thì nên đi nơi khác, vì thế giới này rất rộng lớn.” Nói vậy rồi, vị ấy đã nói những bài kệ này –
Tattha name namantassa bhaje bhajantanti yo attano namati, tasseva paṭinameyya.
Therein, ‘Bow to one who bows, associate with one who associates’ means one should return a bow to one who bows to oneself. One should associate with one who associates.
Trong đó, Name namantassa bhaje bhajantaṃ có nghĩa là: Ai cúi chào mình, hãy cúi chào lại người ấy.
Yo ca bhajati, tameva bhajeyya.
And one who associates, one should associate with him.
Và ai phụng sự, hãy phụng sự người ấy.
Kiccānukubbassa kareyya kiccanti attano uppannakiccaṃ anukubbantasseva tassapi uppannakiccaṃ paṭikareyya.
‘Do a service for one who does a service’ means one should return a service to one who performs a service that has arisen for oneself.
Kiccānukubbassa kareyya kiccaṃ có nghĩa là: Ai giúp đỡ công việc phát sinh của mình, hãy làm lại công việc phát sinh của người ấy.
Caje cajantaṃ vanathaṃ na kayirāti attānaṃ jahantaṃ jaheyyeva, tasmiṃ taṇhāsaṅkhātaṃ vanathaṃ na kareyya.
‘Abandon one who abandons, do not form a thicket of craving’ means one should abandon one who abandons oneself, and not form a thicket of craving, which is attachment, for that person.
Caje cajantaṃ vanathaṃ na kayirā có nghĩa là: Hãy từ bỏ người từ bỏ mình, đừng tạo sự ràng buộc (vanatha) tức là ái dục đối với người ấy.
Apetacittenāti vigatacittena vipallatthacittena.
‘Whose mind has departed’ means with a departed mind, with a distorted mind.
Apetacittena có nghĩa là: với tâm đã lìa bỏ, với tâm đã thay đổi.
Na sambhajeyyāti tathārūpena saddhiṃ na samāgaccheyya.
‘Do not associate’ means one should not come together with such a person.
Na sambhajeyyā có nghĩa là: đừng giao du với người như vậy.
Dijo dumanti yathā sakuṇo pubbe phalitampi rukkhaṃ phale khīṇe ‘‘khīṇaphalo aya’’nti ñatvā taṃ chaḍḍetvā aññaṃ samekkhati pariyesati, evaṃ aññaṃ samekkheyya.
‘As a bird, a tree’ means just as a bird, having known a tree, even one that bore fruit before, to be ‘barren of fruit’ when its fruits are exhausted, abandons it and seeks another, so should one seek another.
Dijo dumaṃ có nghĩa là: Như con chim, khi biết cây đã từng có trái nay đã hết trái, liền bỏ nó đi tìm cây khác, cũng vậy, hãy tìm kiếm nơi khác.
Mahā hi esa loko, atha tumhe sasnehaṃ ekaṃ purisaṃ labhissathāti.
For this world is vast, and you will find a loving person.
Vì thế giới này rộng lớn, vậy các vị sẽ tìm được một người có lòng yêu thương.
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā saccāni pakāsetvā jātakaṃ samodhānesi, saccapariyosāne dve jayampatikā sotāpattiphale patiṭṭhahiṃsu.
The Teacher, having brought forth this Dhamma discourse and revealed the Truths, concluded the Jātaka. At the end of the Truths, the two spouses were established in the fruit of stream-entry.
Đức Bổn Sư đã thuyết pháp này, công bố các chân lý, và kết nối bổn sanh (Jātaka), sau khi các chân lý được công bố, hai vợ chồng đã an trú vào quả vị Dự Lưu.
‘‘Tadā jayampatikā ime dve jayampatikā ahesuṃ, paṇḍitāmacco pana ahameva ahosi’’nti.
“At that time, the spouses were these two spouses; the wise minister was I myself.”
“Khi ấy, hai vợ chồng này chính là hai vợ chồng hiện tại, còn vị đại thần hiền trí chính là Ta.”
Atthi me puriso, devāti idaṃ satthā jetavane viharanto kosalarājānaṃ ārabbha kathesi.
There is a man of mine, O devas—this the Teacher spoke while dwelling in Jetavana, concerning the King of Kosala.
Atthi me puriso, devā (Tâu Đại vương, thần có một người) – Đức Bổn Sư đã kể chuyện này khi ngự tại Jetavana, liên quan đến vua Kosala.
Tassa kireko bahūpakāro amacco antepure padussi.
It is said that one of his ministers, who was very helpful, committed an offense in the royal harem.
Có một vị đại thần đã từng giúp đỡ nhà vua rất nhiều, nhưng lại phạm tội trong hậu cung.
Rājā ‘‘upakārako me’’ti ñatvāpi adhivāsetvā satthu ārocesi.
The king, knowing him to be "my benefactor," endured it and reported it to the Teacher.
Nhà vua, dù biết “người ấy là ân nhân của ta”, vẫn chịu đựng và trình bày sự việc lên Đức Bổn Sư.
Satthā ‘‘porāṇakarājānopi, mahārāja, evaṃ adhivāsesuṃyevā’’ti vatvā tena yācito atītaṃ āhari.
The Teacher, saying, "Even former kings, great king, endured such things," and being requested by him, related a past event.
Đức Bổn Sư nói: “Tâu Đại vương, các vị vua thời xưa cũng đã chịu đựng như vậy,” và theo lời thỉnh cầu của nhà vua, Ngài đã kể lại câu chuyện quá khứ.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente eko amacco tassa antepure padussi, amaccassāpi sevako tassa gehe padussi.
In the past, when Brahmadatta was reigning in Bārāṇasī, a minister of his committed an offense in the royal harem, and the minister's own servant committed an offense in his house.
Trong quá khứ, khi vua Brahmadatta trị vì ở Bārāṇasī, có một vị đại thần phạm tội trong hậu cung của nhà vua, và một người hầu của vị đại thần ấy cũng phạm tội trong nhà của vị đại thần.
So tassa aparādhaṃ adhivāsetuṃ asakkonto taṃ ādāya rañño santikaṃ gantvā ‘‘deva, eko me upaṭṭhāko sabbakiccakārako, so mayhaṃ gehe padussi, tassa kiṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti pucchanto paṭhamaṃ gāthamāha –
Unable to endure his offense, the minister took him and went to the king, asking, "Deva, I have a servant who performs all my duties, but he committed an offense in my house. What should be done to him?"—thus he spoke the first verse:
Vì không thể chịu đựng được lỗi lầm của người hầu, vị đại thần đã dẫn người ấy đến gặp nhà vua và hỏi: “Tâu Đại vương, thần có một người hầu luôn làm mọi việc cho thần, nhưng người ấy đã phạm tội trong nhà thần, nên làm gì với người ấy ạ?” Vừa hỏi, vị ấy vừa nói bài kệ đầu tiên –
Tassattho – amhākampi rājūnaṃ sataṃ ediso bahūpakāro agāre dussanakapuriso atthi, so ca kho idha vijjati, idānipi idheva saṃvijjati, mayaṃ rājānopi samānā tassa bahūpakārataṃ sandhāya adhivāsema, tuyhaṃ pana araññopi sato adhivāsanabhāro jāto.
Its meaning is: Even we kings have such a very helpful man who commits an offense in the house, and he is found right here, existing even now. We, being kings, endure it out of consideration for his great helpfulness. But for you, even though you are in the forest, the burden of endurance has arisen.
Ý nghĩa là: Ngay cả chúng ta, những vị vua, cũng có một người như vậy, một người giúp đỡ nhiều nhưng lại phạm lỗi trong nhà, và người ấy vẫn hiện hữu ở đây, ngay bây giờ. Chúng ta, dù là vua, cũng chịu đựng lỗi lầm của người ấy vì sự giúp đỡ to lớn của người ấy. Còn đối với ngươi, dù ở trong rừng, cũng đã đến lúc phải chịu đựng. Một người đầy đủ mọi phẩm chất thì hiếm có, vì lý do đó, trong những trường hợp như vậy, chúng ta ưa thích sự nhẫn nại.
Aṅgasampanno hi sabbehi guṇakoṭṭhāsehi samannāgato puriso nāma dullabho, tena kāraṇena asmākaṃ evarūpesu ṭhānesu adhivāsanakhantiyeva ruccatīti.
Indeed, a man endowed with all qualities, possessing all excellent virtues, is rare. For that reason, in such situations, patience in enduring is pleasing to us.
Người có đầy đủ mọi phẩm chất thì hiếm có, vì lý do đó, trong những trường hợp như vậy, chúng ta ưa thích sự nhẫn nại.
Satthā pana atītaṃ āharitvā āha – ‘‘mahārāja, atīte bārāṇasirājā akāle nikkhamitvā uyyāne khandhāvāraṃ nivesayi.
However, the Teacher, relating a past event, said: "Great king, in the past, the King of Bārāṇasī departed at an improper time and set up camp in a park.
Đức Bổn Sư đã kể lại câu chuyện quá khứ rằng: “Tâu Đại vương, trong quá khứ, vua Bārāṇasī đã xuất quân không đúng lúc và đóng trại trong vườn.
Tasmiṃ kāle eko ulūkasakuṇo veḷugumbaṃ pavisitvā nilīyi.
At that time, an owl entered a bamboo thicket and hid.
Lúc đó, một con cú (ulūkasakuṇo) đã chui vào bụi tre và ẩn nấp.
Kākasenā āgantvā ‘nikkhantameva taṃ gaṇhissāmā’’’ti parivāresi.
A flock of crows came and surrounded it, saying, 'We will seize it when it comes out!'
Đàn quạ đến bao vây, nói: ‘Chúng ta sẽ bắt nó khi nó ra ngoài!’”
So sūriyatthaṅgamanaṃ anoloketvā akāleyeva nikkhamitvā palāyituṃ ārabhi.
Without waiting for the sunset, it departed at an improper time and began to flee.
Con cú không đợi mặt trời lặn, đã xuất hiện không đúng lúc và bắt đầu bỏ chạy.
Atha naṃ kākā parivāretvā tuṇḍehi koṭṭentā paripātesuṃ.
Then the crows surrounded it and struck it with their beaks, causing it to fall.
Thế là đàn quạ bao vây nó và mổ nó cho đến chết.
Rājā bodhisattaṃ āmantetvā ‘‘kiṃ nu kho, paṇḍita, ime kākā kosiyaṃ paripātentī’’ti pucchi.
The king addressed the Bodhisatta, asking, 'Why, O wise one, are these crows making the owl fall?'
Nhà vua gọi Bồ tát đến và hỏi: “Này hiền sĩ, tại sao những con quạ này lại đánh chết con cú?”
Bodhisatto ‘‘akāle, mahārāja, attano vasanaṭṭhānā nikkhamantā evarūpaṃ dukkhaṃ paṭilabhantiyeva, tasmā akāle attano vasanaṭṭhānā nikkhamituṃ na vaṭṭatī’’ti imamatthaṃ pakāsento imaṃ gāthādvayamāha –
The Bodhisatta, explaining this matter, said, 'Great king, those who depart from their dwelling place at an improper time indeed experience such suffering; therefore, one should not depart from one's dwelling place at an improper time'—thus he spoke these two verses:
Bồ tát nói: “Tâu Đại vương, những kẻ rời khỏi nơi ở của mình không đúng lúc thì phải chịu khổ như vậy. Vì vậy, không nên rời khỏi nơi ở của mình không đúng lúc,” và để làm rõ ý nghĩa này, Ngài đã nói hai bài kệ sau –
Tattha kāle nikkhamanā sādhūti, mahārāja, nikkhamanā nāma nikkhamanaṃ vā parakkamanaṃ vā yuttapayuttakāle sādhu.
Therein, kāle nikkhamanā sādhu means, great king, going forth or venturing forth is good at the appropriate time.
Trong đó, kāle nikkhamanā sādhū có nghĩa là: Tâu Đại vương, sự rời đi, tức là sự xuất hành hay sự hành động, là tốt khi đúng lúc và phù hợp.
Nākāle sādhu nikkhamoti akāle pana attano vasanaṭṭhānato aññattha gantuṃ nikkhamo nāma nikkhamanaṃ vā parakkamanaṃ vā na sādhu.
Nākāle sādhu nikkhamo means, but going forth or venturing forth from one's dwelling place to another at the wrong time is not good.
Nākāle sādhu nikkhamo có nghĩa là: Còn sự rời đi, tức là sự xuất hành hay sự hành động, để đến nơi khác từ chỗ ở của mình không đúng lúc thì không tốt.
‘‘Akālena hī’’tiādīsu catūsu padesu paṭhamena saddhiṃ tatiyaṃ, dutiyena catutthaṃ yojetvā evaṃ attho veditabbo.
In “akālena hī” and so forth, in these four phrases, the first should be combined with the third, and the second with the fourth, and the meaning should be understood thus:
Trong bốn phần “Akālena hī” và tiếp theo, cần kết hợp phần thứ nhất với phần thứ ba, phần thứ hai với phần thứ tư để hiểu ý nghĩa như sau:
Attano vasanaṭṭhānato hi koci puriso akālena nikkhamitvā vā parakkamitvā vā na kiñci atthaṃ joteti, attano appamattakampi vuḍḍhiṃ uppādetuṃ na sakkoti, atha kho ekakampi bahujjano bahupi so paccatthikajano etaṃ akāle nikkhamantaṃ vā parakkamantaṃ vā ekakaṃ parivāretvā mahāvināsaṃ pāpeti.
Indeed, if a person goes forth or ventures forth from his dwelling place at the wrong time, na kiñci atthaṃ joteti, he cannot bring about even a small increase for himself; rather, ekakampi bahujjano, a multitude of enemies, surrounding him alone, who has gone forth or ventured forth at the wrong time, brings him to great ruin.
Quả thật, một người nào đó rời khỏi hoặc hành động từ nơi ở của mình không đúng lúc thì na kiñci atthaṃ joteti, không thể tạo ra dù chỉ một chút tăng trưởng cho bản thân, mà ekakampi bahujjano nhiều kẻ thù sẽ bao vây người ấy, dù chỉ một mình, khi người ấy rời đi hoặc hành động không đúng lúc, và gây ra sự hủy diệt lớn.
Tatrāyaṃ upamā – dhaṅkasenāva kosiyaṃ, yathā ayaṃ dhaṅkasenā imaṃ akāle nikkhamantañca parakkamantañca kosiyaṃ tuṇḍehi vitudanti mahāvināsaṃ pāpenti, tathā tasmā tiracchānagate ādiṃ katvā kenaci akāle attano vasanaṭṭhānato na nikkhamitabbaṃ na parakkamitabbanti.
Here is the simile: dhaṅkasenāva kosiyaṃ, just as this flock of crows pecks with their beaks and brings great ruin to this owl that goes forth and ventures forth at the wrong time, so too, starting with animals, no one should go forth or venture forth from their dwelling place at the wrong time.
Đây là một ví dụ – như bầy quạ đối với cú, giống như bầy quạ này, chúng mổ bằng mỏ con cú này, kẻ xuất hiện và hành động sai thời điểm, khiến nó chịu sự hủy diệt lớn. Tương tự, bắt đầu từ loài súc sinh, không ai nên xuất hiện hay hành động sai thời điểm từ nơi cư ngụ của mình.
Dutiyagāthāya dhīroti paṇḍito.
In the second verse, dhīro means a wise one.
Trong bài kệ thứ hai, dhīro (người trí) nghĩa là paṇḍito (người hiền trí).
Vidhīti porāṇakapaṇḍitehi ṭhapitapaveṇī.
Vidhī means the tradition established by ancient wise ones.
Vidhī (phép tắc) nghĩa là truyền thống do các bậc hiền trí thời xưa thiết lập.
Vidhānanti koṭṭhāso vā saṃvidahanaṃ vā.
Vidhānaṃ means a part or a disposition.
Vidhāna (sắp đặt) nghĩa là một phần hoặc sự sắp xếp.
Vivarānugūti vivaraṃ anugacchanto jānanto.
Vivarānugū means one who follows and knows the weaknesses.
Vivarānugū (người biết điểm yếu) nghĩa là người theo dõi và biết được điểm yếu.
Sabbāmitteti sabbe amitte.
Sabbāmitte means all enemies.
Sabbāmitte (tất cả kẻ thù) nghĩa là tất cả kẻ thù.
Vasīkatvāti attano vase katvā.
Vasīkatvā means having brought under one's control.
Vasīkatvā (chế ngự) nghĩa là làm cho nằm dưới quyền kiểm soát của mình.
Kosiyovāti imamhā bālakosiyā añño paṇḍitakosiyo viya.
Kosiyovā means like another wise owl, distinct from this young owl.
Kosiyovā (như con cú) nghĩa là như một con cú khôn ngoan khác, không phải con cú dại này.
Idaṃ vuttaṃ hoti – yo ca kho paṇḍito ‘‘imasmiṃ kāle nikkhamitabbaṃ parakkamitabbaṃ, imasmiṃ na nikkhamitabbaṃ na parakkamitabba’’nti porāṇakapaṇḍitehi ṭhapitassa paveṇisaṅkhātassa vidhino koṭṭhāsasaṅkhātaṃ vidhānaṃ vā tassa vā vidhino vidhānaṃ saṃvidahanaṃ anuṭṭhānaṃ jānāti, so vidhividhānaññū paresaṃ attano paccāmittānaṃ vivaraṃ ñatvā yathā nāma paṇḍito kosiyo rattisaṅkhāte attano kāle nikkhamitvā ca parakkamitvā ca tattha tattha sayitānaññeva kākānaṃ sīsāni chindamāno te sabbe amitte vasīkatvā sukhī siyā, evaṃ dhīropi kāle nikkhamitvā parakkamitvā attano paccāmitte vasīkatvā sukhī niddukkho bhaveyyāti.
This is what is meant: He who is wise knows the disposition, which is a part of the tradition established by ancient wise ones, or the arrangement and practice of that method, regarding “at this time one should go forth and venture forth, at this time one should not go forth and venture forth.” Such a wise one, knowing the weaknesses of his enemies, just as a wise owl, going forth and venturing forth at its own time, which is night, cutting off the heads of crows sleeping here and there, brings all those enemies under control and becomes happy, so too, a wise one, going forth and venturing forth at the right time, brings his enemies under control and becomes happy and free from suffering.
Điều này có nghĩa là: Bất cứ ai là người hiền trí, biết được sự sắp đặt (vidhāna) hay sự thực hành (saṃvidahana) của phép tắc (vidhi) do các bậc hiền trí thời xưa thiết lập, rằng “nên xuất hiện và hành động vào lúc này, không nên xuất hiện và hành động vào lúc kia,” người ấy là người hiểu rõ phép tắc và sự sắp đặt. Người ấy, sau khi biết được điểm yếu của kẻ thù, như một con cú khôn ngoan xuất hiện và hành động vào thời điểm của mình, tức là ban đêm, và chặt đầu những con quạ đang ngủ ở đó đây, chế ngự tất cả kẻ thù đó và sống an lạc. Tương tự, người trí cũng nên xuất hiện và hành động đúng thời điểm, chế ngự kẻ thù của mình và sống an lạc, không đau khổ.
Rājā bodhisattassa vacanaṃ sutvā nivatti.
The king, having heard the Bodhisatta's words, turned back.
Vua nghe lời Bồ Tát thì quay trở lại.
Sūro sūrena saṅgammāti idaṃ satthā jetavane viharanto aññataraṃ bhikkhuṃ ārabbha kathesi.
Sūro sūrena saṅgammā (A hero, having met a hero)—This the Teacher related while dwelling at Jetavana, concerning a certain bhikkhu.
Kẻ dũng mãnh gặp kẻ dũng mãnh – Câu chuyện này được Đức Phật kể khi Ngài trú tại Jetavana, liên quan đến một Tỳ-kheo nọ.
Tasmiṃ kira kāle jetavanato tigāvutaḍḍhayojanamatte eko nigamagāmo, tattha bahūni salākabhattapakkhiyabhattāni atthi.
At that time, there was a market village about three and a half yojanas from Jetavana, where there were many meals by ticket and meals for the fortnight.
Vào thời điểm đó, có một ngôi làng cách Jetavana khoảng ba gāvuta rưỡi dojana, nơi có nhiều bữa ăn theo phiếu (salākabhatta) và bữa ăn theo kỳ (pakkhiyabhatta).
Tatreko pañhapucchako koṇḍo vasati.
There lived a questioner named Koṇḍa.
Ở đó có một người đàn ông tên Koṇḍa, chuyên hỏi những câu đố.
So salākabhattapakkhiyabhattānaṃ atthāya āgate dahare ca sāmaṇere ca ‘‘ke khādanti, ke pivanti, ke bhuñjantī’’ti pañhaṃ pucchitvā kathetuṃ asakkonte lajjāpesi.
He would ask young bhikkhus and sāmaṇeras who came for the ticket meals and fortnightly meals, “Who eats? Who drinks? Who consumes?” and would shame those who could not answer.
Ông ta thường hỏi các Tỳ-kheo trẻ và Sa-di đến để nhận bữa ăn theo phiếu và bữa ăn theo kỳ những câu hỏi như “Ai ăn? Ai uống? Ai thọ thực?” và làm cho họ xấu hổ khi họ không thể trả lời.
Te tassa bhayena salākabhattapakkhiyabhattatthāya taṃ gāmaṃ na gacchanti.
Out of fear of him, they would not go to that village for the ticket meals and fortnightly meals.
Vì sợ ông ta, không ai dám đến làng đó để nhận bữa ăn theo phiếu và bữa ăn theo kỳ.
Athekadivasaṃ eko bhikkhu salākaggaṃ gantvā ‘‘bhante, asukagāme salākabhattaṃ vā pakkhiyabhattaṃ vā atthī’’ti pucchitvā ‘‘atthāvuso, tattha paneko koṇḍo pañhaṃ pucchati, taṃ kathetuṃ asakkonte akkosati paribhāsati, tassa bhayena koci gantuṃ na sakkotī’’ti vutte ‘‘bhante, tattha bhattāni mayhaṃ pāpetha, ahaṃ taṃ dametvā nibbisevanaṃ katvā tato paṭṭhāya tumhe disvā palāyanakaṃ karissāmī’’ti āha.
Then one day, a certain bhikkhu went to the hall for distribution of tickets and asked, "Venerable sirs, is there ticket-food or fortnightly-food in such-and-such a village?" When told, "Yes, friend, but there is a certain Koṇḍa there who asks questions, and if one cannot answer him, he abuses and reviles them. No one can go there for fear of him," the bhikkhu said, "Venerable sirs, send the alms-food there for me. I will tame him, make him harmless, and from then on, he will flee upon seeing you."
Một ngày nọ, một Tỳ-kheo đến nơi phát phiếu và hỏi: “Bạch chư Tôn giả, có bữa ăn theo phiếu hay bữa ăn theo kỳ ở làng nọ không?” Khi được trả lời: “Thưa Đại đức, có, nhưng có một người đàn ông tên Koṇḍa ở đó chuyên hỏi câu đố, và ông ta mắng nhiếc, chửi bới những ai không thể trả lời. Vì sợ ông ta, không ai dám đi,” vị Tỳ-kheo đó nói: “Bạch chư Tôn giả, xin hãy đưa bữa ăn đến cho con ở đó. Con sẽ chế ngự ông ta, làm cho ông ta không còn quấy rầy nữa, và từ đó trở đi, ông ta sẽ chạy trốn mỗi khi thấy chư Tôn giả.”
Bhikkhū ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā tassa tattha bhattāni pāpesuṃ.
The bhikkhus assented, saying, "Very well," and sent the alms-food there for him.
Chư Tỳ-kheo đồng ý và đưa bữa ăn đến cho vị Tỳ-kheo đó ở làng ấy.
So tattha gantvā gāmadvāre cīvaraṃ pārupi.
He went there and donned his robes at the village gate.
Vị Tỳ-kheo đến đó và khoác y ở cổng làng.
Taṃ disvā koṇḍo caṇḍameṇḍako viya vegena upagantvā ‘‘pañhaṃ me, samaṇa, kathehī’’ti āha.
Seeing him, Koṇḍa approached swiftly like a fierce ram and said, "Answer my question, ascetic!"
Thấy vậy, Koṇḍa chạy đến nhanh như một con cừu đực hung dữ và nói: “Này Sa-môn, hãy trả lời câu đố của ta!”
‘‘Upāsaka, gāme caritvā yāguṃ ādāya āsanasālaṃ tāva me āgantuṃ dehī’’ti.
"Lay follower, let me first go through the village, get some gruel, and come to the assembly hall."
Vị Tỳ-kheo đáp: “Này cư sĩ, xin hãy cho tôi vào làng, lấy cháo và đến sảnh ngồi trước đã.”
So yāguṃ ādāya āsanasālaṃ āgatepi tasmiṃ tatheva āha.
Even when he had brought the gruel and arrived at the assembly hall, the other spoke to him in the same way.
Khi vị Tỳ-kheo đã lấy cháo và đến sảnh ngồi, Koṇḍa vẫn nói như vậy.
Sopi naṃ bhikkhu ‘‘yāguṃ tāva me pātuṃ dehi, āsanasālaṃ tāva sammajjituṃ dehi, salākabhattaṃ tāva me āharituṃ dehī’’ti vatvā salākabhattaṃ āharitvā tameva pattaṃ gāhāpetvā ‘‘ehi, pañhaṃ te kathessāmī’’ti bahigāmaṃ netvā cīvaraṃ saṃharitvā aṃse ṭhapetvā tassa hatthato pattaṃ gahetvā aṭṭhāsi.
The bhikkhu said to him, "First let me drink the gruel, then let me sweep the assembly hall, then let me bring the ticket-food." After saying this and having the ticket-food brought, he made the man hold his bowl and said, "Come, I will answer your question," leading him outside the village. He then folded his robe, placed it on his shoulder, took the bowl from the man's hand, and stood there.
Vị Tỳ-kheo nói với ông ta: “Xin hãy cho tôi uống cháo trước, xin hãy cho tôi quét dọn sảnh ngồi trước, xin hãy cho tôi mang bữa ăn theo phiếu đến trước.” Sau khi nói vậy, vị Tỳ-kheo mang bữa ăn theo phiếu đến, bảo Koṇḍa cầm bát đó, và nói: “Này, tôi sẽ trả lời câu đố của ông.” Rồi dẫn ông ta ra ngoài làng, thu xếp y và đặt lên vai, cầm bát từ tay ông ta và đứng đó.
Tatrāpi naṃ so ‘‘samaṇa, pañhaṃ me kathehī’’ti āha.
There too, the man said to him, "Ascetic, answer my question!"
Ở đó, Koṇḍa lại nói: “Này Sa-môn, hãy trả lời câu đố của ta!”
Atha naṃ ‘‘kathemi te pañha’’nti ekappahāreneva pātetvā aṭṭhīni saṃcuṇṇento viya pothetvā gūthaṃ mukhe pakkhipitvā ‘‘ito dāni paṭṭhāya imaṃ gāmaṃ āgataṃ kañci bhikkhuṃ pañhaṃ pucchitakāle jānissāmī’’ti santajjetvā pakkāmi.
Then the bhikkhu, saying, "I will answer your question," knocked him down with a single blow, thrashed him as if crushing his bones, put excrement in his mouth, and threatened him, "From now on, I will know if you ask any bhikkhu who comes to this village a question!" and departed.
Thế rồi, vị Tỳ-kheo nói: “Tôi sẽ trả lời câu đố của ông!” và đánh ông ta một đòn duy nhất khiến ông ta ngã xuống, đấm đá như muốn nghiền nát xương cốt, nhét phân vào miệng ông ta và đe dọa: “Từ nay trở đi, ta sẽ biết nếu ngươi dám hỏi bất kỳ Tỳ-kheo nào đến làng này!” Rồi vị Tỳ-kheo bỏ đi.
So tato paṭṭhāya bhikkhū disvāva palāyati.
From then on, he would flee whenever he saw bhikkhus.
Từ đó trở đi, ông ta cứ thấy các Tỳ-kheo là chạy trốn.
Aparabhāge tassa bhikkhuno sā kiriyā bhikkhusaṅghe pākaṭā jātā.
Later, this bhikkhu's action became known in the community of bhikkhus.
Sau đó, hành động của vị Tỳ-kheo đó đã được biết đến trong Tăng đoàn.
Athekadivasaṃ dhammasabhāyaṃ bhikkhū kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ – ‘‘āvuso, asukabhikkhu kira koṇḍassa mukhe gūthaṃ pakkhipitvā gato’’ti.
Then one day, in the Dhamma hall, the bhikkhus raised a discussion: "Friends, it seems that such-and-such a bhikkhu put excrement in Koṇḍa's mouth and left."
Thế rồi, một ngày nọ, trong Pháp đường, các Tỳ-kheo bắt đầu bàn tán: “Thưa chư Đại đức, nghe nói vị Tỳ-kheo nọ đã nhét phân vào miệng Koṇḍa rồi bỏ đi.”
Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, so bhikkhu idāneva taṃ mīḷhena āsādeti, pubbepi āsādesiyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
The Teacher came and asked, "Bhikkhus, what is the topic of discussion you are sitting together for now?" When told, "This is it, venerable sir," he said, "Bhikkhus, that bhikkhu did not only now offend him with excrement; he offended him in the past as well," and recounted a past event.
Đức Phật đến và hỏi: “Này chư Tỳ-kheo, hiện giờ các ông đang ngồi lại bàn luận về chuyện gì?” Khi được trả lời: “Bạch Đức Thế Tôn, chúng con đang bàn luận về chuyện này,” Đức Phật nói: “Này chư Tỳ-kheo, vị Tỳ-kheo đó không phải chỉ bây giờ mới làm nhục ông ta bằng phân, mà ngay cả trước đây cũng đã làm nhục ông ta rồi.” Rồi Ngài kể lại câu chuyện quá khứ.
Atīte aṅgamagadhavāsino aññamaññassa raṭṭhaṃ gacchantā ekadivasaṃ dvinnaṃ raṭṭhānaṃ sīmantare ekaṃ saraṃ nissāya vasitvā suraṃ pivitvā macchamaṃsaṃ khāditvā pātova yānāni yojetvā pakkamiṃsu.
In the past, people from Aṅga and Magadha, traveling to each other's countries, stayed one day near a lake on the border between the two countries. They drank liquor, ate fish and meat, yoked their carts early in the morning, and departed.
Thuở xưa, những người dân xứ Aṅga và Magadha, khi đi từ quốc gia này sang quốc gia khác, một ngày nọ đã trú lại bên một hồ nước ở biên giới hai quốc gia, uống rượu và ăn thịt cá, rồi sáng sớm hôm sau buộc xe và lên đường.
Tesaṃ gatakāle eko gūthakhādako pāṇako gūthagandhena āgantvā tesaṃ pītaṭṭhāne chaḍḍitaṃ suraṃ disvā pipāsāya pivitvā matto hutvā gūthapuñjaṃ abhiruhi, allagūthaṃ tasmiṃ āruḷhe thokaṃ onami.
When they had gone, a dung-eating creature, attracted by the smell of dung, came and, seeing the liquor discarded where they had drunk, drank it out of thirst. Becoming intoxicated, it climbed a pile of dung, and when it climbed, the wet dung sank a little.
Sau khi họ đi, một loài côn trùng ăn phân, bị hấp dẫn bởi mùi phân, đến nơi họ đã uống rượu và thấy rượu bị đổ. Vì khát, nó uống rượu và say, rồi trèo lên một đống phân. Đống phân ướt lún xuống một chút khi nó trèo lên.
So ‘‘pathavī maṃ dhāretuṃ na sakkotī’’ti viravi.
It cried out, "The earth cannot bear me!"
Nó kêu lên: “Mặt đất không thể giữ ta!”
Tasmiññeva khaṇe eko mattavaravāraṇo taṃ padesaṃ patvā gūthagandhaṃ ghāyitvā jigucchanto paṭikkami.
At that very moment, a rutting elephant arrived at that spot, smelled the dung, and recoiled in disgust.
Ngay lúc đó, một con voi đực say rượu đến khu vực đó, ngửi thấy mùi phân và kinh tởm lùi lại.
So taṃ disvā ‘‘esa mama bhayena palāyatī’’ti saññī hutvā ‘‘iminā me saddhiṃ saṅgāmaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti taṃ avhayanto paṭhamaṃ gāthamāha –
Seeing it, the creature thought, "This one is fleeing out of fear of me," and, thinking, "It is proper to fight with this one," it challenged the elephant, speaking the first stanza:
Thấy con voi, loài côn trùng đó nghĩ: “Nó đang chạy trốn vì sợ ta!” và cho rằng “Ta nên chiến đấu với nó!” Nó gọi con voi và nói bài kệ đầu tiên –
Tassattho – tvaṃ sūro mayā sūrena saddhiṃ samāgantvā vīriyavikkamena vikkantena pahāradānasamatthatāya pahārinā kiṃkāraṇā asaṅgāmetvāva gacchasi, nanu nāma ekasampahāropi dātabbo siyā, tasmā ehi nāga nivattassu, ettakeneva maraṇabhayatajjito hutvā kiṃ nu bhīto palāyasi, ime imaṃ sīmaṃ antaraṃ katvā vasantā passantu, aṅgamagadhā mama tuyhañca vikkamaṃ ubhinnampi amhākaṃ parakkamaṃ passantūti.
Its meaning is: "You are a hero. Meeting me, a hero, valiant in energy and capable of striking, why do you go without fighting? Should not at least one blow be given? Therefore, come, O elephant, turn back! Why do you flee in fear, terrified by the fear of death? Let these people dwelling on this border behold the valor of both of us, my valor and yours."
Ý nghĩa của câu này là: Ngươi là kẻ dũng mãnh, tại sao lại bỏ đi mà không chiến đấu với ta, kẻ dũng mãnh, kẻ hùng dũng có khả năng ra đòn? Chẳng lẽ không nên ra một đòn sao? Vậy thì, này voi, hãy quay lại! Sao ngươi lại sợ hãi cái chết mà bỏ chạy? Hãy để những người dân Aṅga và Magadha đang sống ở biên giới này chứng kiến sự dũng mãnh của cả hai chúng ta!
Tayo girinti idaṃ satthā jetavane viharanto kāmanītabrāhmaṇaṃ nāma ārabbha kathesi.
Tayo giri (Three mountains) – The Teacher, while residing at Jetavana, spoke this in reference to a brāhmaṇa named Kāmanīta.
Ba ngọn núi – Câu chuyện này được Đức Phật kể khi Ngài trú tại Jetavana, liên quan đến một Bà-la-môn tên Kāmanīta.
Vatthu paccuppannañca atītañca dvādasakanipāte kāmajātake (jā. 1.12.37 ādayo) āvibhavissati.
The present and past story will become clear in the Kāma Jātaka (Jā. 1.12.37 onwards) in the Dvādasaka Nipāta.
Câu chuyện hiện tại và quá khứ sẽ được trình bày trong Kāmajātaka (Jā. 1.12.37 trở đi) thuộc tập Dvādasakanipāta.
Tesu pana dvīsu rājaputtesu jeṭṭhako āgantvā bārāṇasiyaṃ rājā ahosi, kaniṭṭho uparājā.
Among those two princes, the elder came and became king in Bārāṇasī, and the younger became viceroy.
Trong số hai vị hoàng tử đó, người anh cả đã đến và trở thành vua ở Bārāṇasī, còn người em là phó vương.
Tesu rājā vatthukāmakilesakāmesu atitto dhanalolo ahosi.
Among them, the king was insatiable with regard to sensual pleasures of objects and defilements, and greedy for wealth.
Trong số đó, vị vua là người tham lam tiền bạc, không bao giờ thỏa mãn với các dục lạc vật chất và dục lạc phiền não.
Tadā bodhisatto sakko devarājā hutvā jambudīpaṃ olokento tassa rañño dvīsupi kāmesu atittabhāvaṃ ñatvā ‘‘imaṃ rājānaṃ niggaṇhitvā lajjāpessāmī’’ti brāhmaṇamāṇavavaṇṇena āgantvā rājānaṃ passi, raññā ca ‘‘kenatthena āgatosi māṇavā’’ti vutte ‘‘ahaṃ, mahārāja, tīṇi nagarāni passāmi khemāni subhikkhāni pahūtahatthiassarathapattīni hiraññasuvaṇṇālaṅkārabharitāni, sakkā ca pana tāni appakeneva balena gaṇhituṃ, ahaṃ te tāni gahetvā dātuṃ āgato’’ti āha.
At that time, the Bodhisatta, having become Sakka, the king of devas, looked over Jambudīpa and, knowing the king’s insatiability in both types of sensual pleasures, thought, “I will restrain this king and make him feel shame.” He came in the guise of a brāhmaṇa youth and saw the king. When the king asked, “For what purpose have you come, youth?” he replied, “Mahārāja, I see three cities that are safe, prosperous, filled with many elephants, horses, chariots, and infantry, and laden with gold, silver, and ornaments. They can be captured with little force, and I have come to capture them and give them to you.”
Lúc bấy giờ, Bồ-tát, là Sakka, vua các cõi trời, nhìn khắp Jambudīpa (Diêm-phù-đề) và biết rằng vị vua ấy không bao giờ thỏa mãn với cả hai loại dục lạc. Ngài nghĩ: “Ta sẽ chế ngự vị vua này và khiến hắn phải hổ thẹn,” rồi Ngài đến dưới hình dạng một thanh niên Bà-la-môn và gặp vua. Khi vua hỏi: “Này thanh niên, ngươi đến vì mục đích gì?”, Ngài đáp: “Thưa Đại vương, tôi thấy ba thành phố an toàn, thịnh vượng, có nhiều voi, ngựa, xe, binh sĩ, đầy ắp vàng bạc châu báu, và có thể chiếm được chúng chỉ với một lực lượng nhỏ. Tôi đến để chiếm lấy và dâng chúng cho ngài.”
‘‘Kadā gacchāma, māṇavā’’ti vutte ‘‘sve mahārājā’’ti.
When asked, “When shall we go, youth?” he said, “Tomorrow, Mahārāja.”
Khi được hỏi: “Khi nào chúng ta sẽ đi, này thanh niên?”, Ngài đáp: “Thưa Đại vương, ngày mai.”
‘‘Tena hi gaccha, pātova āgaccheyyāsī’’ti.
“Then go, you should come early in the morning.”
Vua nói: “Vậy thì hãy đi, và sáng sớm hãy đến.”
‘‘Sādhu, mahārāja, vegena balaṃ sajjehī’’ti vatvā sakko sakaṭṭhānameva gato.
“Very well, Mahārāja, quickly prepare the army,” said Sakka, and he returned to his own abode.
Sakka đáp: “Thưa Đại vương, tốt lắm, hãy nhanh chóng chuẩn bị quân đội,” rồi Ngài trở về chỗ của mình.
Rājā punadivase bheriṃ carāpetvā balasajjaṃ kāretvā amacce pakkosāpetvā hiyyo eko brāhmaṇamāṇavo ‘‘uttarapañcāle indapatte kekaketi imesu tīsu nagaresu rajjaṃ gahetvā dassāmī’’ti āha, taṃ māṇavaṃ ādāya tīsu nagaresu rajjaṃ gaṇhissāma, vegena naṃ pakkosathāti.
The next day, the king had a drum beaten, ordered the army to be prepared, summoned his ministers, and said, “Yesterday, a brāhmaṇa youth said, ‘I will take the kingdom in these three cities—Uttarapañcāla, Indapatta, and Kekaka—and give it to you.’ We shall take the kingdom in these three cities with that youth. Quickly summon him.”
Ngày hôm sau, vua cho đánh trống hiệu, chuẩn bị quân đội, và triệu tập các quan đại thần. Vua nói: “Hôm qua, một thanh niên Bà-la-môn đã nói rằng sẽ chiếm lấy vương quốc ở ba thành phố này là Uttarapañcāla, Indapatta, và Kekaka rồi dâng cho ta. Hãy đưa thanh niên ấy đến để chúng ta chiếm lấy vương quốc ở ba thành phố đó. Hãy triệu tập hắn ngay lập tức.”
‘‘Katthassa, deva, nivāso dāpito’’ti?
“Where, Your Majesty, was his residence provided?”
“Thưa Đại vương, đã cấp chỗ ở cho hắn ở đâu?”
‘‘Na me tassa nivāsagehaṃ dāpita’’nti.
“No residence was provided for him.”
“Ta đã không cấp nhà ở cho hắn.”
‘‘Nivāsaparibbayo pana dinno’’ti?
“Was his travel allowance given?”
“Vậy đã cấp chi phí ăn ở chưa?”
‘‘Sopi na dinno’’ti.
“That too was not given.”
“Cũng chưa cấp.”
Atha ‘‘kahaṃ naṃ passissāmā’’ti?
Then, “Where shall we see him?”
Vậy thì “chúng ta sẽ gặp hắn ở đâu?”
‘‘Nagaravīthīsu olokethā’’ti.
“Look for him in the city streets.”
“Hãy tìm khắp các đường phố trong thành.”
Te olokentā adisvā ‘‘na passāma, mahārājā’’ti āhaṃsu.
They looked but did not see him, and said, “We do not see him, Mahārāja.”
Họ tìm kiếm nhưng không thấy, bèn tâu: “Thưa Đại vương, chúng thần không thấy.”
Rañño māṇavaṃ apassantassa ‘‘evaṃ mahantā nāma issariyā parihīnomhī’’ti mahāsoko udapādi, hadayavatthu uṇhaṃ ahosi, vatthulohitaṃ kuppi, lohitapakkhandikā udapādi, vejjā tikicchituṃ nāsakkhiṃsu.
Great sorrow arose in the king when he did not see the youth, thinking, “I have been deprived of such great power.” His heart became hot, his blood became agitated, and he developed dysentery. The physicians could not cure him.
Khi vua không thấy thanh niên ấy, một nỗi sầu muộn lớn khởi lên: “Ta đã mất đi một quyền lực vĩ đại như vậy!” Tim vua nóng ran, máu trong tim nổi loạn, bệnh kiết lỵ ra máu xuất hiện, các thầy thuốc không thể chữa trị.
Tato tīhacatūhaccayena sakko āvajjamāno tassa taṃ ābādhaṃ ñatvā ‘‘tikicchissāmi na’’nti brāhmaṇavaṇṇena āgantvā dvāre ṭhatvā ‘‘vejjabrāhmaṇo tumhākaṃ tikicchanatthāya āgato’’ti ārocāpesi.
Then, after three or four days, Sakka, reflecting, knew of his illness and thought, “I will cure him.” He came in the guise of a brāhmaṇa and stood at the gate, announcing, “A brāhmaṇa physician has come to treat you.”
Sau ba hoặc bốn ngày, Sakka quán xét và biết được bệnh tình của vua. Ngài nghĩ: “Ta sẽ chữa trị cho hắn,” rồi Ngài đến dưới hình dạng một Bà-la-môn và đứng ở cổng, báo rằng: “Một thầy thuốc Bà-la-môn đã đến để chữa bệnh cho ngài.”
Rājā taṃ sutvā ‘‘mahantamahantā rājavejjā maṃ tikicchituṃ nāsakkhiṃsu, paribbayamassa dāpetvā uyyojethā’’ti āha.
The king, hearing this, said, “Even great royal physicians could not cure me. Give him his travel allowance and send him away.”
Vua nghe vậy, nói: “Những ngự y vĩ đại nhất cũng không chữa được cho ta. Hãy cấp chi phí cho hắn và tiễn hắn đi.”
Sakko taṃ sutvā ‘‘mayhaṃ neva nivāsaparibbayena attho, vejjalābhampi na gaṇhissāmi, tikicchissāmi naṃ, puna rājā maṃ passatū’’ti āha.
Sakka, hearing this, said, “I have no need for residence or travel allowance, nor will I accept a physician’s fee. I will cure him. Let the king see me again.”
Sakka nghe vậy, nói: “Tôi không cần chỗ ở hay chi phí, tôi cũng sẽ không nhận thù lao thầy thuốc. Tôi sẽ chữa bệnh cho ngài, xin vua hãy gặp tôi một lần nữa.”
Rājā taṃ sutvā ‘‘tena hi āgacchatū’’ti āha.
The king, hearing this, said, “Then let him come in.”
Vua nghe vậy, nói: “Vậy thì hãy vào.”
Sakko pavisitvā jayāpetvā ekamantaṃ aṭṭhāsi, rājā ‘‘tvaṃ maṃ tikicchasī’’ti āha.
Sakka entered, paid his respects, and stood to one side. The king asked, “Will you cure me?”
Sakka bước vào, chào mừng vua và đứng sang một bên. Vua hỏi: “Ngươi sẽ chữa bệnh cho ta ư?”
‘‘Āma, devā’’ti.
“Yes, Your Majesty.”
“Vâng, thưa Đại vương.”
‘‘Tena hi tikicchassū’’ti.
“Then cure me.”
“Vậy thì hãy chữa trị đi.”
‘‘Sādhu, mahārāja, byādhino me lakkhaṇaṃ kathetha, kena kāraṇena uppanno, kiṃ khāditaṃ vā pītaṃ vā nissāya, udāhu diṭṭhaṃ vā sutaṃ vā’’ti?
“Good, great king, tell me the characteristics of my illness, by what cause it arose, relying on what was eaten or drunk, or on what was seen or heard?”
“Tốt lắm, thưa Đại vương, xin hãy kể cho tôi nghe triệu chứng bệnh của ngài, bệnh phát sinh do nguyên nhân nào, do ăn uống gì, hay do thấy gì, nghe gì?”
‘‘Tāta, mayhaṃ byādhi sutaṃ nissāya uppanno’’ti.
“My son, my illness arose relying on what was heard.”
“Này con, bệnh của ta phát sinh do điều ta đã nghe.”
‘‘Kiṃ te suta’’nti.
“What did you hear?”
“Ngài đã nghe gì?”
‘‘Tāta eko māṇavo āgantvā mayhaṃ ‘tīsu nagaresu rajjaṃ gaṇhitvā dassāmī’ti āha, ahaṃ tassa nivāsaṭṭhānaṃ vā nivāsaparibbayaṃ vā na dāpesiṃ, so mayhaṃ kujjhitvā aññassa rañño santikaṃ gato bhavissati.
“My son, a certain young man came and told me, ‘I will take the kingdom in three cities and give it to you.’ I did not provide him with a dwelling place or living expenses, so he, being angry with me, must have gone to another king.
“Này con, một thanh niên đến nói với ta rằng ‘ta sẽ chiếm lấy vương quốc ở ba thành phố rồi dâng cho ngài.’ Ta đã không cấp chỗ ở hay chi phí ăn ở cho hắn, có lẽ hắn đã giận ta mà đi đến chỗ vị vua khác rồi.
Atha me ‘evaṃ mahantā nāma issariyā parihīnomhī’ti cintentassa ayaṃ byādhi uppanno.
Then, as I was thinking, ‘I am deprived of such great power,’ this illness arose in me.
Rồi khi ta nghĩ ‘ta đã mất đi một quyền lực vĩ đại như vậy,’ bệnh này đã phát sinh.
Sace sakkosi tvaṃ me kāmacittaṃ nissāya uppannaṃ byādhiṃ tikicchituṃ, tikicchāhī’’ti etamatthaṃ pakāsento paṭhamaṃ gāthamāha –
If you are able to cure my illness that arose relying on a mind of craving, then cure it.” Declaring this matter, he spoke the first verse –
Nếu ngươi có thể chữa được bệnh của ta, bệnh phát sinh do tâm dục này, thì hãy chữa đi,” nói rõ điều này, vua đã đọc bài kệ đầu tiên –
Tattha tayo girinti tayo girī, ayameva vā pāṭho.
Here, tayo giriṃ means three mountains, or this is the reading itself.
Ở đây, tayo giri có nghĩa là ba ngọn núi, hoặc đây cũng là cách đọc.
Yathā ‘‘sudassanassa girino, dvārañhetaṃ pakāsatī’’ti ettha sudassanaṃ devanagaraṃ yujjhitvā duggaṇhatāya duccalanatāya ‘‘sudassanagirī’’ti vuttaṃ, evamidhāpi tīṇi nagarāni ‘‘tayo giri’’nti adhippetāni.
Just as in “This is the gate of Sudassana mountain, it shines forth,” where Sudassana, the city of devas, is called “Sudassana mountain” because it is difficult to conquer in battle and difficult to move, so here too, three cities are intended as “three mountains.”
Giống như trong câu “sudassanassa girino, dvārañhetaṃ pakāsatī” (Cổng thành Sudassana hiển lộ), thành phố chư thiên Sudassana được gọi là “Sudassanagiri” vì khó chiến đấu và khó lay chuyển, thì ở đây ba thành phố cũng được gọi là “tayo giri.”
Tasmā ayamettha attho – tīṇi ca nagarāni tesañca antaraṃ tividhampi raṭṭhaṃ kāmayāmi.
Therefore, the meaning here is: I desire three cities and the region between them, a threefold kingdom.
Do đó, ý nghĩa ở đây là – tôi ham muốn ba thành phố và cả ba vùng đất nằm giữa chúng.
‘‘Pañcālā kuruyo kekake cā’’ti imāni tesaṃ raṭṭhānaṃ nāmāni.
“Pañcālā kuruyo kekake cā” are the names of those regions.
“ Pañcālā kuruyo kekake cā” là tên của những vùng đất đó.
Tesu pañcālāti uttarapañcālā, tattha kapilaṃ nāma nagaraṃ.
Among these, Pañcālā means Uttarapañcālā, where the city named Kapila is located.
Trong số đó, Pañcālā là Uttarapañcāla, nơi có thành phố tên là Kapila.
Kuruyoti kururaṭṭhaṃ, tattha indapattaṃ nāma nagaraṃ.
Kuruyo means the Kuru kingdom, where the city named Indapatta is located.
Kuruyo là vương quốc Kuru, nơi có thành phố tên là Indapatta.
Kekake cāti paccatte upayogavacanaṃ, tena kekakaraṭṭhaṃ dasseti.
Kekake cā is an instrumental case used in the sense of location, indicating the Kekaka kingdom.
Kekake cā là một từ chỉ định số nhiều, chỉ vương quốc Kekaka.
Tattha kekakarājadhānīyeva nagaraṃ.
There, the capital city itself is Kekaka.
Ở đó, chỉ có kinh đô Kekaka là một thành phố.
Tatuttarinti taṃ ahaṃ ito paṭiladdhā bārāṇasirajjā tatuttariṃ tividhaṃ rajjaṃ kāmayāmi.
Tatuttariṃ means, having obtained this kingdom of Bārāṇasī, I desire a threefold kingdom beyond that.
Tatuttari có nghĩa là, sau khi giành được vương quốc Bārāṇasī, tôi ham muốn ba vương quốc đó hơn thế nữa.
Tikiccha maṃ, brāhmaṇa, kāmanītanti imehi vatthukāmehi ca kilesakāmehi ca nītaṃ hataṃ pahataṃ sace sakkosi, tikiccha maṃ brāhmaṇāti.
Tikiccha maṃ, brāhmaṇa, kāmanīta means, if you can, cure me, brahmin, who is led, struck, and afflicted by these sensual pleasures and defilement-cravings.
Tikiccha maṃ, brāhmaṇa, kāmanīta có nghĩa là: nếu ngươi có thể chữa trị cho ta, này Bà-la-môn, người bị dục vọng về vật chất và dục vọng phiền não này dẫn dắt, đánh bại, và tàn phá.
Tattha kaṇhāhidaṭṭhassa karonti heketi ekacce hi tikicchakā ghoravisena kāḷasappena daṭṭhassa mantehi ceva osadhehi ca tikicchaṃ karonti.
Here, kaṇhāhidaṭṭhassa karonti heke means some healers indeed perform cures with mantras and medicines for one bitten by a black snake with potent venom.
Ở đây, kaṇhāhidaṭṭhassa karonti heke có nghĩa là: một số thầy thuốc chữa trị cho người bị rắn đen cắn bằng thần chú và thuốc men.
Amanussapaviṭṭhassa karonti paṇḍitāti apare paṇḍitā bhūtavejjā bhūtayakkhādīhi amanussehi paviṭṭhassa abhibhūtassa gahitassa balikammaparittakaraṇaosadhaparibhāvitādīhi tikicchaṃ karonti.
Amanussapaviṭṭhassa karonti paṇḍitā means other wise exorcists perform cures with bali offerings, protective chants, and medicated substances for one possessed, overcome, or seized by non-humans such as bhūtas and yakkhas.
Amanussapaviṭṭhassa karonti paṇḍitā có nghĩa là: những bậc hiền trí khác, các thầy pháp sư, chữa trị cho người bị các phi nhân như ma quỷ, dạ xoa, v.v., nhập vào, bằng cách cúng dường, tụng kinh bảo hộ, hoặc dùng thuốc đã được chú nguyện, v.v.
Na kāmanītassa karoti kocīti kāmehi pana nītassa kāmavasikassa puggalassa aññatra paṇḍitehi añño koci tikicchaṃ na karoti, karontopi kātuṃ samattho nāma natthi.
Na kāmanītassa karoti kocī means for a person led by cravings, one who is under the sway of cravings, no one else apart from the wise performs a cure, and even if they try, there is no one capable of doing so.
Na kāmanītassa karoti kocī có nghĩa là: không ai khác ngoài các bậc hiền trí có thể chữa trị cho người bị dục vọng dẫn dắt, bị dục vọng chế ngự; ngay cả khi họ cố gắng, cũng không ai có khả năng làm được.
Kiṃkāraṇā?
For what reason?
Vì lý do gì?
Okkantasukkassa hi kā tikicchāti, okkantasukkassa avakkantassa kusaladhammamariyādaṃ atikkantassa akusaladhamme patiṭṭhitassa puggalassa mantosadhādīhi kā nāma tikicchā, na sakkā osadhehi tikicchitunti.
Okkantasukkassa hi kā tikicchā means, for a person whose wholesome roots are overwhelmed, who has transgressed the boundary of wholesome states, who is established in unwholesome states, what kind of cure is there with mantras and medicines? It is not possible to cure with medicines.
Okkantasukkassa hi kā tikicchā có nghĩa là: làm sao có thể chữa trị bằng thần chú hay thuốc men cho người đã vượt qua giới hạn, tức là người đã vượt qua giới hạn của các thiện pháp và đã an trú trong các bất thiện pháp? Không thể chữa trị bằng thuốc men.
Itissa mahāsatto imaṃ kāraṇaṃ dassetvā uttari evamāha – ‘‘mahārāja, sace tvaṃ tāni tīṇi rajjāni lacchasi, api nu kho imesu catūsu nagaresu rajjaṃ karonto ekappahāreneva cattāri sāṭakayugāni paridaheyyāsi, catūsu vā suvaṇṇapātīsu bhuñjeyyāsi, catūsu vā sayanesu sayeyyāsi, mahārāja, taṇhāvasikena nāma bhavituṃ na vaṭṭati, taṇhā hi nāmesā vipattimūlā.
Thus, the Great Being, having shown this reason, further said: “Great king, if you were to obtain those three kingdoms, would you then, ruling in these four cities, wear four pairs of robes at once, or eat from four golden bowls, or sleep on four beds? Great king, one should not be under the sway of craving, for craving is indeed the root of misfortune.
Như vậy, Đại Bồ-tát đã chỉ ra nguyên nhân này và nói thêm: “Thưa Đại vương, nếu ngài giành được ba vương quốc đó, liệu ngài có thể mặc bốn bộ y phục cùng lúc, ăn trong bốn bát vàng, hoặc ngủ trên bốn chiếc giường khi cai trị bốn thành phố này không? Thưa Đại vương, không nên bị tham ái chế ngự, vì tham ái là cội nguồn của sự suy đồi.
Sā vaḍḍhamānā yo taṃ vaḍḍheti, taṃ puggalaṃ aṭṭhasu mahānirayesu soḷasasu ussadanirayesu nānappakārabhedesu ca avasesesu apāyesu khipatī’’ti.
Growing, it casts that person who fosters it into the eight great hells, the sixteen subsidiary hells, and the remaining various kinds of lower realms.
Khi nó tăng trưởng, nó sẽ đẩy người nuôi dưỡng nó vào tám đại địa ngục, mười sáu tiểu địa ngục, và các cõi khổ khác với nhiều hình thức khác nhau.”
Evaṃ rājānaṃ nirayādibhayena tajjetvā mahāsatto dhammaṃ desesi.
Thus, having terrified the king with the fear of hell and so on, the Great Being taught the Dhamma.
Bằng cách này, Đại Bồ-tát đã cảnh báo vua về nỗi sợ hãi địa ngục, v.v., và thuyết pháp.
Rājāpissa dhammaṃ sutvā vigatasoko hutvā tāvadeva nibyādhitaṃ pāpuṇi.
The king, having heard his Dhamma, became free from sorrow and immediately attained freedom from disease.
Vua nghe pháp, nỗi sầu muộn tan biến, và ngay lập tức khỏi bệnh.
Sakkopissa ovādaṃ datvā sīlesu patiṭṭhāpetvā devalokameva gato.
Sakka, having given him advice and established him in the precepts, went back to the deva-world.
Sakka cũng ban lời khuyên cho vua, khiến vua an trú trong giới luật, rồi trở về cõi trời.
Sopi tato paṭṭhāya dānādīni puññāni katvā yathākammaṃ gato.
He too, from that time onwards, having performed meritorious deeds such as giving, departed according to his kamma.
Từ đó trở đi, vua cũng thực hành các công đức như bố thí, v.v., rồi ra đi theo nghiệp của mình.
Gajaggameghehīti idaṃ satthā jetavane viharanto palāyitaparibbājakaṃ ārabbha kathesi.
Gajaggamehehīti: This the Teacher related while dwelling in Jetavana, concerning the wandering ascetic Palāyita.
Gajaggamehehī – Đức Phật đã kể câu chuyện này tại Jetavana, liên quan đến một du sĩ tên Palāyita.
So kira vādatthāya sakalajambudīpaṃ vicaritvā kañci paṭivādiṃ alabhitvā anupubbena sāvatthiṃ gantvā ‘‘atthi nu kho koci mayā saddhiṃ vādaṃ kātuṃ samattho’’ti manusse pucchi.
It is said that he, having wandered throughout the entire Jambudīpa for debate and found no opponent, gradually went to Sāvatthī and asked people, “Is there anyone capable of debating with me?”
Nghe nói, du sĩ ấy đã đi khắp Jambudīpa để tìm người tranh luận nhưng không tìm được đối thủ nào. Dần dần, ông đến Sāvatthī và hỏi mọi người: “Có ai có khả năng tranh luận với tôi không?”
Manussā ‘‘tādisānaṃ sahassenapi saddhiṃ vādaṃ kātuṃ samattho sabbaññū dvipadānaṃ aggo mahāgotamo dhammissaro parappavādamaddano, sakalepi jambudīpe uppanno parappavādo taṃ bhagavantaṃ atikkamituṃ samattho nāma natthi.
The people said, “The Omniscient One, the foremost of bipeds, the Great Gotama, the Lord of Dhamma, the crusher of others’ doctrines, is capable of debating with a thousand such as you; no doctrine arisen in the entire Jambudīpa is capable of surpassing that Blessed One.
Mọi người đáp: “Đức Mahāgotama, bậc Toàn Giác, đứng đầu trong loài người, bậc Pháp chủ, người nghiền nát các luận thuyết khác, có khả năng tranh luận với hàng ngàn người như vậy. Không có luận thuyết nào xuất hiện trên khắp Jambudīpa có thể vượt qua Đức Thế Tôn đó.”
Velantaṃ patvā samuddaūmiyo viya hi sabbavādā tassa pādamūlaṃ patvā cuṇṇavicuṇṇā hontī’’ti buddhaguṇe kathesuṃ.
Indeed, all doctrines, like ocean waves reaching the shore, are utterly crushed upon reaching his feet,” and thus they recounted the Buddha’s virtues.
"Như những làn sóng biển vỗ vào bờ, tất cả các luận thuyết đều bị nghiền nát tan tành khi đến dưới chân Ngài." Họ nói về các đức tính của Đức Phật như vậy.
Paribbājako ‘‘kahaṃ pana so etarahī’’ti pucchitvā ‘‘jetavane’’ti sutvā ‘‘idānissa vādaṃ āropessāmī’’ti mahājanaparivuto jetavanaṃ gacchanto jetena rājakumārena navakoṭidhanaṃ vissajjetvā kāritaṃ jetavanadvārakoṭṭhakaṃ disvā ‘‘ayaṃ samaṇassa gotamassa vasanapāsādo’’ti pucchitvā ‘‘dvārakoṭṭhako aya’’nti sutvā ‘‘dvārakoṭṭhako tāva evarūpo, vasanagehaṃ kīdisaṃ bhavissatī’’ti vatvā ‘‘gandhakuṭi nāma appameyyā’’ti vutte ‘‘evarūpena samaṇena saddhiṃ ko vādaṃ karissatī’’ti tatova palāyi.
The ascetic asked, “Where is he now?” and hearing “In Jetavana,” he said, “Now I will engage him in debate,” and surrounded by a great crowd, as he went to Jetavana, he saw the gatehouse of Jetavana, which Prince Jeta had built by spending nine crores of wealth, and asked, “Is this the dwelling palace of the ascetic Gotama?” Hearing “This is the gatehouse,” he said, “If the gatehouse is like this, what will the dwelling house be like?” When told, “The Perfumed Chamber (Gandhakuṭi) is immeasurable,” he said, “Who will debate with an ascetic like this?” and fled from that very spot.
Du sĩ hỏi: "Vậy bây giờ Ngài ở đâu?" Nghe nói: "Ở Jetavana." (Nghĩ) "Bây giờ ta sẽ tranh luận với Ngài." Được đông đảo quần chúng vây quanh, đang đi đến Jetavana, thấy cổng thành Jetavana do hoàng tử Jeta xây dựng sau khi chi chín mươi triệu đồng tiền, ông hỏi: "Đây có phải là cung điện nơi Sa-môn Gotama ở không?" Nghe nói: "Đây là cổng thành." Ông nói: "Cổng thành mà đã như thế này, thì nơi ở sẽ như thế nào?" Khi được nói: "Hương thất (Gandhakuṭi) thì vô song." Ông liền bỏ chạy từ đó, (nghĩ): "Ai sẽ tranh luận với một Sa-môn như vậy?"
Manussā unnādino hutvā jetavanaṃ pavisitvā satthārā ‘‘kiṃ akāle āgatatthā’’ti vuttā taṃ pavattiṃ kathayiṃsu.
The people, making a great clamor, entered Jetavana and, when asked by the Teacher, “Why have you come at an unseasonable time?” they recounted the incident.
Mọi người reo hò, đi vào Jetavana, khi bị Đức Bổn Sư hỏi: "Tại sao các cư sĩ lại đến không đúng lúc?" Họ đã kể lại sự việc đó.
Satthā ‘‘na kho upāsakā idāneva, pubbepesa mama vasanaṭṭhānassa dvārakoṭṭhakaṃ disvā palāyatevā’’ti vatvā tehi yācito atītaṃ āhari.
The Teacher said, “It is not only now, lay followers; in the past too, he fled upon seeing the gatehouse of my dwelling place,” and being requested by them, he related a past event.
Đức Bổn Sư nói: "Này các cư sĩ, không phải chỉ bây giờ đâu, mà cả trong quá khứ, ông ta cũng đã bỏ chạy khi thấy cổng thành nơi ta ở." Rồi khi được họ thỉnh cầu, Ngài đã kể lại câu chuyện quá khứ.
Atīte gandhāraraṭṭhe takkasilāyaṃ bodhisatto rajjaṃ kāresi, bārāṇasiyaṃ brahmadatto.
In the past, the Bodhisatta ruled in Takkasilā in the Gandhāra kingdom, and Brahmadatta in Bārāṇasī.
Trong quá khứ, Bồ-tát trị vì ở Takkasilā, xứ Gandhāra. Brahmadatta thì trị vì ở Bārāṇasī.
So ‘‘takkasilaṃ gaṇhissāmī’’ti mahantena balakāyena gantvā nagarato avidūre ṭhatvā ‘‘iminā niyāmena hatthī pesetha, iminā asse, iminā rathe, iminā pattī, evaṃ dhāvitvā āvudhehi paharatha, evaṃ ghanavassavalāhakā viya saravassaṃ vassathā’’ti tenaṃ vicārento imaṃ gāthādvayamāha –
He, desiring to seize Takkasilā, went with a large army and, halting not far from the city, gave instructions: “Send the elephants in this manner, the horses in this manner, the chariots in this manner, the infantry in this manner; charge thus and strike with weapons, shower arrows like dense rain clouds,” and thus deliberating, he spoke these two verses:
Ông ta nói: "Ta sẽ chiếm Takkasilā." Rồi đi với một đạo quân lớn, dừng lại không xa thành phố, và chỉ huy quân lính như sau: "Hãy phái voi theo cách này, ngựa theo cách này, xe theo cách này, bộ binh theo cách này. Hãy tấn công bằng vũ khí như thế này, hãy bắn mưa tên như những đám mây mưa dày đặc." Nói vậy, ông đã đọc hai câu kệ này:
Tattha gajaggameghehīti aggagajameghehi, koñcanādaṃ gajjantehi mattavaravāraṇavalāhakehīti attho.
Here, gajaggamehehīti means by elephant-chief-clouds, that is, by excellent elephant-clouds that roar with a heron’s cry.
Trong đó, gajaggameghehī có nghĩa là với những đám mây voi đầu đàn, tức là với những con voi chúa hùng mạnh gầm thét tiếng koñca.
Hayaggamālibhīti aggahayamālīhi, varasindhavavalāhakakulehi assānīkehīti attho.
Hayaggamālibhīti means by horse-chief-garlands, that is, by armies of horses, excellent Sindhu-horse-clouds.
Hayaggamālibhī có nghĩa là với những đoàn ngựa đầu đàn, tức là với những đội quân ngựa Sindhu cao quý như những đám mây.
Rathūmijātehīti sañjātaūmivegehi sāgarasalilehi viya sañjātarathūmīhi, rathānīkehīti attho.
Rathūmijātehīti means by chariot-wave-creators, that is, by armies of chariots that create chariot-waves, like ocean waters creating wave-surges.
Rathūmijātehī có nghĩa là với những làn sóng xe cộ nổi lên như những làn sóng biển cuồn cuộn, tức là với những đội quân xe.
Sarābhivassebhīti tehiyeva rathānīkehi ghanavassamegho viya saravassaṃ vassantehi.
Sarābhivassebhīti means by those very armies of chariots, showering arrows like dense rain clouds.
Sarābhivassebhī có nghĩa là với những đội quân xe đó bắn mưa tên như những đám mây mưa dày đặc.
Tharuggahāvaṭṭadaḷhappahāribhīti tharuggahehi āvaṭṭadaḷhappahārīhi, ito cito ca āvattitvā parivattitvā daḷhaṃ paharantehi gahitakhaggaratanatharudaṇḍehi pattiyodhehi cāti attho.
By those who strike hard with whirling clubs means by those who strike hard with whirling clubs, by those foot soldiers who, whirling and turning here and there, strike hard with swords, jewels, clubs, and staffs in hand, this is the meaning.
Tharuggahāvaṭṭadaḷhappahāribhī có nghĩa là với những người lính bộ binh cầm khiên và gậy kiếm quý giá, tấn công mạnh mẽ quay cuồng từ đây sang đó.
Parivāritā takkasilā samantatoti yathā ayaṃ takkasilā parivāritā hoti, sīghaṃ tathā karothāti attho.
Taxila is surrounded on all sides means quickly do so, that this Taxila may be surrounded, this is the meaning.
Parivāritā takkasilā samantato có nghĩa là hãy nhanh chóng làm cho Takkasilā bị bao vây khắp mọi phía như thế này.
Abhidhāvatha cūpadhāvatha cāti vegena dhāvatha ceva upadhāvatha ca.
Run forth and run near means run swiftly and run near.
Abhidhāvatha cūpadhāvatha cā có nghĩa là hãy chạy nhanh và vây hãm.
Vividhā vināditā vadantibhīti varavāraṇehi saddhiṃ vividhā vinaditā bhavatha, selitagajjitavāditehi nānāviravā hothāti attho.
Various sounds are made, proclaiming means make various sounds with excellent elephants, make various cries with trumpet blasts, roars, and musical instruments, this is the meaning.
Vividhā vināditā vadantibhī có nghĩa là hãy cùng với những con voi chúa gầm thét những tiếng khác nhau, hãy tạo ra những âm thanh đa dạng với tiếng gầm, tiếng sấm và nhạc cụ.
Vattatajja tumulo ghosoti vattatu ajja tumulo mahanto asanisaddasadiso ghoso.
Let a mighty roar arise today means let a mighty roar, like the sound of a thunderbolt, arise today.
Vattatajja tumulo ghoso có nghĩa là hôm nay hãy để một tiếng động lớn, dữ dội như tiếng sấm sét nổi lên.
Yathā vijjulatā jaladharassa gajjatoti yathā gajjantassa jaladharassa mukhato niggatā vijjulatā caranti, evaṃ vicarantā nagaraṃ parivāretvā rajjaṃ gaṇhathāti vadati.
Like lightning from a thundering cloud means just as lightning streaks forth from a thundering cloud, so too, moving about, surround the city and seize the kingdom, he says.
Yathā vijjulatā jaladharassa gajjato có nghĩa là hãy vây hãm thành phố và chiếm lấy vương quốc, di chuyển như những tia chớp phát ra từ miệng đám mây đang gầm thét.
Iti so rājā gajjitvā senaṃ vicāretvā nagaradvārasamīpaṃ gantvā dvārakoṭṭhakaṃ disvā ‘‘idaṃ rañño vasanageha’’nti pucchitvā ‘‘ayaṃ nagaradvārakoṭṭhako’’ti vutte ‘‘nagaradvārakoṭṭhako tāva evarūpo, rañño nivesanaṃ kīdisaṃ bhavissatī’’ti vatvā ‘‘vejayantapāsādasadisa’’nti sutvā ‘‘evaṃ yasasampannena raññā saddhiṃ yujjhituṃ na sakkhissāmā’’ti dvārakoṭṭhakaṃ disvāva nivattitvā palāyitvā bārāṇasimeva agamāsi.
Thus, that king, having roared, deployed his army, went near the city gate, and seeing the gatehouse, asked, "Is this the king's residence?" When told, "This is the city gatehouse," he said, "If the city gatehouse is like this, what will the king's palace be like?" And hearing that it was "like the Vejayanta palace," he said, "We will not be able to fight with such a glorious king," and merely seeing the gatehouse, he turned back, fled, and returned to Bārāṇasī.
Vua đó gầm thét như vậy, chỉ huy quân đội, đi đến gần cổng thành, thấy cổng thành, hỏi: "Đây có phải là nơi ở của vua không?" Khi được nói: "Đây là cổng thành của thành phố." Ông nói: "Cổng thành mà đã như thế này, thì cung điện của vua sẽ như thế nào?" Nghe nói: "Giống như cung điện Vejayanta." Ông nói: "Chúng ta sẽ không thể chiến đấu với một vị vua vinh quang như vậy." Rồi chỉ thấy cổng thành, ông quay lại, bỏ chạy và trở về Bārāṇasī.
Dhajamaparimitanti idaṃ satthā jetavane viharanto ekaṃ palāyitaparibbājakameva ārabbha kathesi.
An immeasurable banner – the Teacher, while residing at Jetavana, related this concerning the same fleeing ascetic.
Dhajamaparimitaṃ (ngọn cờ vô biên) – Đức Bổn Sư đã kể câu chuyện này khi Ngài đang trú ngụ ở Jetavana, liên quan đến chính vị du sĩ đã bỏ chạy đó.
Imasmiṃ pana vatthusmiṃ so paribbājako jetavanaṃ pāvisi.
In this story, however, that ascetic entered Jetavana.
Trong câu chuyện này, vị du sĩ đó đã đi vào Jetavana.
Tasmiṃ khaṇe satthā mahājanaparivuto alaṅkatadhammāsane nisinno manosilātale sīhanādaṃ nadanto sīhapotako viya dhammaṃ deseti.
At that moment, the Teacher, surrounded by a great multitude, seated on an adorned Dhamma seat, like a lion cub roaring a lion's roar on a red arsenic slab, was teaching the Dhamma.
Vào lúc đó, Đức Bổn Sư đang ngồi trên pháp tòa được trang hoàng, được đông đảo quần chúng vây quanh, thuyết pháp như một sư tử con gầm thét trên một tảng đá màu đỏ son.
Paribbājako dasabalassa brahmasarīrapaṭibhāgaṃ rūpaṃ puṇṇacandasassirikaṃ mukhaṃ suvaṇṇapaṭṭasadisaṃ nalāṭañca disvā ‘‘ko evarūpaṃ purisuttamaṃ jinituṃ sakkhissatī’’ti nivattitvā parisantaraṃ pavisitvā palāyi.
The ascetic, seeing the Buddha's body, resembling Brahmā, his face radiant like the full moon, and his forehead like a golden plate, thought, "Who can conquer such a supreme being?" and turning back, entered the assembly and fled.
Vị du sĩ thấy hình dáng của Đức Thập Lực giống như thân Phạm thiên, khuôn mặt rạng rỡ như trăng tròn và vầng trán như tấm vàng, (nghĩ): "Ai có thể đánh bại một bậc tối thượng nhân như vậy?" Rồi ông quay lại, đi vào giữa hội chúng và bỏ chạy.
Mahājano taṃ anubandhitvā nivattitvā satthussa taṃ pavattiṃ ārocesi.
The great multitude pursued him, then returned and reported the incident to the Teacher.
Đông đảo quần chúng đuổi theo ông ta, rồi quay lại và báo cáo sự việc đó cho Đức Bổn Sư.
Satthā ‘‘na so paribbājako idāneva, pubbepi mama suvaṇṇavaṇṇaṃ mukhaṃ disvā palātoyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
The Teacher said, "That ascetic did not flee only now; he fled even in the past upon seeing my golden-hued face," and then related a past event.
Đức Bổn Sư nói: "Vị du sĩ đó không phải chỉ bây giờ, mà cả trong quá khứ, ông ta cũng đã bỏ chạy khi thấy khuôn mặt màu vàng của ta." Rồi Ngài đã kể lại câu chuyện quá khứ.
Atīte bodhisatto bārāṇasiyaṃ rajjaṃ kāresi, takkasilāyaṃ eko gandhārarājā.
In the past, the Bodhisatta ruled in Bārāṇasī, and there was a Gandhāra king in Taxila.
Trong quá khứ, Bồ-tát trị vì ở Bārāṇasī, còn ở Takkasilā có một vị vua Gandhāra.
So ‘‘bārāṇasiṃ gahessāmī’’ti caturaṅginiyā senāya āgantvā nagaraṃ parivāretvā nagaradvāre ṭhito attano balavāhanaṃ oloketvā ‘‘ko ettakaṃ balavāhanaṃ jinituṃ sakkhissatī’’ti attano senaṃ saṃvaṇṇetvā paṭhamaṃ gāthamāha –
He came with a fourfold army, intending to "take Bārāṇasī," surrounded the city, and standing at the city gate, he surveyed his forces and, praising his own army, saying, "Who can conquer such a large army?" he spoke the first verse:
Ông ta nói: "Ta sẽ chiếm Bārāṇasī." Rồi đến với đạo quân bốn binh chủng, bao vây thành phố, đứng ở cổng thành, nhìn đạo quân và phương tiện chiến đấu của mình, (nghĩ): "Ai có thể đánh bại đạo quân và phương tiện chiến đấu lớn như vậy?" Ông ta ca ngợi quân đội của mình và đọc câu kệ đầu tiên:
Tattha dhajamaparimitanti idaṃ tāva me rathesu morachade ṭhapetvā ussāpitadhajameva aparimitaṃ bahuṃ anekasatasaṅkhyaṃ.
There, an immeasurable banner means that the banners raised on my chariots, adorned with peacock feathers, are indeed immeasurable, numerous, numbering many hundreds.
Trong đó, dhajamaparimitaṃ có nghĩa là những lá cờ được dựng lên trên xe của ta, đặt trên đuôi công, là vô biên, rất nhiều, hàng trăm ngàn.
Anantapāranti balavāhanampi me ‘‘ettakā hatthī ettakā assā ettakā rathā ettakā pattī’’ti gaṇanaparicchedarahitaṃ anantapāraṃ.
Boundless means my army is also boundless, without a calculable limit of "so many elephants, so many horses, so many chariots, so many foot soldiers."
Anantapāraṃ có nghĩa là đạo quân và phương tiện chiến đấu của ta cũng vô biên, không giới hạn bởi số lượng "bao nhiêu voi, bao nhiêu ngựa, bao nhiêu xe, bao nhiêu bộ binh".
Duppasahanti na sakkā paṭisattūhi sahituṃ abhibhavituṃ.
Unconquerable means it cannot be endured or overcome by enemy forces.
Duppasahaṃ có nghĩa là không thể chịu đựng được, không thể bị kẻ thù đánh bại.
Yathā kiṃ?
Like what?
Giống như cái gì?
Dhaṅkehi sāgaraṃva, yathā sāgaro bahūhi kākehi vegavikkhambhanavasena vā atikkamanavasena vā duppasaho, evaṃ duppasahaṃ.
Like the ocean to crows, just as the ocean is unconquerable by many crows, whether in terms of resisting their force or crossing it, so too is it unconquerable.
Dhaṅkehi sāgaraṃva, có nghĩa là khó vượt qua như đại dương đối với nhiều con quạ, về mặt ngăn chặn sức mạnh hoặc vượt qua.
Girimiva anilena duppasayhoti apica me ayaṃ balakāyo yathā pabbato vātena akampanīyato duppasaho, tathā aññena balakāyena duppasaho.
“Like a mountain, unshakeable by the wind” means: And also, this army of mine is difficult to overcome by another army, just as a mountain is difficult to overcome, being unshakeable by the wind.
Girimiva anilena duppasayho có nghĩa là đạo quân của ta khó vượt qua như một ngọn núi không thể lay chuyển bởi gió, tức là khó vượt qua bởi bất kỳ đạo quân nào khác.
Duppasaho ahamajja tādisenāti svāhaṃ iminā balena samannāgato ajja tādisena duppasahoti aṭṭālake ṭhitaṃ bodhisattaṃ sandhāya vadati.
“Today I am difficult to overcome by such a one” – this refers to the Bodhisatta standing in the watchtower, saying, “I, endowed with this strength, am today difficult to overcome by such a one.”
Duppasaho ahamajja tādisenā có nghĩa là ta, với đạo quân như vậy, hôm nay là khó vượt qua. Ông ta nói điều này ám chỉ Bồ-tát đang đứng trên tháp canh.
Tattha mā bāliyaṃ vilapīti mā attano bālabhāvaṃ vippalapasi.
There, mā bāliyaṃ vilapī means, “Do not babble your foolishness.”
Trong đó, mā bāliyaṃ vilapī có nghĩa là đừng nói bậy bạ một cách ngu ngốc.
Na hissa tādisanti na hi assa tādiso, ayameva vā pāṭho.
Na hissa tādisaṃ: “There is no such one for him,” or this is the reading.
Na hissa tādisaṃ có nghĩa là không có được điều đó, hoặc đây là một cách đọc khác.
Tādiso ‘‘anantapāraṃ me balavāhana’’nti evarūpaṃ takkento rajjañca gahetuṃ samattho nāma na hi assa, na hotīti attho.
The meaning is: “There is no such one, nor should there be, who, thinking ‘My army and vehicles are boundless,’ is capable of seizing the kingdom.”
Có nghĩa là không có ai có thể nghĩ rằng "đạo quân của ta vô biên" và có khả năng chiếm đoạt vương quốc.
Viḍayhaseti tvaṃ bāla, kevalaṃ rāgadosamohamānapariḷāhena viḍayhasiyeva.
Viḍayhase means, “You, fool, are merely scorched by the torment of greed, hatred, delusion, and conceit.”
Viḍayhase có nghĩa là ngươi, kẻ ngu si, chỉ bị thiêu đốt bởi tham, sân, si, kiêu mạn.
Na hi labhase nisedhakanti mādisaṃ pana pasayha abhibhavitvā nisedhakaṃ na tāva labhasi, ajja taṃ āgatamaggeneva palāpessāmi.
Na hi labhase nisedhakaṃ means, “But you will not find a suppressor like me who can forcibly overcome you. Today I shall make you flee by the very path you came.”
Na hi labhase nisedhakaṃ có nghĩa là ngươi sẽ không tìm thấy ai có thể đánh bại và ngăn cản ta. Hôm nay ta sẽ khiến ngươi bỏ chạy theo con đường ngươi đã đến.
Āsajjasīti upagacchasi.
Āsajjasī means, “You approach.”
Āsajjasī có nghĩa là ngươi đang đến gần.
Gajamiva ekacārinanti ekacārinaṃ mattavaravāraṇaṃ viya.
Gajamiva ekacārinaṃ means, “like a lone rogue elephant.”
Gajamiva ekacārinaṃ có nghĩa là như một con voi chúa đơn độc.
Yo taṃ padā naḷamiva pothayissatīti yo taṃ yathā nāma mattavaravāraṇo pādā naḷaṃ potheti saṃcuṇṇeti, evaṃ pothayissati, taṃ tvaṃ āsajjasīti attānaṃ sandhāyāha.
Yo taṃ padā naḷamiva pothayissatīti means, “who will crush you with his foot like a reed, just as a rogue elephant crushes a reed with its foot.” He says this referring to himself, “You approach him.”
Yo taṃ padā naḷamiva pothayissatīti (Kẻ sẽ nghiền nát ngươi bằng chân như cây sậy) – kẻ nào sẽ nghiền nát ngươi như voi chúa say rượu nghiền nát cây sậy bằng chân, ngươi đang va chạm với kẻ đó – lời này nói về chính mình.