Na taṃ daḷhaṃ bandhanamāhu dhīrāti idaṃ satthā jetavane viharanto bandhanāgāraṃ ārabbha kathesi.
Na taṃ daḷhaṃ bandhanamāhu dhīrā (That which the wise say is not a strong bond)—the Teacher spoke this while dwelling at Jetavana, concerning a prison.
“Những người hiền trí không gọi đó là sự trói buộc kiên cố” – câu này được Bậc Đạo Sư thuyết tại Jetavana, liên quan đến nhà tù.
Tasmiṃ kira kāle bahū sandhicchedakapanthaghātakacore ānetvā kosalarañño dassesuṃ.
At that time, it is said, many house-breakers and highway robbers were brought and shown to the King of Kosala.
Vào thời đó, nhiều tên trộm đột nhập nhà cửa, cướp đường đã bị bắt và trình lên vua Kosala.
Te rājā addubandhanarajjubandhanasaṅkhalikabandhanehi bandhāpesi.
The king had them bound with bonds of rope, bonds of cord, and bonds of chains.
Vua đã ra lệnh trói chúng bằng dây thừng, dây da và xiềng xích.
Tiṃsamattā jānapadā bhikkhū satthāraṃ daṭṭhukāmā āgantvā disvā vanditvā punadivase piṇḍāya carantā bandhanāgāraṃ gantvā te core disvā piṇḍapātapaṭikkantā sāyanhasamaye tathāgataṃ upasaṅkamitvā ‘‘bhante, ajja amhehi piṇḍāya carantehi bandhanāgāre bahū corā addubandhanādīhi baddhā mahādukkhaṃ anubhavantā diṭṭhā, te tāni bandhanāni chinditvā palāyituṃ na sakkonti, atthi nu kho tehi bandhanehi thirataraṃ nāma aññaṃ bandhana’’nti pucchiṃsu.
About thirty monks from the countryside came desiring to see the Teacher, and having seen and paid homage, on the next day, while on alms-round, they went to the prison, saw those robbers, and after their alms-round, in the evening, approached the Tathāgata and asked, “Venerable Sir, today, while we were on alms-round, we saw many robbers in the prison, bound with rope-bonds and so forth, experiencing great suffering. They are unable to break those bonds and escape. Is there, Venerable Sir, any other bond stronger than these?”
Khoảng ba mươi vị Tỳ-kheo từ vùng quê đến muốn gặp Bậc Đạo Sư, sau khi gặp và đảnh lễ, vào ngày hôm sau, khi đi khất thực, họ đến nhà tù và thấy những tên trộm đó bị trói bằng dây thừng và các loại dây khác, đang chịu đựng khổ sở. Sau khi khất thực xong, vào buổi chiều, họ đến gặp Đức Như Lai và hỏi: “Bạch Thế Tôn, hôm nay khi chúng con đi khất thực, chúng con đã thấy nhiều tên trộm bị trói bằng dây thừng và các loại dây khác trong nhà tù, đang chịu đựng khổ sở. Chúng không thể cắt đứt những dây trói đó để trốn thoát. Có loại trói buộc nào kiên cố hơn những dây trói này không?”
Satthā ‘‘bhikkhave, kiṃ bandhanāni nāmetāni, yaṃ panetaṃ dhanadhaññaputtadārādīsu taṇhāsaṅkhātaṃ kilesabandhanaṃ, etaṃ etehi bandhanehi sataguṇena sahassaguṇena thirataraṃ, evaṃ mahantampi panetaṃ ducchindaniyaṃ bandhanaṃ porāṇakapaṇḍitā chinditvā himavantaṃ pavisitvā pabbajiṃsū’’ti vatvā atītaṃ āhari.
The Teacher said, “Monks, what are these called bonds? But that defilement-bond, called craving, for wealth, grain, sons, wives, and so forth—that is a hundred times, a thousand times stronger than these bonds. And even such a mighty, hard-to-break bond as this was broken by the ancient wise ones, who entered the Himalayas and went forth into homelessness,” and then he recounted a past event.
Bậc Đạo Sư nói: “Này các Tỳ-kheo, những thứ đó có phải là trói buộc gì đâu? Nhưng sự trói buộc của phiền não, tức là tham ái đối với tài sản, ngũ cốc, con cái, vợ con, v.v., thì kiên cố hơn những dây trói này gấp trăm lần, gấp ngàn lần. Ngay cả sự trói buộc to lớn và khó cắt đứt này, các bậc hiền trí thời xưa đã cắt đứt, đi vào dãy Himalaya và xuất gia.” Sau khi nói vậy, Ngài đã kể lại câu chuyện quá khứ.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto ekasmiṃ duggatagahapatikule nibbatti, tassa vayappattassa pitā kālamakāsi.
In the past, when Brahmadatta was reigning in Bārāṇasī, the Bodhisatta was born into a poor householder’s family. When he reached maturity, his father passed away.
Trong quá khứ, khi Brahmadatta trị vì tại Bārāṇasī, Bồ-tát tái sinh vào một gia đình gia chủ nghèo khó. Khi Ngài đến tuổi trưởng thành, cha Ngài qua đời.
So bhatiṃ katvā mātaraṃ posesi, athassa mātā anicchamānasseva ekaṃ kuladhītaraṃ gehe katvā aparabhāge kālamakāsi.
He worked for wages and supported his mother. Then, his mother, against his wishes, brought a daughter of a good family into the house, and later passed away.
Ngài làm thuê để nuôi mẹ. Sau đó, mẹ Ngài đã cưới một cô gái dòng dõi cho Ngài dù Ngài không muốn, rồi bà qua đời sau đó.
Bhariyāyapissa kucchiyaṃ gabbho patiṭṭhāsi.
A pregnancy was established in his wife’s womb.
Vợ Ngài cũng có thai trong bụng.
So gabbhassa patiṭṭhitabhāvaṃ ajānanto ‘‘bhadde, tvaṃ bhatiṃ katvā jīvāhi, ahaṃ pabbajissāmī’’ti āha.
Not knowing that the pregnancy was established, he said, “Good wife, you make a living by working for wages; I will go forth into homelessness.”
Ông ấy không biết việc mang thai, nói: “Này hiền thê, nàng hãy làm công mà sống, còn ta sẽ xuất gia.”
Sāpi ‘‘gabbho me patiṭṭhito, mayi vijātāya dārakaṃ disvā pabbajissasī’’ti āha.
She replied, “My pregnancy is established; you may go forth after I have given birth and you have seen the child.”
Bà ấy cũng nói: “Con đã mang thai rồi, sau khi thiếp sinh con, chàng hãy thấy đứa bé rồi hãy xuất gia.”
So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā tassā vijātakāle ‘‘bhadde, tvaṃ sotthinā vijātā, idānāhaṃ pabbajissāmī’’ti āpucchi.
He consented, saying “Very well.” When she had given birth, he asked permission, saying, “Good wife, you have given birth safely; now I will go forth.”
Ông ấy chấp thuận “Tốt lắm,” và khi bà ấy sinh con, ông hỏi: “Này hiền thê, nàng đã sinh nở bình an rồi, bây giờ ta sẽ xuất gia.”
Atha naṃ sā ‘‘puttakassa tāva thanapānato apagamanakālaṃ āgamehī’’ti vatvā puna gabbhaṃ gaṇhi.
Then she, saying, "Wait until the time for the child to stop suckling," became pregnant again.
Bấy giờ, bà ấy nói: “Chàng hãy đợi đến khi đứa con cai sữa đã,” rồi lại mang thai.
So cintesi – ‘‘imaṃ sampaṭicchāpetvā gantuṃ na sakkā, imissā anācikkhitvāva palāyitvā pabbajissāmī’’ti.
He thought, "It is not possible to go after getting her consent; I will run away without telling her and go forth."
Ông ấy suy nghĩ: “Không thể chấp thuận lời cô ấy rồi ra đi được, ta sẽ bỏ trốn mà xuất gia mà không báo cho cô ấy biết.”
So tassā anācikkhitvā ratthibhāge uṭṭhāya palāyi.
So without telling her, he got up in the night and fled.
Ông ấy không báo cho bà ấy biết, thức dậy vào ban đêm rồi bỏ trốn.
Atha naṃ nagaraguttikā aggahesuṃ.
Then the city guards arrested him.
Bấy giờ, những người canh gác thành phố đã bắt giữ ông ấy.
So ‘‘ahaṃ, sāmi, mātuposako nāma, vissajjetha ma’’nti tehi attānaṃ vissajjāpetvā ekasmiṃ ṭhāne vasitvā aggadvāreneva nikkhamitvā himavantaṃ pavisitvā isipabbajjaṃ pabbajitvā abhiññā ca samāpattiyo ca nibbattetvā jhānakīḷaṃ kīḷanto vihāsi.
He, saying, "Sirs, I am a supporter of my mother; release me," got himself released by them, stayed in one place, then departed through the main gate, entered the Himalayas, undertook the ascetic's going forth (isipabbajjā), developed supernormal powers (abhiññā) and attainments (samāpatti), and dwelt enjoying the sport of jhāna.
Ông ấy nói: “Thưa ngài, tôi là người nuôi dưỡng cha mẹ, xin hãy thả tôi ra,” và đã được họ thả ra. Sau đó, ông ấy ở một nơi, rồi ra khỏi thành phố qua cổng chính, đi vào dãy Hy Mã Lạp Sơn, xuất gia làm đạo sĩ, thành tựu các thần thông và thiền định, an trú trong niềm vui thiền định.
So tattha vasanto ‘‘evarūpampi nāma me ducchindaniyaṃ puttadārabandhanaṃ kilesabandhanaṃ chindita’’nti udānaṃ udānento imā gāthā avoca –
Dwelling there, he uttered this solemn utterance (udāna), "Such a difficult-to-sever bond of children and wife, a bond of defilements, has been severed by me!" and spoke these verses:
Khi ở đó, ông ấy đã thốt lên lời cảm hứng này: “Ta đã cắt đứt được sự trói buộc con cái và vợ con, sự trói buộc phiền não khó cắt đứt đến mức này,” và đã nói những câu kệ này:
Tattha dhīrāti dhitimantā, dhikkatapāpāti dhīrā.
There, dhīrā means those who are resolute, those who have scorned evil, thus dhīrā. Or, dhī means wisdom, so those endowed with that wisdom are dhīrā; Buddhas, Paccekabuddhas, disciples of the Buddha, and Bodhisattas are called dhīrā.
Ở đây, dhīrā có nghĩa là những người có nghị lực, những người đã khinh miệt tội lỗi nên được gọi là dhīrā.
Atha vā dhī vuccati paññā, tāya paññāya samannāgatāti dhīrā, buddhā paccekabuddhā buddhasāvakā bodhisattā ca ime dhīrā nāma.
The meaning is: "Fathers, those who are wise do not call a strong bond that which is made of iron, or of wood and grass."
Hoặc dhī được gọi là tuệ, những người có đầy đủ tuệ đó được gọi là dhīrā, tức là các vị Phật, Phật Độc Giác, Thanh Văn đệ tử của Phật và các vị Bồ Tát, những vị này được gọi là dhīrā.
Yadāyasantiādīsu yaṃ saṅkhalikasaṅkhātaṃ ayasā nibbattaṃ āyasaṃ, yaṃ addubandhanasaṅkhātaṃ dārujaṃ, yañca pabbajatiṇehi vā aññehi vā vākādīhi rajjuṃ katvā katarajjubandhanaṃ, taṃ āyasādiṃ chindituṃ sakkuṇeyyabhāvena dhīrā daḷhaṃ thiranti nāhu na kathenti.
In yadāyasaṃ and so on, that which is made of iron, like a chain, is āyasaṃ; that which is made of wood, like a fetter; and that which is a rope-bond made by twisting grass or other fibers like bark into a rope—the wise do not call such iron, etc., strong or firm, because it can be cut.
Trong yadāyasa và các từ tiếp theo, cái được tạo ra từ sắt, tức là xiềng xích sắt; cái được làm từ gỗ, tức là dây cột bằng gỗ; và cái được làm bằng dây thừng bện từ cỏ hoặc các loại vỏ cây khác, những thứ như sắt đó, các bậc trí giả không gọi là kiên cố, bền vững, vì chúng có thể bị cắt đứt.
Sārattarattāti sārattā hutvā rattā, balavarāgarattāti attho.
Sārattarattā means being strongly attached, meaning intensely attached with powerful craving.
Sārattarattā có nghĩa là đã trở nên tham đắm, tức là tham đắm mạnh mẽ.
Maṇikuṇḍalesūti maṇīsu ca kuṇḍalesu ca, maṇiyuttesu vā kuṇḍalesu.
Maṇikuṇḍalesu means in jewels and earrings, or in earrings adorned with jewels.
Maṇikuṇḍalesu có nghĩa là trong ngọc ngà và hoa tai, hoặc trong hoa tai có ngọc.
Etaṃ daḷhanti ye maṇikuṇḍalesu sārattarattā, tesaṃ yo ca sārāgo, yā ca tesaṃ puttadāresu apekkhā taṇhā, etaṃ kilesamayaṃ bandhanaṃ daḷhaṃ thiranti dhīrā āhu.
Etaṃ daḷhaṃ: The wise call this bond of defilements strong and firm—the intense attachment of those who are strongly attached to jewels and earrings, and their longing (taṇhā) for sons and wives.
Etaṃ daḷhaṃ có nghĩa là những bậc trí giả gọi sự tham đắm và sự quyến luyến, tham ái của những người đã tham đắm vào ngọc ngà và hoa tai, con cái và vợ con, là sự trói buộc phiền não kiên cố, bền vững.
Ohārinanti ākaḍḍhitvā catūsu apāyesu pātanato avaharati heṭṭhā haratīti ohārinaṃ.
Ohārinaṃ means dragging down, pulling down, because it drags one down and casts one into the four lower realms.
Ohārinaṃ có nghĩa là kéo xuống, lôi xuống các bốn cõi khổ, tức là kéo xuống, mang xuống thấp.
Sithilanti bandhanaṭṭhāne chavicammamaṃsāni na chindati, lohitaṃ na nīharati, bandhanabhāvampi na jānāpeti, thalapathajalapathādīsu kammāni kātuṃ detīti sithilaṃ.
Sithilaṃ means loose, because it does not cut the skin, flesh, or muscles at the point of binding, does not draw blood, does not even make one aware of being bound, and allows one to perform tasks on land or water routes.
Sithilaṃ có nghĩa là lỏng lẻo, vì nó không cắt đứt da, thịt, gân ở chỗ bị trói buộc, không làm chảy máu, không cho biết là đang bị trói buộc, và cho phép thực hiện các công việc trên đất liền, trên biển, v.v.
Duppamuñcanti taṇhālobhavasena hi ekavārampi uppannaṃ kilesabandhanaṃ daṭṭhaṭṭhānato kacchapo viya dummocayaṃ hotīti duppamuñcaṃ.
Duppamuñcaṃ means hard to escape, because a bond of defilements that has arisen even once due to craving and greed is difficult to release, like a tortoise from its shell.
Duppamuñcaṃ có nghĩa là khó thoát ra, vì sự trói buộc phiền não đã phát sinh dù chỉ một lần do tham ái và lòng tham, thì rất khó thoát ra như con rùa khỏi chỗ bị cắn.
Etampi chetvānāti etaṃ evaṃ daḷhampi kilesabandhanaṃ ñāṇakhaggena chinditvā ayadāmāni chinditvā mattavaravāraṇā viya pañjare chinditvā sīhapotakā viya ca dhīrā vatthukāmakilesakāme ukkārabhūmiṃ viya jigucchamānā anapekkhino hutvā kāmasukhaṃ pahāya vajanti pakkamanti, pakkamitvā ca pana himavantaṃ pavisitvā isipabbajjaṃ pabbajitvā jhānasukhena vītināmentīti.
Etampi chetvānā: Even this strong bond of defilements, the wise cut with the sword of wisdom, and like mighty elephants breaking iron chains, or like lion cubs breaking out of a cage, they go forth, abandoning sensual pleasures without longing, detesting them as if they were a charnel ground. Having gone forth, they enter the Himalayas, undertake the ascetic's going forth, and spend their time in the bliss of jhāna.
Etampi chetvānā có nghĩa là các bậc trí giả, ghê tởm dục lạc vật chất và dục lạc phiền não như một bãi rác, không chút quyến luyến, đã cắt đứt sự trói buộc phiền não kiên cố này bằng thanh gươm trí tuệ, như những con voi chúa dũng mãnh cắt đứt dây xích, và như những chú sư tử con phá vỡ lồng, từ bỏ lạc thú dục vọng mà ra đi, tức là rời bỏ; và sau khi ra đi, họ đi vào dãy Hy Mã Lạp Sơn, xuất gia làm đạo sĩ, và sống an lạc trong thiền định.
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā saccāni pakāsetvā jātakaṃ samodhānesi, saccapariyosāne keci sotāpannā, keci sakadāgāmino, keci anāgāmino, keci arahanto ahesuṃ.
The Teacher, having brought forth this discourse on Dhamma and expounded the Truths, connected the Jātaka. At the conclusion of the Truths, some became stream-enterers, some once-returners, some non-returners, and some Arahants.
Đức Đạo Sư đã kể lại bài pháp này, tuyên bố các Chân Lý, và kết hợp câu chuyện Jātaka. Sau khi các Chân Lý được tuyên bố, một số người đã chứng Sơ Quả, một số chứng Nhị Quả, một số chứng Tam Quả, một số chứng A La Hán.
‘‘Tadā mātā mahāmāyā ahosi, pitā suddhodanamahārājā, bhariyā rāhulamātā, putto rāhulo, puttadāraṃ pahāya nikkhamitvā pabbajito puriso pana ahameva ahosi’’nti.
"At that time, the mother was Mahāmāyā, the father was King Suddhodana, the wife was Rāhulamātā, the son was Rāhula, and the man who abandoned his children and wife and went forth was I myself."
“Khi ấy, mẹ là Mahāmāyā, cha là Đại vương Suddhodana, vợ là Rāhulamātā, con trai là Rāhula, còn người đàn ông đã từ bỏ vợ con mà xuất gia, chính là Ta vậy.”
Haṃsā koñcā mayūrā cāti idaṃ satthā jetavane viharanto āyasmantaṃ lakuṇḍakabhaddiyaṃ ārabbha kathesi.
Haṃsā koñcā mayūrā cā (Geese, cranes, and peacocks) – The Teacher spoke this while dwelling at Jetavana, concerning the Venerable Lakuṇḍaka Bhaddiya.
Haṃsā koñcā mayūrā cā (Thiên nga, sếu, công và...) – Đức Đạo Sư đã kể câu chuyện này khi ngự tại Jetavana, liên quan đến Tôn giả Lakuṇḍakabhaddiya.
So kirāyasmā buddhasāsane pākaṭo ahosi paññāto madhurassaro madhuradhammakathiko paṭisambhidāppatto mahākhīṇāsavo asītiyā mahātherānaṃ antaro pamāṇena omako lakuṇḍako sāmaṇero viya, khuddako kīḷanatthāya kato viya.
Indeed, that Venerable One was renowned and well-known in the Buddha's Dispensation, having a sweet voice, being a sweet Dhamma speaker, having attained the analytical knowledges, a great Arahant, yet among the eighty great Elder monks, he was small in stature, like a dwarf novice, like a small toy made for playing.
Tôn giả ấy được biết đến trong giáo pháp của Đức Phật là người nổi tiếng, có giọng nói ngọt ngào, là người thuyết pháp ngọt ngào, đã đạt được các Phân Tích Giới, là một vị A La Hán vĩ đại trong số tám mươi vị Đại Trưởng Lão, nhưng thân hình nhỏ bé như một chú tiểu Lakuṇḍaka, như một món đồ chơi nhỏ.
Tasmiṃ ekadivasaṃ tathāgataṃ vanditvā jetavanakoṭṭhakaṃ gate janapadā tiṃsamattā bhikkhū ‘‘dasabalaṃ vandissāmā’’ti jetavanaṃ pavisantā vihārakoṭṭhake theraṃ disvā ‘‘sāmaṇero eso’’ti saññāya theraṃ cīvarakaṇṇe gaṇhantā hatthe gaṇhantā sīsaṃ gaṇhantā nāsāya parāmasantā kaṇṇesu gahetvā cāletvā hatthakukkuccaṃ katvā pattacīvaraṃ paṭisāmetvā satthāraṃ upasaṅkamitvā vanditvā nisīditvā satthārā madhurapaṭisanthāre kate pucchiṃsu – ‘‘bhante, lakuṇḍakabhaddiyatthero kira nāmeko tumhākaṃ sāvako madhuradhammakathiko atthi, kahaṃ so idānī’’ti.
One day, after paying homage to the Tathāgata, when he had gone to the Jetavana gatehouse, thirty monks from the countryside, entering Jetavana with the thought, "We will pay homage to the Ten-Powered One," saw the Elder in the monastery gatehouse and, perceiving him as "This is a novice," they grabbed the Elder by the corner of his robe, grabbed his hands, grabbed his head, touched his nose, took him by the ears and shook him, and after performing such mischievous acts with their hands, they put away their bowls and robes, approached the Teacher, paid homage, sat down, and after the Teacher had exchanged pleasantries, they asked, "Venerable Sir, there is said to be a disciple of yours named Lakuṇḍaka Bhaddiya Thera, a sweet Dhamma speaker. Where is he now?"
Một ngày nọ, ba mươi vị tỳ khưu từ các vùng quê, sau khi đảnh lễ Đức Như Lai và vào Jetavana với ý định “Chúng tôi sẽ đảnh lễ Đức Thập Lực,” đã thấy vị Trưởng Lão ở cổng tu viện và nghĩ rằng “Đây là một chú tiểu,” nên đã nắm góc y, nắm tay, nắm đầu, chạm vào mũi, kéo tai và lắc, rồi sau khi đã làm những hành động thiếu tôn kính đó, chỉnh lại y bát, họ đến gặp Đức Đạo Sư, đảnh lễ và ngồi xuống. Sau khi Đức Đạo Sư đã hỏi thăm một cách ân cần, họ hỏi: “Bạch Đức Thế Tôn, có một vị đệ tử của Ngài tên là Trưởng Lão Lakuṇḍakabhaddiya, người thuyết pháp ngọt ngào, hiện giờ Ngài ấy ở đâu?”
‘‘Kiṃ pana, bhikkhave, daṭṭhukāmatthā’’ti?
"But, monks, do you wish to see him?"
“Này các tỳ khưu, các ông muốn gặp Ngài ấy sao?”
‘‘Āma, bhante’’ti.
"Yes, Venerable Sir."
“Vâng, bạch Đức Thế Tôn.”
‘‘Yaṃ, bhikkhave, tumhe dvārakoṭṭhake disvā cīvarakaṇṇādīsu gaṇhantā hatthakukkuccaṃ katvā āgatā, esa so’’ti.
"Monks, the one you saw at the gatehouse, whom you grabbed by the corner of his robe and so on, and with whom you performed mischievous acts with your hands before coming here, that is he."
“Này các tỳ khưu, người mà các ông đã thấy ở cổng, và đã nắm góc y, v.v., làm những hành động thiếu tôn kính rồi đến đây, chính là Ngài ấy.”
‘‘Bhante, evarūpo patthitapatthano abhinīhārasampanno sāvako kiṃkāraṇā appesakkho jāto’’ti?
"Venerable Sir, for what reason did a disciple of such aspirations, endowed with such a strong resolve, become of little power?"
“Bạch Đức Thế Tôn, tại sao một vị đệ tử có nguyện vọng cao cả như vậy lại có ít uy lực như thế?”
Satthā ‘‘attanā katapāpakammaṃ nissāyā’’ti vatvā tehi yācito atītaṃ āhari.
The Teacher, saying, "Because of evil deeds done by himself," and being requested by them, recounted a past event.
Đức Đạo Sư nói: “Do nghiệp ác mà chính Ngài ấy đã tạo ra,” và theo lời thỉnh cầu của họ, đã kể lại câu chuyện quá khứ.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto sakko devarājā ahosi.
In the past, when Brahmadatta was reigning in Bārāṇasī, the Bodhisatta was Sakka, king of devas.
Trong quá khứ, khi Brahmadatta trị vì ở Bārāṇasī, Bồ Tát là Sakka, vua của các chư thiên.
Tadā brahmadattassa jiṇṇaṃ jarāppattaṃ hatthiṃ vā assaṃ vā goṇaṃ vā dassetuṃ na sakkā, keḷisīlo hutvā tathārūpaṃ disvāva anubandhāpeti, jiṇṇasakaṭampi disvā bhindāpeti, jiṇṇamātugāme disvā pakkosāpetvā udare paharāpetvā pātāpetvā puna uṭṭhāpetvā bhāyāpeti, jiṇṇapurise disvā laṅghake viya bhūmiyaṃ saṃparivattakādikīḷaṃ kīḷāpeti, apassanto ‘‘asukaghare kira mahallako atthī’’ti sutvāpi pakkosāpetvā kīḷati.
At that time, Brahmadatta could not be shown an old, decrepit elephant, horse, or ox, for he was playful by nature and, upon seeing such, would have them pursued; upon seeing an old cart, he would have it broken; upon seeing old women, he would have them called, hit them in the stomach, make them fall, then make them stand up again, and frighten them; upon seeing old men, he would make them play tumbling and other games on the ground like acrobats; if he did not see any, he would have them called even if he only heard, "There is an old man in such-and-such a house," and play with them.
Bấy giờ, Brahmadatta không thể chịu đựng được khi thấy một con voi, ngựa, hoặc bò già yếu; ông ta có tính cách thích đùa cợt, hễ thấy những thứ như vậy là ra lệnh đuổi theo; thấy một chiếc xe cũ kỹ thì ra lệnh đập phá; thấy những phụ nữ già thì gọi đến, đánh vào bụng, xô ngã, rồi lại bắt đứng dậy và hăm dọa; thấy những người đàn ông già thì bắt họ lăn lộn trên đất như những người nhào lộn, chơi các trò chơi như vậy; nếu không thấy, nghe nói “có một người già ở nhà kia,” ông ta cũng gọi đến để chơi đùa.
Manussā lajjantā attano mātāpitaro tiroraṭṭhāni pesenti, mātupaṭṭhānadhammo pitupaṭṭhānadhammo pacchijji, rājasevakāpi keḷisīlāva ahesuṃ.
People, feeling ashamed, sent their parents to other countries; the duties of caring for mothers and fathers ceased; royal servants also became playful.
Người dân xấu hổ, đã gửi cha mẹ của mình đến các vùng xa xôi; bổn phận phụng dưỡng mẹ cha đã bị gián đoạn; các quan lại của nhà vua cũng có tính cách thích đùa cợt như vậy.
Matamatā cattāro apāye pūrenti, devaparisā parihāyati.
Those who died filled the four lower realms, and the assembly of devas diminished.
Những người đã chết đều đầy bốn cõi khổ, và hội chúng chư thiên bị suy giảm.
Sakko abhinave devaputte apassanto ‘‘kiṃ nu kho kāraṇa’’nti āvajjento taṃ kāraṇaṃ ñatvā ‘‘damessāmi na’’nti mahallakavaṇṇaṃ abhinimminitvā jiṇṇayānake dve takkacāṭiyo āropetvā dve jaragoṇe yojetvā ekasmiṃ chaṇadivase alaṅkatahatthiṃ abhiruhitvā brahmadatte alaṅkatanagaraṃ padakkhiṇaṃ karonte pilotikanivattho taṃ yānakaṃ pājento rañño abhimukho agamāsi.
Sakka, not seeing new devaputtas, pondered, "What could be the reason?" and knowing the reason, he thought, "I will tame him." He then created the appearance of an old man, loaded two pots of buttermilk onto an old cart, yoked two old oxen, and on a festival day, while Brahmadatta was circumambulating the decorated city riding on a decorated elephant, Sakka, dressed in worn-out clothes, drove his cart towards the king.
Thấy không có các vị thiên tử mới, Sakka suy nghĩ: “Nguyên nhân là gì vậy?” và khi biết được nguyên nhân đó, Ngài nói: “Ta sẽ chế ngự hắn,” rồi hóa hiện thành hình dạng một người già, chất hai chum bơ sữa lên một chiếc xe cũ kỹ, buộc hai con bò già vào, và vào một ngày lễ hội, khi Brahmadatta đang cưỡi voi trang sức đi vòng quanh thành phố được trang hoàng, Ngài mặc quần áo vải thô, điều khiển chiếc xe đó đi thẳng về phía nhà vua.
Rājā jiṇṇayānakaṃ disvā ‘‘etaṃ yānakaṃ apanethā’’ti vadati.
The king, seeing the old cart, said, "Remove that cart!"
Nhà vua thấy chiếc xe cũ kỹ thì nói: “Hãy dẹp chiếc xe đó đi!”
Manussā ‘‘kahaṃ, deva, na passāmā’’ti āhaṃsu.
The people said, "Where, Your Majesty? We do not see it."
Người dân nói: “Bạch Đức Vua, chúng tôi không thấy ở đâu cả.”
Sakko attano ānubhāvena raññoyeva dassesi.
Sakka, by his power, made it visible only to the king.
Sakka, bằng thần thông của mình, chỉ cho nhà vua thấy.
Atha naṃ bahusampatte tasmiṃ tassa uparibhāgena pājento rañño matthake ekaṃ cāṭiṃ bhinditvā nivattāpento dutiyaṃ bhindi.
Then, as it came very close, Sakka drove it over the king, broke one pot on his head, and as he turned back, broke the second.
Bấy giờ, khi chiếc xe đến gần, Sakka điều khiển nó đi phía trên đầu nhà vua, làm vỡ một chum bơ sữa trên đầu nhà vua, rồi quay lại làm vỡ chum thứ hai.
Athassa sīsato paṭṭhāya ito cito ca takkaṃ paggharati, so tena aṭṭīyati harāyati jigucchati.
Then buttermilk flowed from his head, here and there, and he was distressed, ashamed, and disgusted by it.
Bấy giờ, bơ sữa chảy từ đầu nhà vua xuống khắp nơi, khiến ông ta cảm thấy khó chịu, ghê tởm và kinh hãi.
Athassa taṃ upaddutabhāvaṃ ñatvā sakko yānakaṃ antaradhāpetvā sakkattabhāvaṃ māpetvā vajirahattho ākāse ṭhatvā ‘‘pāpa adhammikarāja, kiṃ tvaṃ mahallako na bhavissasi, tava sarīraṃ jarā na paharissati, keḷisīlo hutvā vuḍḍhe viheṭhanakammaṃ karosi, ekakaṃ taṃ nissāya etaṃ kammaṃ katvā matamatā apāye paripūrenti, manussā mātāpitaro paṭijaggituṃ na labhanti.
Then, knowing his distressed state, Sakka made the cart disappear, manifested his form as Sakka, and standing in the sky with a thunderbolt in his hand, said, "O wicked, unrighteous king, will you not become old? Will old age not strike your body? Being playful, you torment the old. Because of you alone, people who commit such deeds and die fill the lower realms; people are unable to care for their parents.
Sau đó, biết được tình trạng bị quấy nhiễu của họ, Sakka làm cho cỗ xe biến mất, hiện ra thân tướng Sakka, cầm chày kim cương đứng trên không và nói: “Hỡi vua ác, phi pháp! Chẳng lẽ ngươi sẽ không già sao? Thân thể ngươi sẽ không bị già yếu tấn công sao? Ngươi vui đùa mà làm hại người già. Do một mình ngươi mà người ta làm việc này rồi chết đi, đầy ắp các cõi khổ. Loài người không thể chăm sóc cha mẹ.
Sace imamhā kammā na viramissasi, vajirena te sīsaṃ padālessāmi, mā ito paṭṭhāyetaṃ kammaṃ akatthā’’ti santajjetvā mātāpitūnaṃ guṇaṃ kathetvā vuḍḍhāpacāyikakammassa ānisaṃsaṃ pakāsetvā ovaditvā sakaṭṭhānameva agamāsi.
If you do not desist from this action, I will cleave your head with a thunderbolt. Do not commit such an act from now on!" Having thus threatened him, and having spoken of the virtues of parents and declared the benefits of revering elders, he advised him and returned to his own abode.
Nếu ngươi không từ bỏ hành động này, ta sẽ dùng chày kim cương đập vỡ đầu ngươi. Từ nay trở đi đừng làm việc đó nữa!” Sau khi đe dọa, nói về công đức của cha mẹ, kể về lợi ích của việc tôn kính người già và khuyên dạy, ông ta trở về chỗ của mình.
Rājā tato paṭṭhāya tathārūpaṃ kammaṃ kātuṃ cittampi na uppādesi.
From that time onwards, the king did not even conceive the thought of doing such a deed.
Từ đó trở đi, nhà vua không còn khởi tâm muốn làm những việc như vậy nữa.
Tattha pasadā migāti pasadasaṅkhātā migā, pasadā migā ca avasesā migā cātipi attho.
Here, pasadā migā means deer called pasada, or it means pasada deer and other deer. The reading is also "pasadamigā," meaning pasada deer.
Ở đây, pasadā migā có nghĩa là những loài hươu nai được gọi là pasada, hoặc có nghĩa là những loài hươu nai pasadā và những loài hươu nai còn lại.
‘‘Pasadamigā’’tipi pāṭho, pasadā migāti attho.
The reading is also "pasadamigā," meaning pasada deer.
Cũng có bản đọc là “pasadamigāti”, có nghĩa là pasadā migā.
Natthi kāyasmi tulyatāti sarīre pamāṇaṃ nāma natthi.
Natthi kāyasmi tulyatā means there is no measure in the body.
Natthi kāyasmi tulyatā có nghĩa là không có sự tương đồng về thân thể.
Yadi bhaveyya, mahāsarīrā hatthino ceva pasadamigā ca sīhaṃ māreyyuṃ, sīho haṃsādayo khuddakasarīreyeva māreyya, khuddakāyeva sīhassa bhāyeyyuṃ, na mahantā.
If there were, large-bodied elephants and pasada deer would kill the lion, and the lion would kill only small-bodied swans and others; only the small would fear the lion, not the large.
Nếu có, những con voi và linh dương pasadā có thân hình to lớn sẽ giết sư tử, sư tử sẽ giết những con thiên nga và các loài nhỏ bé khác có thân hình nhỏ, và chỉ những con nhỏ mới sợ sư tử, chứ không phải những con to lớn.
Yasmā panetaṃ natthi, tasmā sabbepi te sīhassa bhāyanti.
But since this is not the case, all of them fear the lion.
Vì điều này không có, nên tất cả chúng đều sợ sư tử.
Sarīravāti bālo mahāsarīropi mahā nāma na hoti, tasmā lakuṇḍakabhaddiyo sarīrena khuddakopi mā taṃ ñāṇenapi khuddakoti maññitthāti attho.
Sarīravā means that a fool, even with a large body, is not called great; therefore, though Lakuṇḍaka Bhaddiya is small in body, do not think he is small in wisdom either.
Sarīravā có nghĩa là kẻ ngu si dù có thân thể to lớn cũng không được gọi là vĩ đại. Do đó, Lakunḍakabhaddiya dù thân hình nhỏ bé cũng đừng nghĩ rằng trí tuệ của vị ấy cũng nhỏ bé.
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā saccāni pakāsetvā jātakaṃ samodhānesi, saccapariyosāne tesu bhikkhūsu keci sotāpannā, keci sakadāgāmino, keci anāgāmino, keci arahanto ahesuṃ.
The Teacher, having brought forth this discourse on Dhamma, declared the Truths, and connected the Jātaka. At the conclusion of the Truths, some of those bhikkhus became sotāpannas, some sakadāgāmins, some anāgāmins, and some arahants.
Đức Bổn Sư đã mang bài pháp này ra, sau khi tuyên bố Tứ Diệu Đế, Ngài đã kết hợp câu chuyện Jātaka. Khi kết thúc Tứ Diệu Đế, trong số các Tỳ-kheo ấy, một số đã chứng Sơ quả, một số Nhị quả, một số Tam quả, một số đã chứng A-la-hán.
‘‘Tadā rājā lakuṇḍakabhaddiyo ahosi, so tāya keḷisīlatāya paresaṃ keḷinissayo jāto, sakko pana ahameva ahosi’’nti.
"At that time, the king was Lakuṇḍaka Bhaddiya; due to his playful nature, he became a source of play for others. But Sakka was I myself."
“Khi ấy, vị vua là Lakunḍakabhaddiya. Do tính cách thích vui đùa của mình, ông đã trở thành nguyên nhân cho người khác vui đùa. Còn Sakka chính là ta vậy.”
Virūpakkhehi me mettanti idaṃ satthā jetavane viharanto aññataraṃ bhikkhuṃ ārabbha kathesi.
Virūpakkhehi me mettaṃ – The Teacher, while residing at Jetavana, spoke this concerning a certain bhikkhu.
Virūpakkhehi me mettaṃ (Tình thương của ta với loài Virūpakka) – câu này được Đức Bổn Sư nói khi Ngài đang trú tại Jetavana, liên quan đến một Tỳ-kheo nọ.
Taṃ kira jantāgharadvāre kaṭṭhāni phālentaṃ pūtirukkhantarā nikkhamitvā eko sappo pādaṅguliyaṃ ḍaṃsi, so tattheva mato.
It is said that as he was splitting firewood at the entrance to the hot-bath house, a snake emerged from a decaying tree and bit his toe, and he died right there.
Người ta kể rằng, khi vị ấy đang bổ củi ở cửa nhà tắm, một con rắn đã chui ra từ một cây mục và cắn vào ngón chân của vị ấy, và vị ấy đã chết ngay tại đó.
Tassa matabhāvo sakalavihāre pākaṭo ahosi.
The news of his death became known throughout the entire monastery.
Tin tức về cái chết của vị ấy đã lan truyền khắp tịnh xá.
Dhammasabhāyaṃ bhikkhū kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ – ‘‘āvuso, asuko kira bhikkhu jantāgharadvāre kaṭṭhāni phālento sappena daṭṭho tattheva mato’’ti.
In the Dhamma hall, the bhikkhus raised a discussion: "Friends, it is said that a certain bhikkhu, while splitting firewood at the entrance to the hot-bath house, was bitten by a snake and died right there."
Trong Pháp đường, các Tỳ-kheo đã khởi lên câu chuyện: “Này chư Hiền, nghe nói Tỳ-kheo nọ đang bổ củi ở cửa nhà tắm thì bị rắn cắn và chết ngay tại đó.”
Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘sace so, bhikkhave, bhikkhu cattāri ahirājakulāni ārabbha mettaṃ abhāvayissa, na naṃ sappo ḍaṃseyya.
The Teacher came and asked, "Bhikkhus, what is the topic of your present discussion?" When told, "This is it," he said, "Bhikkhus, if that bhikkhu had cultivated loving-kindness towards the four royal families of snakes, the snake would not have bitten him.
Đức Bổn Sư đến hỏi: “Này chư Tỳ-kheo, hiện giờ các ông đang ngồi lại với câu chuyện gì vậy?” Khi được trả lời là “chuyện này đây”, Ngài nói: “Này chư Tỳ-kheo, nếu Tỳ-kheo ấy đã tu tập tâm từ đối với bốn dòng rắn chúa, thì rắn đã không cắn vị ấy.
Porāṇakatāpasāpi anuppanne buddhe catūsu ahirājakulesu mettaṃ bhāvetvā tāni ahirājakulāni nissāya uppajjanakabhayato mucciṃsū’’ti vatvā atītaṃ āhari.
Even ancient ascetics, before the appearance of a Buddha, cultivated loving-kindness towards the four royal families of snakes and were freed from the fear arising from those royal families of snakes." Having said this, he brought forth a past event.
Ngay cả các đạo sĩ thời xưa, khi Đức Phật chưa xuất hiện, cũng đã tu tập tâm từ đối với bốn dòng rắn chúa và thoát khỏi nỗi sợ hãi phát sinh từ những dòng rắn chúa ấy.” Nói xong, Ngài kể lại câu chuyện quá khứ.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto kāsiraṭṭhe brāhmaṇakule nibbattitvā vayappatto kāme pahāya isipabbajjaṃ pabbajitvā abhiññā ca samāpattiyo ca nibbattetvā himavantapadese ekasmiṃ gaṅgānivattane assamapadaṃ māpetvā jhānakīḷaṃ kīḷanto isigaṇaparivuto vihāsi.
In the past, when Brahmadatta was reigning in Bārāṇasī, the Bodhisatta was born into a brahmin family in the Kāsī kingdom. Having come of age, he abandoned sensual pleasures, went forth into the ascetic life, developed supernormal powers and attainments, built an hermitage at a bend in the Gaṅgā in the Himavanta region, and lived there, delighting in jhāna, surrounded by a company of ascetics.
Trong quá khứ, khi vua Brahmadatta đang trị vì ở Bārāṇasī, Bồ-tát đã tái sinh vào một gia đình Bà-la-môn ở xứ Kāsī. Khi trưởng thành, Ngài từ bỏ dục lạc, xuất gia làm đạo sĩ, thành tựu các thần thông và thiền định. Ngài đã xây dựng một am thất ở một khúc quanh sông Gaṅgā thuộc vùng Himavanta và sống ở đó cùng với một nhóm đạo sĩ, vui hưởng thiền định.
Tadā gaṅgātīre nānappakārā dīghajātikā isīnaṃ paripanthaṃ karonti, yebhuyyena isayo jīvitakkhayaṃ pāpuṇanti.
At that time, various kinds of long-bodied snakes on the banks of the Gaṅgā caused danger to the ascetics, and most of the ascetics met their end of life.
Khi ấy, bên bờ sông Gaṅgā có nhiều loại rắn dài gây nguy hiểm cho các đạo sĩ, phần lớn các đạo sĩ đã mất mạng.
Tāpasā tamatthaṃ bodhisattassa ārocesuṃ.
The ascetics reported this matter to the Bodhisatta.
Các đạo sĩ đã báo cáo sự việc đó cho Bồ-tát.
Bodhisatto sabbe tāpase sannipātāpetvā ‘‘sace tumhe catūsu ahirājakulesu mettaṃ bhāveyyātha, na vo sappā ḍaṃseyyuṃ, tasmā ito paṭṭhāya catūsu ahirājakulesu evaṃ mettaṃ bhāvethā’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
The Bodhisatta gathered all the ascetics and said, "If you cultivate loving-kindness towards the four royal families of snakes, snakes will not bite you. Therefore, from now on, cultivate loving-kindness towards the four royal families of snakes in this way." Having said this, he uttered this verse –
Bồ-tát triệu tập tất cả các đạo sĩ lại và nói: “Nếu các vị tu tập tâm từ đối với bốn dòng rắn chúa, thì rắn sẽ không cắn các vị. Vì vậy, từ nay trở đi, các vị hãy tu tập tâm từ đối với bốn dòng rắn chúa như sau:” Nói xong, Ngài đọc câu kệ này:
Tattha virūpakkhehi me mettanti virūpakkhanāgarājakulehi saddhiṃ mayhaṃ mettaṃ.
Therein, 'my mettā with the Virūpakkhas' means my mettā with the Virūpakkhā naga royal family.
Tâm từ của tôi với Chabyāputtā, và tâm từ của tôi với Kaṇhāgotamakā.”
Erāpathādīsupi eseva nayo.
The same method applies to Erāpatha and others.
Ở đây, virūpakkhehi me mettaṃ có nghĩa là tâm từ của tôi với dòng rắn chúa Virūpakkhā.
Etānipi hi erāpathanāgarājakulaṃ chabyāputtanāgarājakulaṃ kaṇhāgotamakanāgarājakulanti nāgarājakulāneva.
For these are also naga royal families: the Erāpatha naga royal family, the Chabyāputta naga royal family, and the Kaṇhāgotamaka naga royal family.
Đối với Erāpathā và các loài khác cũng vậy. Đây là những dòng rắn chúa như dòng rắn chúa Erāpathā, dòng rắn chúa Chabyāputtā và dòng rắn chúa Kaṇhāgotamakā.
Tattha paṭhamapadena odissakaṃ katvā sabbesu apādakesu dīghajātikesu ceva macchesu ca mettābhāvanā dassitā, dutiyapadena manussesu ceva pakkhijātesu ca, tatiyapadena hatthiassādīsu sabbacatuppadesu, catutthapadena vicchikasatapadiuccāliṅgapāṇakamakkaṭakādīsu.
Therein, by the first line, the cultivation of mettā is shown, specifically directed towards all footless long-bodied creatures and fish; by the second line, towards humans and bird species; by the third line, towards all four-footed creatures like elephants and horses; and by the fourth line, towards scorpions, centipedes, spiders, insects, and so forth.
Ở đây, câu đầu tiên chỉ ra sự tu tập tâm từ đối với tất cả các loài không chân như rắn dài và cá; câu thứ hai đối với loài người và loài chim; câu thứ ba đối với tất cả các loài bốn chân như voi, ngựa, v.v.; câu thứ tư đối với bọ cạp, rết, nhện, rệp, v.v.
Tattha taṇhādiṭṭhivasena vaṭṭe pañcasu khandhesu āsattā visattā laggā laggitāti sattā, assāsapassāsapavattanasaṅkhātena pāṇanavasena pāṇā, bhūtabhāvitanibbattanavasena bhūtāti evaṃ vacanamattaviseso veditabbo.
Therein, 'beings' refers to those who are attached, clinging, and stuck to the five aggregates in the cycle of existence due to craving and wrong view; 'creatures' refers to those who breathe through the process of inhalation and exhalation; 'existing things' refers to those that have come into being and are produced. Thus, a mere distinction in wording should be understood.
Ở đây, sattā (chúng sinh) là những kẻ bám víu, dính mắc, mắc kẹt vào năm uẩn trong vòng luân hồi do tham ái và tà kiến; pāṇā (hữu tình) là những kẻ có sự sống do hơi thở vào và ra; bhūtā (hiện hữu) là những kẻ đã được sinh ra và tồn tại. Như vậy, cần hiểu sự khác biệt về cách dùng từ.
Avisesena pana sabbānipetāni padāni sabbasattasaṅgāhakāneva.
However, these terms, without distinction, all encompass all beings.
Tuy nhiên, nói chung, tất cả những từ này đều bao gồm tất cả chúng sinh.
Kevalāti sakalā.
'Entirely' means completely.
Kevalā có nghĩa là toàn bộ.
Idaṃ sabbasaddasseva hi pariyāyavacanaṃ.
Indeed, this is a synonym for the word 'all'.
Đây là một từ đồng nghĩa với từ “sabba” (tất cả).
Bhadrāni passantūti sabbepete sattā bhadrāni sādhūni kalyāṇāneva passantu.
'May see good things' means may all these beings see only good, wholesome, and auspicious things.
Bhadrāni passantū có nghĩa là cầu mong tất cả chúng sinh này đều thấy những điều tốt lành, thiện hảo, an lạc.
Mā kañci pāpamāgamāti etesu kañci ekaṃ sattampi pāpaṃ lāmakaṃ dukkhaṃ mā āgamā, mā āgacchatu mā pāpuṇātu, sabbe averā abyāpajjā sukhī niddukkhā hontūti.
'May evil not come to anyone' means may no evil, wretchedness, or suffering come to even a single one of them; may all be free from enmity, free from ill-will, happy, and free from suffering.
Mā kañci pāpamāgamā có nghĩa là cầu mong không một chúng sinh nào trong số này gặp phải điều ác, điều xấu, đau khổ, cầu mong tất cả đều không có hận thù, không có ác ý, sống hạnh phúc và không đau khổ.
Tattha pamāṇakarānaṃ kilesānaṃ abhāvena guṇānañca pamāṇābhāvena buddharatanaṃ appamāṇaṃ.
Therein, the Buddha-gem is immeasurable due to the absence of defilements that set limits and the boundlessness of his qualities.
Ở đây, Bảo Phật vô lượng (appamāṇaṃ) vì không có các phiền não có thể đo lường và vì công đức của Ngài không thể đo lường.
Dhammoti navavidho lokuttaradhammo.
Dhamma refers to the ninefold supramundane Dhamma.
Dhammo là chín loại Pháp siêu thế.
Tassapi pamāṇaṃ kātuṃ na sakkāti appamāṇo.
It is also immeasurable because it cannot be measured.
Pháp ấy cũng không thể đo lường được, nên gọi là vô lượng.
Tena appamāṇena dhammena samannāgatattā saṅghopi appamāṇo.
And the Saṅgha is also immeasurable because they are endowed with that immeasurable Dhamma.
Vì Tăng đoàn được thành tựu với Pháp vô lượng ấy, nên Tăng đoàn cũng vô lượng.
Tattha sarīsapānīti sappadīghajātikānaṃ nāmaṃ.
Therein, 'creeping things' is a name for snakes and long-bodied creatures.
Ở đây, sarīsapāni là tên gọi của các loài rắn dài.
Te hi sarantā gacchanti, sirena vā sapantīti sarīsapā.
For they move by creeping, or they move with their heads, hence they are called sarīsapā.
Chúng di chuyển bằng cách bò, hoặc chúng trườn bằng đầu, nên gọi là sarīsapā.
‘‘Ahī’’tiādi tesaṃ sarūpato nidassanaṃ.
'Snake' and so forth are examples of their forms.
“Ahī” và các từ khác là những ví dụ về hình dạng của chúng.
Tattha uṇṇanābhīti makkaṭako.
Therein, 'uṇṇanābhi' is a spider.
Ở đây, uṇṇanābhī là con nhện.
Tassa hi nābhito uṇṇāsadisaṃ suttaṃ nikkhamati, tasmā ‘‘uṇṇanābhī’’ti vuccati.
From its navel, a thread like wool emerges, therefore it is called uṇṇanābhi.
Vì từ rốn của nó tiết ra sợi tơ giống như len, nên nó được gọi là “uṇṇanābhī”.
Sarabūti gharagoḷikā.
'Sarabū' is a house lizard.
Sarabū là con cắc kè nhà.
Iti bodhisatto ‘‘yasmā etesaṃ antorāgādayo pamāṇakarā dhammā atthi, tasmā tāni sarīsapādīni pamāṇavantānī’’ti dassetvā ‘‘appamāṇānaṃ tiṇṇaṃ ratanānaṃ ānubhāvena ime pamāṇavantā sattā rattindivaṃ parittakammaṃ karontūti evaṃ tiṇṇaṃ ratanānaṃ guṇe anussarathā’’ti vatvā tato uttari kattabbaṃ dassetuṃ imaṃ gāthamāha –
Thus, the Bodhisatta, having shown that "because these creeping things, etc., have defilements like inner craving that set limits, they are measurable," and having said, "Recollect the qualities of the Three Jewels so that by the power of the immeasurable Three Jewels, these measurable beings may perform protective acts day and night," then, to show what should be done further, speaks this verse:
Như vậy, Bồ Tát đã chỉ ra rằng: “Vì những loài bò sát này có những pháp như nội tâm tham ái làm thước đo, nên chúng có giới hạn,” và nói: “Hãy quán tưởng các đức của Tam Bảo để những chúng sinh có giới hạn này, nhờ uy lực của Tam Bảo vô lượng, có thể thực hiện những hành động nhỏ nhặt ngày đêm,” rồi để chỉ ra điều cần làm tiếp theo, Ngài nói bài kệ này:
Tattha katā me rakkhāti mayā ratanattayaguṇe anussarantena attano rakkhā gutti katā.
Therein, “protection has been made by me” means that by me, recollecting the virtues of the Triple Gem, protection and safeguard for myself have been made.
Trong đó, katā me rakkhā có nghĩa là tôi, người đã quán tưởng các đức của Tam Bảo, đã tạo sự bảo vệ, che chở cho mình.
Katā me parittāti parittāṇampi me attano kataṃ.
“A safeguard has been made by me” means that a safeguard for myself has also been made.
Katā me parittā có nghĩa là tôi cũng đã tự mình tạo sự phòng hộ.
Paṭikkamantu bhūtānīti mayi ahitajjhāsayāni bhūtāni paṭikkamantu apagacchantu.
“May the beings retreat” means may the beings with hostile intentions towards me retreat, may they go away.
Paṭikkamantu bhūtāni có nghĩa là các loài hữu tình có ý định bất lợi đối với tôi hãy tránh xa, hãy rời đi.
Sohaṃ namo bhagavatoti so ahaṃ evaṃ kataparitto atītassa parinibbutassa sabbassapi buddhassa bhagavato namo karomi.
“I pay homage to the Blessed One” means that I, having thus made a safeguard, pay homage to all Buddhas, the Blessed Ones, who have passed away into parinibbāna in the past.
Sohaṃ namo bhagavato có nghĩa là tôi, người đã được phòng hộ như vậy, xin đảnh lễ tất cả chư Phật quá khứ đã nhập Niết Bàn, Đức Thế Tôn.
Namo sattannaṃ sammāsambuddhānanti visesena pana atīte paṭipāṭiyā parinibbutānaṃ sattannaṃ sammāsambuddhānaṃ namo karomīti.
“Homage to the seven Perfectly Self-Enlightened Ones” means, specifically, I pay homage to the seven Perfectly Self-Enlightened Ones who passed away into parinibbāna in succession in the past.
Namo sattannaṃ sammāsambuddhānanti có nghĩa là đặc biệt, tôi xin đảnh lễ bảy vị Chánh Đẳng Giác quá khứ đã nhập Niết Bàn theo thứ tự.
Evaṃ ‘‘namakkāraṃ karontāpi satta buddhe anussarathā’’ti bodhisatto isigaṇassa imaṃ parittaṃ bandhitvā adāsi.
Thus, the Bodhisatta, having bound this protection for the assembly of ascetics, gave it, saying, “Even while paying homage, recollect the seven Buddhas.”
Như vậy, Bồ Tát đã trao bài kinh bảo hộ này cho nhóm ẩn sĩ, nói: “Khi đảnh lễ, hãy quán tưởng bảy vị Phật.”
Ādito pana paṭṭhāya dvīhi gāthāhi catūsu ahirājakulesu mettāya dīpitattā odissakānodissakavasena vā dvinnaṃ mettābhāvanānaṃ dīpitattā idaṃ parittaṃ idha vuttanti veditabbaṃ, aññaṃ vā kāraṇaṃ pariyesitabbaṃ.
It should be understood that this protection is mentioned here because, from the very beginning, loving-kindness has been taught in two verses to the four royal families of snakes, or because two types of mettā-bhāvanā, specified and unspecified, have been taught; or another reason should be sought.
Tuy nhiên, cần biết rằng bài kinh bảo hộ này được nói ở đây vì từ đầu đã có sự giảng giải về lòng từ bi đối với bốn loài rắn chúa bằng hai bài kệ, hoặc đã có sự giảng giải về hai loại tu tập lòng từ bi theo cách có đối tượng và không có đối tượng, hoặc có thể tìm kiếm một lý do khác.
Tato paṭṭhāya isigaṇo bodhisattassa ovāde ṭhatvā mettaṃ bhāvesi, buddhaguṇe anussari.
From then on, the assembly of ascetics, abiding by the Bodhisatta’s advice, cultivated mettā and recollected the virtues of the Buddha.
Từ đó trở đi, nhóm ẩn sĩ đã tu tập lòng từ bi và quán tưởng các đức của chư Phật theo lời khuyên của Bồ Tát.
Evametesu buddhaguṇe anussarantesuyeva sabbe dīghajātikā paṭikkamiṃsu.
As they thus recollected the virtues of the Buddha, all the long-bodied snakes retreated.
Khi họ đang quán tưởng các đức của chư Phật như vậy, tất cả các loài rắn lớn đều tránh xa.
Bodhisattopi brahmavihāre bhāvetvā brahmalokaparāyaṇo ahosi.
The Bodhisatta also, having cultivated the Brahmavihāras, became destined for the Brahma world.
Bồ Tát cũng tu tập Tứ Vô Lượng Tâm và trở thành người đạt đến cõi Phạm Thiên.
Api vīraka passesīti idaṃ satthā jetavane viharanto sugatālayaṃ ārabbha kathesi.
“O Vīraka, do you see?” The Teacher spoke this while dwelling at Jetavana, concerning the imitation of the Sugata.
Api vīraka passesī (Này Vīraka, ông có thấy không) – Đức Bổn Sư đã kể câu chuyện này khi Ngài đang trú tại Jetavana, liên quan đến nơi trú ngụ của Đức Thế Tôn.
Devadattassa parisaṃ gahetvā āgatesu hi theresu satthā ‘‘sāriputta, devadatto tumhe disvā kiṃ akāsī’’ti pucchitvā ‘‘sugatālayaṃ, bhante, dassesī’’ti vutte ‘‘na kho, sāriputta, idāneva devadatto mama anukiriyaṃ karonto vināsaṃ patto, pubbepi vināsaṃ pāpuṇī’’ti vatvā therena yācito atītaṃ āhari.
When the elders returned, having taken Devadatta’s retinue, the Teacher asked, “Sāriputta, what did Devadatta do when he saw you?” When it was said, “Bhante, he imitated the Sugata,” the Teacher said, “Sāriputta, it is not only now that Devadatta, imitating me, has met with ruin; he met with ruin in the past as well,” and being requested by the elder, he related a past event.
Khi các vị Trưởng Lão trở về sau khi Devadatta đã dẫn dắt hội chúng của mình, Đức Bổn Sư hỏi: “Này Sāriputta, Devadatta đã làm gì khi thấy các ông?” Khi được trả lời: “Bạch Đức Thế Tôn, hắn đã bắt chước nơi trú ngụ của Đức Thế Tôn,” Đức Bổn Sư nói: “Này Sāriputta, không phải chỉ bây giờ Devadatta mới bắt chước Ta mà bị hủy hoại, mà ngay cả trong quá khứ hắn cũng đã bị hủy hoại,” rồi theo lời thỉnh cầu của vị Trưởng Lão, Ngài kể lại câu chuyện quá khứ.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto himavantapadese udakakākayoniyaṃ nibbattitvā ekaṃ saraṃ upanissāya vasi, ‘‘vīrako’’tissa nāmaṃ ahosi.
In the past, when Brahmadatta was reigning in Bārāṇasī, the Bodhisatta was reborn as a water crow in the Himālaya region and lived near a certain lake; his name was Vīraka.
Trong quá khứ, khi vua Brahmadatta trị vì tại Bārāṇasī, Bồ Tát đã tái sinh thành một con quạ nước ở vùng Hy Mã Lạp Sơn, sống gần một hồ nước, tên của nó là Vīraka.
Tadā kāsiraṭṭhe dubbhikkhaṃ ahosi, manussā kākabhattaṃ vā dātuṃ yakkhanāgabalikammaṃ vā kātuṃ nāsakkhiṃsu.
At that time, there was a famine in the Kāsī country, and people were unable to give food to crows or perform sacrifices for yakkhas and nāgas.
Khi ấy, ở xứ Kāsī có nạn đói, người dân không thể cúng dường cơm cho quạ hay thực hiện lễ vật cho dạ xoa và nāga.
Chātakaraṭṭhato kākā yebhuyyena araññaṃ pavisiṃsu.
Most of the crows from the famine-stricken country entered the forest.
Đa số quạ từ vùng bị đói đã bay vào rừng.
Tattheko bārāṇasivāsī saviṭṭhako nāma kāko kākiṃ ādāya vīrakassa vasanaṭṭhānaṃ gantvā taṃ saraṃ nissāya ekamante vāsaṃ kappesi.
One crow from Bārāṇasī, named Saviṭṭhaka, taking his mate, went to Vīraka’s dwelling place and settled at one side near that lake.
Một con quạ tên Saviṭṭhaka, sống ở Bārāṇasī, đã dẫn theo một con quạ cái đến nơi Vīraka ở và trú ngụ một bên hồ.
So ekadivasaṃ tasmiṃ sare gocaraṃ gaṇhanto vīrakaṃ saraṃ otaritvā macche khāditvā paccuttaritvā sarīraṃ sukkhāpentaṃ disvā ‘‘imaṃ udakakākaṃ nissāya sakkā bahū macche laddhuṃ, imaṃ upaṭṭhahissāmī’’ti taṃ upasaṅkamitvā ‘‘kiṃ, sammā’’ti vutte ‘‘icchāmi taṃ sāmi upaṭṭhahitu’’nti vatvā ‘‘sādhū’’ti tena sampaṭicchito tato paṭṭhāya upaṭṭhāsi.
One day, while foraging in that lake, he saw Vīraka descend into the lake, eat fish, then ascend and dry his body, and thought, “By relying on this water crow, many fish can be obtained; I will attend upon him.” He approached Vīraka and, when asked, “What is it, friend?” he said, “Master, I wish to attend upon you.” Vīraka agreed, saying, “Good,” and from then on, Saviṭṭhaka attended upon him.
Một ngày nọ, khi đang kiếm ăn ở hồ đó, nó thấy Vīraka lặn xuống hồ, ăn cá, rồi lên bờ phơi khô mình, bèn nghĩ: “Nhờ con quạ nước này, mình có thể kiếm được nhiều cá, mình sẽ phụng sự nó,” rồi đến gần nó. Khi Vīraka hỏi: “Này bạn, có chuyện gì vậy?” Nó đáp: “Thưa chủ, tôi muốn phụng sự ngài,” và được Vīraka chấp thuận: “Tốt lắm,” rồi từ đó trở đi nó phụng sự Vīraka.
Vīrakopi tato paṭṭhāya attano yāpanamattaṃ khāditvā macche uddharitvā saviṭṭhakassa deti.
From then on, Vīraka, after eating enough for his own sustenance, would pull out fish and give them to Saviṭṭhaka.
Từ đó, Vīraka cũng chỉ ăn đủ cho mình rồi bắt cá đưa cho Saviṭṭhaka.
Sopi attano yāpanamattaṃ khāditvā sesaṃ kākiyā deti.
Saviṭṭhaka, in turn, would eat enough for his own sustenance and give the rest to his mate.
Saviṭṭhaka cũng ăn đủ cho mình rồi phần còn lại đưa cho quạ cái.
Tassa aparabhāge māno uppajji – ‘‘ayampi udakakāko kāḷako, ahampi kāḷako, akkhituṇḍapādehipi etassa ca mayhañca nānākaraṇaṃ natthi, ito paṭṭhāya iminā gahitamacchehi mayhaṃ kammaṃ natthi, ahameva gaṇhissāmī’’ti.
Later, conceit arose in him: “This water crow is black, and I am also black. There is no difference between him and me in terms of eyes, beak, and feet. From now on, I have no need for the fish caught by him; I myself will catch them.”
Sau đó, Saviṭṭhaka sinh lòng kiêu mạn: “Con quạ nước này cũng đen, mình cũng đen; về mắt, mỏ và chân cũng không có gì khác biệt giữa nó và mình. Từ nay trở đi, mình sẽ không cần cá do nó bắt nữa, mình sẽ tự mình bắt.”
So vīrakaṃ upasaṅkamitvā ‘‘samma, ito paṭṭhāya ahameva saraṃ otaritvā macche gaṇhissāmī’’ti vatvā ‘‘na tvaṃ, samma, udakaṃ otaritvā macche gaṇhanakakule nibbatto, mā nassī’’ti tena vāriyamānopi vacanaṃ anādiyitvā saraṃ oruyha udakaṃ pavisitvā ummujjamāno sevālaṃ chinditvā nikkhamituṃ nāsakkhi, sevālantare laggi, aggatuṇḍameva paññāyi.
He approached Vīraka and said, ‘‘Friend, from now on, I will descend into the lake myself and catch fish.’’ Even though he was warned by Vīraka, ‘‘Friend, you are not born into a family that descends into water to catch fish; do not perish,’’ he disregarded the warning, descended into the lake, entered the water, and while surfacing, was unable to break through the moss and come out. He got stuck in the moss, and only the tip of his beak was visible.
Nó đến gần Vīraka và nói: “Này bạn, từ nay trở đi, chính tôi sẽ lặn xuống hồ bắt cá.” Mặc dù Vīraka ngăn cản: “Này bạn, bạn không sinh ra trong dòng dõi có thể lặn xuống nước bắt cá, đừng tự hủy hoại mình,” nhưng nó không nghe lời, lặn xuống hồ và chui vào nước. Khi cố gắng ngoi lên, nó không thể thoát ra vì bị mắc kẹt trong rong rêu, chỉ còn thấy phần đầu mỏ.
So nirassāso antoudakeyeva jīvitakkhayaṃ pāpuṇi.
Without being able to breathe, he met his end right there in the water.
Nó chết ngạt ngay trong nước.
Athassa bhariyā āgamanaṃ apassamānā taṃ pavattiṃ jānanatthaṃ vīrakassa santikaṃ gantvā ‘‘sāmi, saviṭṭhako na paññāyati, kahaṃ nu kho so’’ti pucchamānā paṭhamaṃ gāthamāha –
Then his wife, not seeing his return, went to Vīraka to learn what had happened and, asking, ‘‘Master, Saviṭṭhaka is not to be seen; where might he be?’’ she spoke the first verse –
Sau đó, vợ nó không thấy nó trở về, bèn đến chỗ Vīraka để tìm hiểu sự việc, hỏi: “Thưa chủ, Saviṭṭhaka không thấy đâu cả, nó ở đâu vậy?” và nói bài kệ đầu tiên:
Tattha api, vīraka, passesīti, sāmi vīraka, api passasi.
Therein, api, vīraka, passesīti means, ‘‘Master Vīraka, do you see?’’
Trong đó, api, vīraka, passesī có nghĩa là, thưa chủ Vīraka, ông có thấy không.
Mañjubhāṇakanti mañjubhāṇinaṃ.
Mañjubhāṇakanti means ‘‘one with a sweet voice.’’
Mañjubhāṇakanti có nghĩa là người có tiếng nói ngọt ngào.
Sā hi rāgavasena ‘‘madhurassaro me patī’’ti maññati, tasmā evamāha.
She, out of passion, thought, ‘‘My husband has a sweet voice,’’ and therefore spoke thus.
Vì nàng, do lòng tham ái, nghĩ rằng: “Chồng mình có giọng nói ngọt ngào,” nên nói như vậy.
Mayūragīvasaṅkāsanti moragīvasamānavaṇṇaṃ.
Mayūragīvasaṅkāsanti means ‘‘having a color similar to a peacock’s neck.’’
Mayūragīvasaṅkāsanti có nghĩa là có màu sắc giống cổ chim công.
Tattha udakathalacarassāti udake ca thale ca carituṃ samatthassa.
Therein, udakathalacarassāti means ‘‘of one capable of moving on water and land.’’
Trong đó, udakathalacarassāti có nghĩa là có khả năng đi lại cả trên nước và trên cạn.
Pakkhinoti attānaṃ sandhāya vadati.
Pakkhinoti refers to himself.
Pakkhinoti nói về chính mình.
Tassānukaranti tassa anukaronto.
Tassānukaranti means ‘‘imitating him.’’
Tassānukaranti có nghĩa là bắt chước nó.
Sevāle paliguṇṭhito matoti udakaṃ pavisitvā sevālaṃ chinditvā nikkhamituṃ asakkonto sevālapariyonaddho antoudakeyeva mato, passa, etassa tuṇḍaṃ dissatīti.
Sevāle paliguṇṭhito matoti means, ‘‘Having entered the water and being unable to break through the moss and come out, he died, enveloped by moss, right there in the water. Look, his beak is visible!’’
Sevāle paliguṇṭhito matoti có nghĩa là nó đã lặn xuống nước, nhưng không thể thoát ra khỏi rong rêu, bị mắc kẹt trong rong rêu và chết ngay trong nước. Hãy nhìn, mỏ của nó đang lộ ra kìa.
Taṃ sutvā kākī paridevitvā bārāṇasimeva agamāsi.
Hearing that, the crow lamented and went to Bārāṇasī.
Nghe vậy, con quạ cái than khóc rồi bay về Bārāṇasī.
Sobhati maccho gaṅgeyyoti idaṃ satthā jetavane viharanto dve daharabhikkhū ārabbha kathesi.
Sobhati maccho gaṅgeyyoti – This the Teacher related while residing at Jetavana, concerning two young bhikkhus.
Sobhati maccho gaṅgeyyo (Con cá Gaṅgeyya đẹp đẽ) – Đức Bổn Sư đã kể câu chuyện này khi Ngài đang trú tại Jetavana, liên quan đến hai vị tỳ khưu trẻ.
Te kira sāvatthivāsino kulaputtā sāsane pabbajitvā asubhabhāvanaṃ anunuyuñjitvā rūpapasaṃsakā hutvā rūpaṃ upalāḷentā vicariṃsu.
It is said that these young men, sons of families from Sāvatthī, having gone forth into the Dispensation, cultivated the meditation on foulness but became praisers of beauty and went about indulging in form.
Nghe nói, hai vị ấy là con nhà lành ở Sāvatthī, đã xuất gia trong giáo pháp, nhưng lại không chuyên tâm tu tập pháp quán bất tịnh, mà lại ca ngợi vẻ đẹp hình thể, và sống trong sự nuông chiều sắc đẹp.
Te ekadivasaṃ ‘‘tvaṃ na sobhasi, ahaṃ sobhāmī’’ti rūpaṃ nissāya uppannavivādā avidūre nisinnaṃ ekaṃ mahallakattheraṃ disvā ‘‘eso amhākaṃ sobhanabhāvaṃ vā asobhanabhāvaṃ vā jānissatī’’ti taṃ upasaṅkamitvā ‘‘bhante, ko amhesu sobhano’’ti pucchiṃsu.
One day, having a dispute arising from their beauty, saying, ‘‘You are not beautiful, I am beautiful,’’ they saw an elderly thera sitting not far away and, thinking, ‘‘He will know whether we are beautiful or not beautiful,’’ they approached him and asked, ‘‘Venerable sir, who among us is beautiful?’’
Một ngày nọ, họ cãi nhau về vẻ đẹp của mình, nói: “Ông không đẹp, tôi mới đẹp.” Thấy một vị trưởng lão ngồi gần đó, họ nghĩ: “Vị này sẽ biết ai trong chúng ta đẹp hay không đẹp,” rồi đến gần Ngài hỏi: “Bạch Tôn giả, ai trong chúng con đẹp hơn?”
So ‘‘āvuso, tumhehi ahameva sobhanataro’’ti āha.
He said, ‘‘Friends, I am more beautiful than you.’’
Vị ấy đáp: “Này các hiền giả, chính tôi mới đẹp hơn các ông.”
Daharā ‘‘ayaṃ mahallako amhehi pucchitaṃ akathetvā apucchitaṃ kathetī’’ti taṃ paribhāsitvā pakkamiṃsu.
The young bhikkhus, thinking, ‘‘This elder does not answer what we asked but answers what we did not ask,’’ criticized him and departed.
Hai vị tỳ khưu trẻ bèn chê bai Ngài: “Vị trưởng lão này không trả lời điều chúng con hỏi mà lại nói điều không hỏi,” rồi bỏ đi.
Sā tesaṃ kiriyā bhikkhusaṅghe pākaṭā jātā.
Their action became known in the Saṅgha of bhikkhus.
Hành động của họ đã trở nên rõ ràng trong Tăng đoàn.
Athekadivasaṃ dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ – ‘‘āvuso, asuko mahallako thero kira te rūpanissitake dahare lajjāpesī’’ti.
Then, one day, in the Dhamma hall, they started a discussion – ‘‘Friends, it seems that such-and-such an elder thera shamed those young bhikkhus who were attached to beauty.’’
Rồi một ngày nọ, trong Pháp đường, các Tỳ-khưu khởi lên câu chuyện: “Này chư Hiền, nghe nói vị trưởng lão kia đã làm cho các Sa-di trẻ dựa vào sắc đẹp phải hổ thẹn.”
Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, ime dve daharā idāneva rūpapasaṃsakā, pubbepete rūpameva upalāḷentā vicariṃsū’’ti vatvā atītaṃ āhari.
The Teacher came and, asking, ‘‘Bhikkhus, what is the topic of your discussion now?’’ and being told, ‘‘This is it,’’ he said, ‘‘Bhikkhus, these two young bhikkhus are not praisers of beauty only now; in the past too, they went about indulging in beauty,’’ and he related a past event.
Đức Bổn Sư đến, hỏi: “Này các Tỳ-khưu, hiện giờ các ông đang ngồi bàn chuyện gì vậy?” Khi được thưa: “Chuyện này, bạch Ngài,” Ngài liền nói: “Này các Tỳ-khưu, hai Sa-di trẻ này không phải chỉ bây giờ mới tán dương sắc đẹp, mà trong quá khứ họ cũng đã từng sống chỉ để nuông chiều sắc đẹp mà thôi,” rồi Ngài kể chuyện quá khứ.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto gaṅgātīre rukkhadevatā ahosi.
In the past, when Brahmadatta was reigning in Bārāṇasī, the Bodhisatta was a tree deity on the bank of the Gaṅgā.
Trong quá khứ, khi vua Brahmadatta trị vì tại Bārāṇasī, Bồ-tát là một vị cây thần sống bên bờ sông Gaṅgā.
Tadā gaṅgāyamunānaṃ samāgamaṭṭhāne gaṅgeyyo ca yāmuneyyo ca dve macchā ‘‘ahaṃ sobhāmi, tvaṃ na sobhasī’’ti rūpaṃ nissāya vivadamānā avidūre gaṅgātīre kacchapaṃ nipannaṃ disvā ‘‘eso amhākaṃ sobhanabhāvaṃ vā asobhanabhāvaṃ vā jānissatī’’ti taṃ upasaṅkamitvā ‘‘kiṃ nu kho, samma kacchapa, gaṅgeyyo sobhati, udāhu yāmuneyyo’’ti pucchiṃsu.
At that time, at the confluence of the Gaṅgā and Yamunā rivers, two fish, one from the Gaṅgā and one from the Yamunā, arguing about their appearance, saying, "I am beautiful, you are not beautiful," saw a tortoise lying on the bank of the Gaṅgā not far away. Thinking, "This one will know whether we are beautiful or not beautiful," they approached it and asked, "Friend tortoise, is it the Gaṅgā fish that is beautiful, or the Yamunā fish?"
Lúc bấy giờ, tại nơi hợp lưu của sông Ganga và Yamuna, hai con cá, một con cá sông Ganga và một con cá sông Yamuna, cãi nhau về vẻ đẹp, rằng: "Ta đẹp, ngươi không đẹp." Khi thấy một con rùa đang nằm gần bờ sông Ganga, chúng nghĩ: "Con này sẽ biết ai đẹp, ai không đẹp." Chúng bèn đến gần con rùa và hỏi: "Này bạn rùa, cá sông Ganga đẹp hơn, hay cá sông Yamuna đẹp hơn?"
Kacchapo ‘‘gaṅgeyyopi sobhati, yāmuneyyopi sobhati, tumhehi pana dvīhi ahameva atirekataraṃ sobhāmī’’ti imamatthaṃ pakāsento paṭhamaṃ gāthamāha –
The tortoise, revealing this meaning, saying, "Both the Gaṅgā fish is beautiful and the Yamunā fish is beautiful, but among you two, I am more beautiful," then spoke the first verse:
Con rùa nói: "Cá sông Ganga cũng đẹp, cá sông Yamuna cũng đẹp, nhưng trong hai ngươi, ta còn đẹp hơn nhiều." Nói xong, nó tuyên bố ý này bằng bài kệ đầu tiên –
Tattha catuppadoyanti catuppado ayaṃ.
Therein, catuppadoyaṃ means "this four-footed being."
Trong đó, catuppadoyaṃ có nghĩa là ‘người bốn chân này’.
Purisoti attānaṃ sandhāya vadati.
Puriso refers to himself.
Puriso là nói về chính mình.
Nigrodhaparimaṇḍaloti sujāto nigrodho viya parimaṇḍalo.
Nigrodhaparimaṇḍalo means "round like a well-grown banyan tree."
Nigrodhaparimaṇḍalo là tròn trịa, cân đối như cây bàng sum suê.
Īsakāyatagīvoti rathīsā viya āyatagīvo.
Īsakāyatagīvo means "having a neck as long as a chariot pole."
Īsakāyatagīvo là cổ dài như trục xe.
Sabbeva atirocatīti evaṃ saṇṭhānasampanno kacchapo sabbeva atirocati, ahameva sabbe tumhe atikkamitvā sobhāmīti vadati.
Sabbeva atirocati means "a tortoise with such a physique surpasses all; I alone am more beautiful than all of you."
Sabbeva atirocatī là con rùa có hình dáng hoàn hảo như vậy vượt trội hơn tất cả, ý nói: "Chính ta vượt trội hơn tất cả các ngươi và đẹp hơn."
Iṅgha vaṭṭamayaṃ pāsanti idaṃ satthā veḷuvane viharanto devadattaṃ ārabbha kathesi.
Iṅgha vaṭṭamayaṃ pāsaṃ – This the Teacher related while dwelling in Veḷuvana, concerning Devadatta.
Iṅgha vaṭṭamayaṃ pāsaṃ – câu chuyện này Đức Bổn Sư đã kể khi ngự tại Veḷuvana, liên quan đến Devadatta.
Tadā hi satthā ‘‘devadatto vadhāya parisakkatī’’ti sutvā ‘‘na, bhikkhave, devadatto idāneva mayhaṃ vadhāya parisakkati, pubbepi parisakkiyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
At that time, the Teacher, hearing that "Devadatta is striving for my destruction," said, "Bhikkhus, Devadatta is not only striving for my destruction now, but he also strove for it in the past," and then he related a past event.
Lúc bấy giờ, Đức Bổn Sư nghe nói: "Devadatta đang tìm cách ám hại Ngài," Ngài nói: "Này các Tỳ-khưu, không phải bây giờ Devadatta mới tìm cách ám hại Ta, mà trước đây y cũng đã từng tìm cách ám hại Ta rồi." Nói xong, Ngài kể chuyện quá khứ.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto kuruṅgamigo hutvā araññe ekassa sarassa avidūre ekasmiṃ gumbe vāsaṃ kappesi.
In the past, when Brahmadatta was reigning in Bārāṇasī, the Bodhisatta was born as a Kuruṅga deer and made his abode in a thicket near a certain lake in the forest.
Thuở xưa, khi Brahmadatta trị vì tại Bārāṇasī, Bồ-tát sinh làm một con nai Kuruṅga, sống trong một bụi cây gần một cái hồ trong rừng.
Tasseva sarassa avidūre ekasmiṃ rukkhagge satapatto, sarasmiṃ pana kacchapo vāsaṃ kappesi.
Not far from that same lake, a woodpecker (satapatta) lived at the top of a tree, and a tortoise lived in the lake.
Gần cái hồ đó, có một con chim Satapatta sống trên ngọn cây, và một con rùa sống trong hồ.
Evaṃ te tayopi sahāyakā aññamaññaṃ piyasaṃvāsaṃ vasiṃsu.
Thus, all three of them lived in friendly companionship with each other.
Ba chúng sống hòa thuận với nhau như những người bạn thân thiết.
Atheko migaluddako araññe caranto pānīyatitthe bodhisattassa padavalañjaṃ disvā lohanigaḷasadisaṃ vaṭṭamayaṃ pāsaṃ oḍḍetvā agamāsi.
Then a hunter, roaming in the forest, saw the Bodhisatta's footprint at the watering place, set a snare made of twisted rope like an iron chain, and went away.
Một ngày nọ, một người thợ săn nai đi trong rừng, thấy dấu chân Bồ-tát ở chỗ uống nước, bèn đặt một cái bẫy bằng dây sắt giống như gông xiềng rồi bỏ đi.
Bodhisatto pānīyaṃ pātuṃ āgato paṭhamayāmeyeva pāse bajjhitvā baddharavaṃ ravi.
The Bodhisatta, coming to drink water, was caught in the snare in the first watch of the night and cried out loudly.
Bồ-tát đến uống nước, ngay trong canh đầu tiên đã bị mắc bẫy và kêu la.
Tassa tena saddena rukkhaggato satapatto udakato ca kacchapo āgantvā ‘‘kiṃ nu kho kātabba’’nti mantayiṃsu.
Hearing his cry, the woodpecker came from the treetop and the tortoise from the water, and they consulted, "What should be done?"
Nghe tiếng kêu đó, chim Satapatta từ ngọn cây và rùa từ dưới nước đến, bàn bạc: "Chúng ta phải làm gì đây?"
Atha satapatto kacchapaṃ āmantetvā ‘‘samma, tava dantā atthi, tvaṃ imaṃ pāsaṃ chinda, ahaṃ gantvā yathā so nāgacchati, tathā karissāmi, evaṃ amhehi dvīhipi kataparakkamena sahāyo no jīvitaṃ labhissatī’’ti imamatthaṃ pakāsento paṭhamaṃ gāthamāha –
Then the woodpecker addressed the tortoise, saying, "Friend, you have teeth; cut this snare. I will go and ensure that the hunter does not come. Thus, by the effort made by us two, our friend will regain his life," and revealing this meaning, he spoke the first verse:
Lúc đó, chim Satapatta gọi rùa và nói: "Này bạn, bạn có răng, bạn hãy cắn đứt cái bẫy này. Tôi sẽ đi và làm cho người thợ săn không đến được. Như vậy, nhờ sự cố gắng của hai chúng ta, bạn của chúng ta sẽ được sống." Nói xong, nó tuyên bố ý này bằng bài kệ đầu tiên –
Atha kacchapo cammavarattaṃ khādituṃ ārabhi, satapatto luddakassa vasanagāmaṃ gato avidūre rukkhe nisīdi.
Then the tortoise began to gnaw the leather thong, and the woodpecker went to the hunter's village and perched on a tree not far away.
Lúc đó, con rùa bắt đầu cắn dây da, còn chim Satapatta bay đến làng của người thợ săn và đậu trên một cái cây gần đó.
Luddako paccūsakāleyeva sattiṃ gahetvā nikkhami.
The hunter set out early in the morning, taking his spear.
Người thợ săn dậy sớm, cầm giáo đi ra.
Sakuṇo tassa nikkhamanabhāvaṃ ñatvā vassitvā pakkhe papphoṭetvā taṃ purimadvārena nikkhamantaṃ mukhe pahari.
The bird, knowing his intention to leave, chirped, flapped its wings, and struck him in the face as he exited through the front door.
Con chim biết người thợ săn đi ra, bèn kêu lên, vỗ cánh và mổ vào mặt hắn khi hắn đi ra bằng cửa trước.
Luddo ‘‘kāḷakaṇṇinā sakuṇenamhi pahaṭo’’ti nivattitvā thokaṃ sayitvā puna sattiṃ gahetvā uṭṭhāsi.
The hunter, thinking, "I have been struck by an inauspicious bird," turned back, lay down for a while, and then, taking his spear again, got up.
Người thợ săn nghĩ: "Ta bị con chim đen đủi này mổ," bèn quay vào, ngủ một lát, rồi lại cầm giáo đứng dậy.
Sakuṇo ‘‘ayaṃ paṭhamaṃ purimadvārena nikkhanto idāni pacchimadvārena nikkhamissatī’’ti ñatvā gantvā pacchimagehe nisīdi.
The bird, knowing, "He first exited through the front door; now he will exit through the back door," went and sat in the back part of the house.
Con chim biết: "Lần trước hắn đi ra bằng cửa trước, bây giờ hắn sẽ đi ra bằng cửa sau," bèn bay đến đậu ở ngôi nhà phía sau.
Luddopi ‘‘purimadvārena me nikkhantena kāḷakaṇṇī sakuṇo diṭṭho, idāni pacchimadvārena nikkhamissāmī’’ti pacchimadvārena nikkhami, sakuṇo puna vassitvā gantvā mukhe pahari.
The hunter also, thinking, "When I exited through the front door, I saw an inauspicious bird; now I will exit through the back door," exited through the back door. The bird again chirped, went, and struck him in the face.
Người thợ săn cũng nghĩ: "Khi ta đi ra bằng cửa trước, ta đã thấy con chim đen đủi, bây giờ ta sẽ đi ra bằng cửa sau," bèn đi ra bằng cửa sau. Con chim lại kêu lên và bay đến mổ vào mặt hắn.
Luddo ‘‘punapi kāḷakaṇṇīsakuṇena pahaṭo, na dāni me esa nikkhamituṃ detī’’ti nivattitvā yāva aruṇuggamanā sayitvā aruṇuggamanavelāya sattiṃ gahetvā nikkhami.
The hunter, thinking, "I have been struck again by the inauspicious bird; now it won't let me leave," turned back, lay down until dawn, and at dawn, taking his spear, he departed.
Người thợ săn nghĩ: "Lại bị con chim đen đủi này mổ nữa, nó không cho ta đi ra," bèn quay vào, ngủ cho đến khi trời sáng, rồi khi mặt trời mọc, hắn cầm giáo đi ra.
Sakuṇo vegena gantvā ‘‘luddo āgacchatī’’ti bodhisattassa kathesi.
The bird quickly went and told the Bodhisatta, "The hunter is coming!"
Con chim bay nhanh đến và báo cho Bồ-tát biết: "Người thợ săn đang đến!"
Tasmiṃ khaṇe kacchapena ekameva cammavaddhaṃ ṭhapetvā sesavarattā khāditā honti.
At that moment, the tortoise had eaten all the leather straps except for one.
Vào khoảnh khắc đó, con rùa đã cắn đứt tất cả các dây bẫy, chỉ còn lại một sợi dây da.
Dantā panassa patanākārappattā jātā, mukhato lohitaṃ paggharati.
Its teeth were on the verge of falling out, and blood flowed from its mouth.
Răng của nó sắp rụng, máu chảy ra từ miệng.
Bodhisatto luddaputtaṃ sattiṃ gahetvā asanivegena āgacchantaṃ disvā taṃ vaddhaṃ chinditvā vanaṃ pāvisi, sakuṇo rukkhagge nisīdi, kacchapo pana dubbalattā tattheva nipajji.
The Bodhisatta, seeing the hunter's son approaching with a spear with the speed of a thunderbolt, cut that strap and entered the forest. The bird perched on a treetop, but the tortoise, being weak, lay down right there.
Bồ-tát thấy con trai người thợ săn cầm giáo đến nhanh như chớp, bèn cắn đứt sợi dây còn lại và chạy vào rừng. Con chim đậu trên ngọn cây, còn con rùa vì yếu sức nên nằm ngay tại chỗ.
Luddo kacchapaṃ gahetvā pasibbake pakkhipitvā ekasmiṃ khāṇuke laggesi.
The hunter took the tortoise, put it in a net-bag, and hung it on a tree stump.
Người thợ săn bắt con rùa, bỏ vào giỏ và treo lên một gốc cây.
Bodhisatto nivattitvā olokento kacchapassa gahitabhāvaṃ ñatvā ‘‘sahāyassa jīvitadānaṃ dassāmī’’ti dubbalo viya hutvā luddassa attānaṃ dassesi.
The Bodhisatta, turning back and looking, knew that the tortoise had been caught, and thinking, "I will give my friend the gift of life," he made himself appear weak and showed himself to the hunter.
Bồ-tát quay lại nhìn, biết con rùa đã bị bắt, bèn giả vờ yếu ớt để người thợ săn thấy mình, nghĩ: "Ta sẽ hiến mạng sống để cứu bạn."
So ‘‘dubbalo esa bhavissati, māressāmi na’’nti sattiṃ ādāya anubandhi.
The hunter, thinking, "He must be weak; I will kill him," took his spear and pursued him.
Người thợ săn nghĩ: "Con này chắc yếu rồi, ta sẽ giết nó," bèn cầm giáo đuổi theo.
Bodhisatto nātidūre nāccāsanne gacchanto taṃ ādāya araññaṃ pāvisi, dūraṃ gatabhāvaṃ ñatvā padaṃ vañcetvā aññena maggena vātavegena gantvā siṅgena pasibbakaṃ ukkhipitvā bhūmiyaṃ pātetvā phāletvā kacchapaṃ nīhari.
The Bodhisatta, moving neither too far nor too near, led him into the forest. When he knew they had gone a long distance, he feigned a step, went swiftly by another path, lifted the net-bag with his horn, threw it to the ground, tore it open, and released the tortoise.
Bồ-tát chạy không quá xa, không quá gần, dẫn hắn vào rừng. Khi biết đã đi xa, Ngài đổi đường, chạy nhanh như gió, dùng sừng húc cái giỏ rơi xuống đất, xé toạc ra và giải thoát con rùa.
Satapattopi rukkhā otari.
The woodpecker also descended from the tree.
Chim Satapatta cũng bay xuống từ cây.
Bodhisatto dvinnampi ovādaṃ dadamāno ‘‘ahaṃ tumhe nissāya jīvitaṃ labhiṃ, tumhehi sahāyakassa kattabbaṃ mayhaṃ kataṃ, idāni luddo āgantvā tumhe gaṇheyya, tasmā, samma satapatta, tvaṃ attano puttake gahetvā aññattha yāhi, tvampi, samma kacchapa, udakaṃ pavisāhī’’ti āha.
The Bodhisatta, advising both of them, said, "I gained my life through you; you have done for me what a friend should do. Now the hunter might come and catch you. Therefore, friend woodpecker, take your young and go elsewhere. And you too, friend tortoise, enter the water."
Bồ-tát khuyên cả hai: "Ta đã được sống nhờ các bạn, các bạn đã làm điều một người bạn nên làm cho ta. Bây giờ người thợ săn có thể đến bắt các bạn. Vì vậy, này bạn Satapatta, bạn hãy đưa con cái của mình đi nơi khác. Còn bạn, này bạn rùa, bạn hãy xuống nước đi."
Te tathā akaṃsu.
They did so.
Chúng làm theo lời Ngài.
Ayamassakarājenāti idaṃ satthā jetavane viharanto purāṇadutiyikāpalobhanaṃ ārabbha kathesi.
Ayamassakarājenāti: This the Teacher related while residing at Jetavana, concerning a monk who was tempted by his former wife.
Ayamassakarājenā – câu chuyện này Đức Bổn Sư đã kể khi ngự tại Jetavana, liên quan đến việc một vị Tỳ-khưu bị vợ cũ quyến rũ.
So hi bhikkhu satthārā ‘‘saccaṃ kira, tvaṃ bhikkhu, ukkaṇṭhitosī’’ti puṭṭho ‘‘sacca’’nti vatvā ‘‘kena ukkaṇṭhāpitosī’’ti vutte ‘‘purāṇadutiyikāyā’’ti āha.
Indeed, when that monk was asked by the Teacher, "Is it true, monk, that you are discontented?" he said, "It is true." When asked, "By whom were you made discontented?" he replied, "By my former wife."
Vị Tỳ-khưu đó được Đức Bổn Sư hỏi: "Này Tỳ-khưu, có thật là ngươi chán nản phải không?" Vị ấy trả lời: "Thật vậy." Khi được hỏi: "Ai đã làm ngươi chán nản?" Vị ấy nói: "Vợ cũ của con."
Atha naṃ satthā ‘‘na idāneva tassā bhikkhu itthiyā tayi sineho atthi, pubbepi tvaṃ taṃ nissāya mahādukkhaṃ patto’’ti vatvā atītaṃ āhari.
Then the Teacher said to him, "It is not only now that this woman has affection for you, monk; in the past too, you experienced great suffering because of her," and he related a past event.
Lúc đó, Đức Bổn Sư nói với vị ấy: "Không phải bây giờ người phụ nữ đó mới có tình cảm với ngươi, mà trước đây ngươi cũng đã từng gặp đại khổ vì cô ta rồi." Nói xong, Ngài kể chuyện quá khứ.
Atīte kāsiraṭṭhe pāṭalinagare assako nāma rājā rajjaṃ kāresi.
In the past, in the Kasi kingdom, in the city of Pāṭali, a king named Assaka reigned.
Thuở xưa, tại thành Pāṭali thuộc xứ Kāsī, có vị vua tên là Assaka trị vì.
Tassa uparī nāma aggamahesī piyā ahosi manāpā abhirūpā dassanīyā pāsādikā atikkantā mānusavaṇṇaṃ, apattā dibbavaṇṇaṃ.
His chief queen, named Uparī, was dear, pleasing, beautiful, charming, surpassing human beauty, yet not attaining divine beauty.
Hoàng hậu của Ngài tên là Uparī, là người được yêu mến, xinh đẹp, khả ái, dễ nhìn, vượt trên vẻ đẹp của con người nhưng chưa đạt đến vẻ đẹp của chư thiên.
Sā kālamakāsi, tassā kālakiriyāya rājā sokābhibhūto ahosi dukkhī dummano.
She passed away. Due to her passing, the king became overwhelmed with sorrow, distressed, and dejected.
Nàng qua đời. Vì cái chết của nàng, nhà vua bị sầu khổ lấn át, đau đớn và buồn bã.
So tassā sarīraṃ doṇiyaṃ nipajjāpetvā telakalalaṃ pakkhipāpetvā heṭṭhāmañce ṭhapāpetvā nirāhāro rodamāno paridevamāno nipajji.
He had her body laid in a trough, had oil and paste put in it, placed it under his bed, and lay there, without food, weeping and lamenting.
Ngài cho đặt thi thể nàng vào một cái bồn, cho dầu mè vào, đặt dưới gầm giường, rồi tự mình nhịn ăn, khóc than, rên rỉ mà nằm xuống.
Mātāpitaro avasesañātakā mittāmaccabrāhmaṇagahapatikādayopi ‘‘mā soci, mahārāja, aniccā saṅkhārā’’tiādīni vadantā saññāpetuṃ nāsakkhiṃsu.
His parents, other relatives, friends, ministers, brahmins, and householders, even while saying things like, "Do not grieve, great king, impermanent are all formations," were unable to console him.
Cha mẹ, những người thân còn lại, bạn bè, quan lại, bà-la-môn, gia chủ, v.v… cũng không thể khuyên răn ngài, nói những lời như: “Đại vương, chớ buồn rầu, các hành là vô thường,” v.v…
Tassa vilapantasseva satta divasā atikkantā.
Seven days passed while he was thus lamenting.
Bảy ngày trôi qua trong khi ngài vẫn than khóc như vậy.
Tadā bodhisatto pañcābhiññaaṭṭhasamāpattilābhī tāpaso hutvā himavantapadese viharanto ālokaṃ vaḍḍhetvā dibbena cakkhunā jambudīpaṃ olokento taṃ rājānaṃ tathā paridevamānaṃ disvā ‘‘etassa mayā avassayena bhavitabba’’nti iddhānubhāvena ākāse uppatitvā rañño uyyāne otaritvā maṅgalasilāpaṭṭe kañcanapaṭimā viya nisīdi.
At that time, the Bodhisatta, having attained the five higher knowledges and eight attainments, was living as an ascetic in the Himalayan region. He extended his light and, looking over Jambudīpa with his divine eye, saw the king thus lamenting. Thinking, "I must surely help him," he ascended into the sky by his psychic power, descended into the king's park, and sat on an auspicious stone slab like a golden statue.
Khi ấy, Bồ Tát, đạt được năm thắng trí và tám định, trở thành một đạo sĩ, đang an trú tại vùng Hy Mã Lạp Sơn. Ngài tăng cường ánh sáng, dùng thiên nhãn quán sát khắp Jambudīpa, thấy nhà vua than khóc như vậy, nghĩ: “Ta nhất định phải giúp người này.” Với thần thông, ngài bay lên không trung, hạ xuống khu vườn của nhà vua, ngồi trên phiến đá cát tường như một bức tượng vàng.
Atheko pāṭalinagaravāsī brāhmaṇamāṇavo uyyānaṃ gato bodhisattaṃ disvā vanditvā nisīdi.
Then a brahmin youth from Pāṭali City went to the park, saw the Bodhisatta, paid homage, and sat down.
Sau đó, một thanh niên Bà-la-môn cư ngụ tại thành Pāṭali đến khu vườn, thấy Bồ Tát, đảnh lễ rồi ngồi xuống.
Bodhisatto tena saddhiṃ paṭisanthāraṃ katvā ‘‘kiṃ, māṇava, rājā dhammiko’’ti pucchi.
The Bodhisatta exchanged greetings with him and asked, "Is the king righteous, young man?"
Bồ Tát chào hỏi anh ta rồi hỏi: “Này thanh niên, nhà vua có phải là người giữ Pháp không?”
‘‘Āma, bhante, dhammiko rājā, bhariyā panassa kālakatā, so tassā sarīraṃ doṇiyaṃ pakkhipāpetvā vilapamāno nipanno, ajja sattamo divaso, kissa tumhe rājānaṃ evarūpā dukkhā na mocetha, yuttaṃ nu kho tumhādisesu sīlavantesu saṃvijjamānesu rañño evarūpaṃ dukkhaṃ anubhavitu’’nti.
"Yes, Venerable Sir, the king is righteous, but his queen has passed away. He has placed her body in a trough and lies lamenting. Today is the seventh day. Why do you not free the king from such suffering? Is it proper for the king to experience such suffering while virtuous ones like yourselves are present?"
“Thưa Tôn giả, nhà vua là người giữ Pháp, nhưng hoàng hậu của ngài đã qua đời. Ngài đã cho đặt thi thể nàng vào một cái bồn và nằm than khóc. Hôm nay là ngày thứ bảy. Sao các vị không giải thoát nhà vua khỏi nỗi khổ như vậy? Chẳng phải là không hợp lý sao khi có những người giữ giới như các vị mà nhà vua lại phải chịu đựng nỗi khổ như thế?”
‘‘Na kho ahaṃ, māṇava, rājānaṃ jānāmi, sace pana so āgantvā maṃ puccheyya, ahamevassa tassā nibbattaṭṭhānaṃ ācikkhitvā rañño santikeyeva taṃ kathāpeyya’’nti.
"Young man, I do not know the king. But if he were to come and ask me, I would tell him where she was reborn and have her speak in the king's presence."
“Này thanh niên, ta không biết nhà vua. Nhưng nếu ngài đến và hỏi ta, ta sẽ chỉ cho ngài nơi nàng tái sinh và sẽ cho nàng nói chuyện ngay trước mặt nhà vua.”
‘‘Tena hi, bhante, yāva rājānaṃ ānemi, tāva imeva nisīdathā’’ti māṇavo bodhisattassa paṭiññaṃ gahetvā rañño santikaṃ gantvā tamatthaṃ ārocetvā ‘‘tassa dibbacakkhukassa santikaṃ gantuṃ vaṭṭatī’’ti āha.
"In that case, Venerable Sir, please remain seated here until I bring the king," said the youth, and after receiving the Bodhisatta's assent, he went to the king, reported the matter, and said, "It is proper to go to that one with the divine eye."
“Vậy thì, thưa Tôn giả, xin ngài cứ ngồi đây cho đến khi tôi đưa nhà vua đến.” Người thanh niên nhận lời hứa của Bồ Tát, đi đến chỗ nhà vua, kể lại câu chuyện đó và nói: “Nên đến gặp vị có thiên nhãn đó.”
Rājā ‘‘upariṃ kira daṭṭhuṃ labhissāmī’’ti tuṭṭhamānaso rathaṃ abhiruhitvā tattha gantvā bodhisattaṃ vanditvā ekamantaṃ nisinno – ‘‘saccaṃ kira tumhe deviyā nibbattaṭṭhānaṃ jānāthā’’ti pucchi.
The king, thinking, "I will surely get to see Uparī," was delighted. He mounted his chariot, went there, paid homage to the Bodhisatta, and sat to one side, asking, "Is it true that you know the queen's place of rebirth?"
Nhà vua, với tâm hoan hỷ nghĩ: “Mình có thể gặp lại Uparī,” liền lên xe ngựa, đến đó, đảnh lễ Bồ Tát rồi ngồi sang một bên. Ngài hỏi: “Có thật là Tôn giả biết nơi tái sinh của hoàng hậu không?”
‘‘Āma, mahārājā’’ti.
"Yes, great king," he replied.
“Vâng, Đại vương.”
‘‘Kattha nibbattā’’ti?
"Where was she reborn?"
“Nàng tái sinh ở đâu?”
‘‘Sā kho, mahārāja, rūpasmiṃyeva mattā pamādamāgamma kalyāṇakammaṃ akatvā imasmiṃyeva uyyāne gomayapāṇakayoniyaṃ nibbattā’’ti.
"Great king, she was infatuated with form, and through negligence, without performing wholesome deeds, she was reborn in this very park as a dung-beetle."
“Này Đại vương, nàng vì say đắm sắc đẹp mà phóng dật, không tạo thiện nghiệp, đã tái sinh trong chính khu vườn này, vào loài côn trùng trong phân bò.”
‘‘Nāhaṃ saddahāmī’’ti.
"I do not believe it," said the king.
“Tôi không tin.”
‘‘Tena hi te dassetvā kathāpemī’’ti.
"Then I will show her to you and have her speak," said the Bodhisatta.
“Vậy thì tôi sẽ cho ngài thấy và cho nàng nói chuyện.”
‘‘Sādhu kathāpethā’’ti.
"Please have her speak, Venerable Sir," said the king.
“Tốt lắm, xin Tôn giả hãy cho nàng nói chuyện.”
Bodhisatto attano ānubhāvena ‘‘ubhopi gomayapiṇḍaṃ vaṭṭayamānā rañño purato āgacchantū’’ti tesaṃ āgamanaṃ akāsi.
By his psychic power, the Bodhisatta caused them to approach, saying, "Let both dung-beetles roll a ball of dung and come before the king."
Bồ Tát, với thần thông của mình, đã làm cho hai con côn trùng bò ra trước mặt nhà vua, nói: “Cả hai con hãy lăn cục phân bò mà đi đến trước mặt nhà vua.”
Te tatheva āgamiṃsu.
They came just as he willed.
Chúng đã đến như vậy.
Bodhisatto taṃ dassento ‘‘ayaṃ te, mahārāja, uparidevī, taṃ jahitvā gomayapāṇakassa pacchato pacchato gacchati, passatha na’’nti āha.
Pointing to her, the Bodhisatta said, "This, great king, is your former queen, Uparī. She has abandoned you and follows behind the male dung-beetle. Do you not see her?"
Bồ Tát chỉ vào con côn trùng đó và nói: “Này Đại vương, đây là hoàng hậu Uparī của ngài. Nàng đã từ bỏ ngài mà đi theo sau con côn trùng phân bò kia. Ngài có thấy không?”
Bhante ‘‘‘uparī nāma gomayapāṇakayoniyaṃ nibbattissatī’ti na saddahāmaha’’nti.
"Venerable Sir, we do not believe that Uparī would be reborn as a dung-beetle."
“Thưa Tôn giả, tôi không tin rằng Uparī lại tái sinh vào loài côn trùng phân bò.”
‘‘Kathāpemi naṃ, mahārājā’’ti.
"Shall I make her speak, great king?"
“Này Đại vương, tôi sẽ cho nàng nói chuyện.”
‘‘Kathāpetha, bhante’’ti.
"Please make her speak, Venerable Sir," said the king.
“Xin Tôn giả hãy cho nàng nói chuyện,” nhà vua nói.
Bodhisatto attano ānubhāvena taṃ kathāpento ‘‘uparī’’ti āha.
By his psychic power, the Bodhisatta made her speak, saying, "Uparī!"
Bồ Tát, với thần thông của mình, cho nàng nói chuyện, gọi: “Uparī!”
Sā manussabhāsāya ‘‘kiṃ, bhante’’ti āha.
She replied in human speech, "What is it, Venerable Sir?"
Nàng nói bằng tiếng người: “Thưa Tôn giả, có việc gì ạ?”
‘‘Tvaṃ atītabhave kā nāma ahosī’’ti?
"Who were you in your past life?"
“Trong kiếp quá khứ, ngươi tên là gì?”
‘‘Bhante, assakarañño aggamahesī uparī nāma ahosi’’nti.
"Venerable Sir, I was Queen Uparī, the chief consort of King Assaka."
“Thưa Tôn giả, con là hoàng hậu Uparī của vua Assaka.”
‘‘Kiṃ pana te idāni assakarājā piyo, udāhu gomayapāṇako’’ti?
"Now, do you prefer King Assaka or the dung-beetle?"
“Vậy bây giờ, vua Assaka là người ngươi yêu quý, hay con côn trùng phân bò kia?”
‘‘Bhante, so mayhaṃ purimajātiyā sāmiko, tadā ahaṃ imasmiṃ uyyāne tena saddhiṃ rūpasaddagandharasaphoṭṭhabbe anubhavamānā vicariṃ.
"Venerable Sir, he was my husband in my previous birth. At that time, I wandered in this park with him, experiencing forms, sounds, smells, tastes, and tactile objects.
“Thưa Tôn giả, ngài là chồng của con trong kiếp trước. Khi ấy, con đã cùng ngài hưởng thụ sắc, thanh, hương, vị, xúc trong khu vườn này.
Idāni pana me bhavasaṅkhepagatakālato paṭṭhāya so kiṃ hoti, ahañhi idāni assakarājānaṃ māretvā tassa galalohitena mayhaṃ sāmikassa gomayapāṇakassa pāde makkheyya’’nti vatvā parisamajjhe manussabhāsāya imā gāthā avoca –
But now, since the time of my change of existence, what is he to me? Indeed, I would kill King Assaka and smear the feet of my husband, the dung-beetle, with his throat-blood," she said, and then spoke these verses in human speech in the midst of the assembly:
Nhưng bây giờ, từ khi con chấm dứt kiếp sống đó, ngài là gì của con? Bây giờ, con sẽ giết vua Assaka, dùng máu ở cổ ngài để bôi chân cho chồng con là con côn trùng phân bò này.” Nói xong, nàng đọc những bài kệ này bằng tiếng người giữa hội chúng:
Tattha ayamassakarājena, deso vicarito mayāti ayaṃ ramaṇīyo uyyānapadeso pubbe mayā assakarājena saddhiṃ vicarito.
There, this region was roamed by me with the Assaka king means: this delightful garden area was previously roamed by me together with the Assaka king.
Ở đây, câu ayamassakarājena, deso vicarito mayā nghĩa là: Khu vườn xinh đẹp này, trước đây ta đã cùng vua Assaka dạo chơi.
Anukāmaya kāmenāti anūti nipātamattaṃ, mayā taṃ kāmayamānāya tena maṃ kāmayamānena sahāti attho.
Desiring with desire means anū is merely a particle; the meaning is, by me desiring him, and by him desiring me, together.
Anukāmaya kāmenā là một từ vô nghĩa anū, có nghĩa là: Ta yêu ngài, ngài yêu ta, chúng ta cùng nhau.
Piyenāti tasmiṃ attabhāve piyena.
Beloved means beloved in that existence.
Piyenā nghĩa là: Người yêu quý trong kiếp đó.
Navena sukhadukkhena, porāṇaṃ apidhīyatīti, bhante, navena hi sukhena porāṇaṃ sukhaṃ, navena ca dukkhena porāṇaṃ dukkhaṃ pidhīyati paṭicchādīyati, esā lokassa dhammatāti dīpeti.
By new pleasure and pain, the old is concealed means, Venerable Sir, by new pleasure, old pleasure, and by new pain, old pain is covered, is concealed; this is the nature of the world, she reveals.
Navena sukhadukkhena, porāṇaṃ apidhīyatī nghĩa là: Thưa Tôn giả, nỗi vui mới che lấp nỗi vui cũ, nỗi khổ mới che lấp nỗi khổ cũ. Đó là quy luật của thế gian.
Tasmā assakaraññāva, kīṭo piyataro mamāti yasmā navena porāṇaṃ pidhīyati, tasmā mama assakarājato sataguṇena sahassaguṇena kīṭova piyataroti.
Therefore, to me, a worm is dearer than the Assaka king means: because the old is concealed by the new, therefore, to me, a worm is a hundred times, a thousand times dearer than the Assaka king.
Tasmā assakaraññāva, kīṭo piyataro mamā nghĩa là: Vì cái mới che lấp cái cũ, nên con côn trùng này đối với ta còn đáng yêu hơn vua Assaka cả trăm, ngàn lần.
Taṃ sutvā assakarājā vippaṭisārī hutvā tattha ṭhitova kuṇapaṃ nīharāpetvā sīsaṃ nhatvā bodhisattaṃ vanditvā nagaraṃ pavisitvā aññaṃ aggamahesiṃ katvā dhammena rajjaṃ kāresi.
Hearing that, the Assaka king became remorseful, and remaining there, he had the corpse removed, washed his head, paid homage to the Bodhisatta, entered the city, appointed another chief queen, and ruled the kingdom righteously.
Nghe vậy, vua Assaka hối hận, ngay tại chỗ đó, ngài sai người mang xác chết đi, gội đầu, đảnh lễ Bồ Tát, rồi trở về thành, lập một hoàng hậu khác và trị vì vương quốc theo Chánh Pháp.
Bodhisattopi rājānaṃ ovaditvā nissokaṃ katvā himavantameva agamāsi.
The Bodhisatta, too, having advised the king and made him free from sorrow, returned to the Himalayas.
Bồ Tát cũng khuyên răn nhà vua, làm cho ngài hết sầu khổ, rồi trở về Hy Mã Lạp Sơn.
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā saccāni pakāsetvā jātakaṃ samodhānesi, saccapariyosāne ukkaṇṭhitabhikkhu sotāpattiphale patiṭṭhahi.
The Teacher, having brought forth this Dhamma discourse, elucidated the Truths, and connected the Jātaka. At the conclusion of the Truths, the discontented bhikkhu was established in the fruit of stream-entry.
Đức Thế Tôn thuyết giảng bài Pháp này, công bố các Chân Lý, rồi kết nối câu chuyện Jātaka. Khi các Chân Lý được công bố xong, vị tỳ-khưu chán nản đã an trú vào quả vị Dự Lưu.
‘‘Tadā uparī purāṇadutiyikā ahosi, assakarājā ukkaṇṭhito bhikkhu, māṇavo sāriputto, tāpaso pana ahameva ahosi’’nti.
“At that time, the former second wife was the former wife; the Assaka king was the discontented bhikkhu; the young man was Sāriputta; and the ascetic was I myself.”
“Khi ấy, Uparī là người vợ cũ, vua Assaka là vị tỳ-khưu chán nản, người thanh niên là Sāriputta, còn vị đạo sĩ chính là Ta.”
Alaṃ metehi ambehīti idaṃ satthā jetavane viharanto devadattassa vadhāya parisakkanaṃ ārabbha kathesi.
Enough with these of ours—this the Teacher spoke while dwelling at Jetavana, concerning Devadatta’s efforts to kill him.
Alaṃ metehi ambehī – Câu này được Đức Thế Tôn thuyết giảng khi ngài đang an trú tại Jetavana, liên quan đến nỗ lực của Devadatta nhằm sát hại ngài.
Tadā hi satthā ‘‘devadatto vadhāya parisakkatī’’ti sutvā ‘‘na, bhikkhave, idāneva devadatto mayhaṃ vadhāya parisakkati, pubbepi parisakkiyeva, santāsamattampi pana kātuṃ na sakkhī’’ti vatvā atītaṃ āhari.
At that time, when the Teacher heard, “Devadatta is striving to kill him,” he said, “Bhikkhus, it is not only now that Devadatta strives to kill me; he strove before as well, but he could not cause even the slightest fear,” and he recounted a past event.
Khi ấy, Đức Thế Tôn nghe nói: “Devadatta đang nỗ lực sát hại ngài,” liền nói: “Này các tỳ-khưu, không phải chỉ bây giờ Devadatta mới nỗ lực sát hại Ta. Trước đây, hắn cũng đã từng nỗ lực, nhưng không thể làm Ta sợ hãi chút nào.” Nói xong, ngài kể lại câu chuyện quá khứ.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente himavantapadese bodhisatto kapiyoniyaṃ nibbattitvā nāgabalo thāmasampanno mahāsarīro sobhaggappatto hutvā gaṅgānivattane araññāyatane vāsaṃ kappesi.
In the past, when Brahmadatta was ruling in Bārāṇasī, the Bodhisatta was reborn in the monkey species in the Himalayan region. Possessing the strength of an elephant, endowed with vigor, and of great physique, he attained beauty and resided in a forest sanctuary at a bend of the Gaṅgā.
Trong quá khứ, khi vua Brahmadatta đang trị vì tại Bārāṇasī, Bồ Tát tái sinh làm một con khỉ tại vùng Hy Mã Lạp Sơn, có sức mạnh của voi, thân hình to lớn, đẹp đẽ, và sống trong một khu rừng gần khúc quanh sông Gaṅgā.
Tadā gaṅgāya eko susumāro vasi.
At that time, a certain crocodile lived in the Gaṅgā.
Khi ấy, có một con cá sấu sống ở sông Gaṅgā.
Athassa bhariyā bodhisattassa sarīraṃ disvā tassa hadayamaṃse dohaḷaṃ uppādetvā susumāraṃ āha – ‘‘ahaṃ sāmi, etassa kapirājassa hadayamaṃsaṃ khāditukāmā’’ti.
Then his wife, seeing the Bodhisatta’s body, conceived a longing for his heart-flesh and said to the crocodile, “My lord, I wish to eat the heart-flesh of this monkey king.”
Vợ của nó nhìn thấy thân hình của Bồ Tát, liền nảy sinh ý muốn ăn tim của ngài, và nói với cá sấu: “Chồng ơi, em muốn ăn tim của vua khỉ này.”
‘‘Bhadde, mayaṃ jalagocarā, eso thalagocaro, kinti naṃ gaṇhituṃ sakkhissāmā’’ti.
“My dear, we are aquatic creatures, he is a terrestrial creature; how can we catch him?”
“Này hiền thê, chúng ta sống dưới nước, còn nó sống trên cạn. Làm sao chúng ta có thể bắt được nó?”
‘‘Yena kenaci upāyena gaṇha, sace na labhissāmi, marissāmī’’ti.
“Catch him by any means; if I don’t get it, I will die.”
“Bằng bất cứ cách nào, hãy bắt nó. Nếu không bắt được, em sẽ chết.”
‘‘Tena hi mā soci, attheko upāyo, khādāpessāmi taṃ tassa hadayamaṃsa’’nti susumāriṃ samassāsetvā bodhisattassa gaṅgāya pānīyaṃ pivitvā gaṅgātīre nisinnakāle santikaṃ gantvā evamāha – ‘‘vānarinda, imasmiṃ padese kasāyaphalāni khādanto kiṃ tvaṃ niviṭṭhaṭṭhāneyeva carasi, pāragaṅgāya ambalabujādīnaṃ madhuraphalānaṃ anto natthi, kiṃ te tattha gantvā phalāphalaṃ khādituṃ na vaṭṭatī’’ti?
“Then do not grieve; there is a way. I will make you eat his heart-flesh.” Having reassured his wife, the crocodile approached the Bodhisatta when he had drunk water from the Gaṅgā and was sitting on the bank of the Gaṅgā, and said this: “O King of Monkeys, why do you wander only in this fixed place, eating sour fruits? On the other side of the Gaṅgā, there is no end to sweet fruits like mangoes and rose-apples. Is it not proper for you to go there and eat fruits?”
“Vậy thì đừng buồn, có một cách. Ta sẽ cho nàng ăn tim của nó.” Cá sấu an ủi vợ, rồi khi Bồ Tát uống nước sông Gaṅgā và ngồi trên bờ, nó đến gần và nói: “Này vua khỉ, sao ngài cứ ở mãi một chỗ này ăn những trái cây chát? Bên kia sông Gaṅgā có vô số trái cây ngọt như xoài, ổi, v.v… Sao ngài không đến đó ăn trái cây?”
‘‘Kumbhīlarāja, gaṅgā mahodakā vitthiṇṇā, kathaṃ tattha gamissāmī’’ti?
“O King of Crocodiles, the Gaṅgā is vast and wide with much water; how shall I go there?”
“Này vua cá sấu, sông Gaṅgā nước sâu và rộng lớn, làm sao ta có thể qua đó?”
‘‘Sace icchasi, ahaṃ taṃ mama piṭṭhiṃ āropetvā nessāmī’’ti.
“If you wish, I will carry you on my back.”
“Nếu ngài muốn, tôi sẽ cõng ngài trên lưng đưa qua.”
So saddahitvā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi.
He believed him and agreed, saying, “Good.”
Bồ Tát tin lời và đồng ý: “Tốt lắm.”
‘‘Tena hi ehi piṭṭhiṃ me abhirūhā’’ti ca vutte taṃ abhiruhi.
When it was said, “Then come, climb onto my back,” he climbed on.
Khi được nói: “Vậy thì hãy đến leo lên lưng tôi,” ngài liền leo lên.
Susumāro thokaṃ netvā udake osīdāpesi.
The crocodile carried him a short distance and then submerged him in the water.
Cá sấu đi một đoạn rồi lặn xuống nước.
Bodhisatto ‘‘samma, udake maṃ osīdāpesi, kiṃ nu kho eta’’nti āha.
The Bodhisatta said, “Friend, you are submerging me in the water; what is this?”
Bồ Tát nói: “Này bạn, sao bạn lại dìm tôi xuống nước? Chuyện gì vậy?”
‘‘Nāhaṃ taṃ dhammasudhammatāya gahetvā gacchāmi, bhariyāya pana me tava hadayamaṃse dohaḷo uppanno, tamahaṃ tava hadayaṃ khādāpetukāmo’’ti.
“I am not taking you out of pure righteousness; rather, my wife has conceived a longing for your heart-flesh, and I wish to make her eat your heart.”
“Tôi không đưa ngài đi vì lòng tốt hay sự chân thật. Vợ tôi đã nảy sinh ý muốn ăn tim của ngài, tôi muốn cho nàng ăn tim ngài.”
‘‘Samma, kathentena te sundaraṃ kataṃ.
“Friend, you have done well by telling me.”
“Này bạn, bạn nói ra thật là tốt.”
Sace hi amhākaṃ udare hadayaṃ bhaveyya, sākhaggesu carantānaṃ cuṇṇavicuṇṇaṃ bhaveyyā’’ti.
"If indeed our hearts were in our stomachs, while we roam on treetops, they would be crushed to pieces."
Nếu tim chúng tôi nằm trong bụng, khi chúng tôi di chuyển trên ngọn cây, nó sẽ bị nghiền nát thành từng mảnh.”
‘‘Kahaṃ pana tumhe ṭhapethā’’ti?
"But where do you keep them?"
“Vậy các ngươi đặt chúng ở đâu?”
Bodhisatto avidūre ekaṃ udumbaraṃ pakkaphalapiṇḍisañchannaṃ dassento ‘‘passetāni amhākaṃ hadayāni etasmiṃ udumbare olambantī’’ti āha.
The Bodhisatta, pointing to a single udumbara tree nearby, covered with ripe clusters of fruit, said, "Look, our hearts hang on this udumbara tree."
Bồ Tát chỉ vào một cây vả gần đó, phủ đầy những chùm quả chín, nói: “Hãy nhìn xem, những trái tim của chúng tôi đang treo lủng lẳng trên cây vả này.”
‘‘Sace me hadayaṃ dassasi, ahaṃ taṃ na māressāmī’’ti.
"If you give me your heart, I will not kill you."
“Nếu ngươi cho ta trái tim của ngươi, ta sẽ không giết ngươi.”
‘‘Tena hi maṃ ettha nehi, ahaṃ te rukkhe olambantaṃ dassāmī’’ti.
"Then take me there, and I will show you it hanging on the tree."
“Vậy thì hãy đưa ta đến đó, ta sẽ chỉ cho ngươi thấy nó đang treo trên cây.”
So taṃ ādāya tattha agamāsi.
He took him and went there.
Nó liền đưa Bồ Tát đến đó.
Bodhisatto tassa piṭṭhito uppatitvā udumbararukkhe nisīditvā ‘‘samma, bāla susumāra, ‘imesaṃ sattānaṃ hadayaṃ nāma rukkhagge hotī’ti saññī ahosi, bālosi, ahaṃ taṃ vañcesiṃ, tava phalāphalaṃ taveva hotu, sarīrameva pana te mahantaṃ paññā pana natthī’’ti vatvā imamatthaṃ pakāsento imā gāthā avoca –
The Bodhisatta, leaping from his back and sitting on the udumbara tree, said, "Friend, foolish crocodile, you thought that the hearts of these beings are on treetops; you are foolish, I have deceived you. Let your good and bad fortune be yours alone. Your body is large, but you have no wisdom." Having said this, revealing this matter, he spoke these verses:
Bồ Tát nhảy lên từ lưng nó, ngồi trên cây vả và nói: “Này cá sấu ngu ngốc, ngươi đã nghĩ rằng trái tim của những sinh vật này nằm trên ngọn cây sao? Ngươi thật ngu ngốc, ta đã lừa ngươi. Hậu quả của ngươi hãy tự chịu lấy, thân thể ngươi tuy to lớn nhưng trí tuệ lại không có.” Nói xong, để làm rõ ý nghĩa này, Ngài đã đọc những câu kệ sau:
Tattha alaṃ metehīti yāni tayā dīpake niddiṭṭhāni, etehi mayhaṃ alaṃ.
Therein, enough for me are these means, "Enough for me are these that you mentioned on the island."
Trong đó, alaṃ metehī có nghĩa là: những quả mà ngươi đã chỉ định trên hòn đảo, đủ rồi với những thứ đó đối với ta.
Varaṃ mayhaṃ udumbaroti mayhaṃ ayameva udumbararukkho varaṃ.
Better for me is the udumbara means, "This very udumbara tree is better for me."
Varaṃ mayhaṃ udumbaro có nghĩa là: đối với ta, chính cây vả này là tốt nhất.
Bondīti sarīraṃ.
Body means the physical form.
Bondī có nghĩa là thân thể.
Tadūpikāti paññā pana te tadūpikā tassa sarīrassa anucchavikā natthi.
Commensurate with it means, "Your wisdom is not commensurate with that body."
Tadūpikā có nghĩa là trí tuệ của ngươi không tương xứng với thân thể đó.
Gaccha dāni yathāsukhanti idāni yathāsukhaṃ gaccha, natthi te hadayamaṃsagahaṇūpāyoti attho.
Go now as you please means, "Go now as you please; there is no way for you to obtain the heart-flesh."
Gaccha dāni yathāsukhanti có nghĩa là: giờ đây hãy đi theo ý ngươi, không có cách nào để ngươi lấy được miếng thịt tim đó.
Susumāro sahassaṃ parājito viya dukkhī dummano pajjhāyantova attano nivāsaṭṭhānameva gato.
The crocodile, as if having lost a thousand (coins), sorrowful and dejected, sighing, went to his own dwelling place.
Cá sấu, như một kẻ thua cuộc ngàn lần, đau khổ, buồn bã, chỉ biết thở dài mà quay về nơi ở của mình.
Diṭṭhā mayā vane rukkhāti idaṃ satthā jetavane viharanto dhammasenāpatisāriputtattherassa saddhivihārikaṃ daharabhikkhuṃ ārabbha kathesi.
"Trees in the forest have been seen by me" — The Teacher, while dwelling at Jetavana, told this in reference to a young monk, a co-resident of the Dhamma General Sāriputta Thera.
Diṭṭhā mayā vane rukkhā (Ta đã thấy những cây trong rừng) – Đức Thế Tôn khi ngự tại Jetavana, đã kể câu chuyện này liên quan đến một vị tỳ khưu trẻ là đệ tử của Trưởng lão Sāriputta, vị Tướng quân Pháp.
So kira attano sarīrassa guttikamme cheko ahosi.
It is said that he was skilled in the protection of his own body.
Vị ấy rất khéo léo trong việc giữ gìn thân thể của mình.
‘‘Sarīrassa me na sukhaṃ bhaveyyā’’ti bhayena atisītaṃ accuṇhaṃ paribhogaṃ na karoti, ‘‘sītuṇhehi sarīraṃ kilameyyā’’ti bhayena bahi na nikkhamati, atikilinnauttaṇḍulādīni na bhuñjati.
Fearing, "My body might not be well," he would not use things that were too cold or too hot; fearing, "My body might suffer from cold and heat," he would not go outside; he would not eat overly soaked or dry rice, etc.
Vì sợ thân thể không được thoải mái, vị ấy không dùng đồ quá lạnh hay quá nóng; vì sợ thân thể bị mệt mỏi do lạnh hoặc nóng, vị ấy không ra ngoài; vị ấy không ăn những món như gạo quá ẩm ướt hoặc quá khô.
Tassa sā sarīraguttikusalatā saṅghamajjhe pākaṭā jātā.
His skill in body protection became well-known in the monastic community.
Sự khéo léo trong việc giữ gìn thân thể của vị ấy đã trở nên nổi tiếng trong Tăng đoàn.
Bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ – ‘‘āvuso, asuko daharo kira bhikkhu sarīraguttikamme cheko’’ti.
The monks raised a discussion in the Dhamma hall: "Friends, it is said that a certain young monk is skilled in body protection."
Các tỳ khưu đã khởi xướng một cuộc đàm luận trong pháp đường: “Thưa các bạn, nghe nói vị tỳ khưu trẻ kia rất khéo léo trong việc giữ gìn thân thể.”
Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, ayaṃ daharo idāneva sarīraguttikamme cheko, pubbepi chekova ahosī’’ti vatvā atītaṃ āhari.
The Teacher came and asked, "Monks, what discussion are you sitting together with now?" When told, "It is this one," he said, "Monks, this young monk is not skilled in body protection only now; he was skilled in it in the past too." Having said this, he recounted a past event.
Đức Thế Tôn đến và hỏi: “Này các tỳ khưu, hiện giờ các ông đang ngồi nói chuyện gì vậy?” Khi được trả lời: “Thưa Thế Tôn, chúng con đang nói chuyện này,” Ngài nói: “Này các tỳ khưu, vị tỳ khưu trẻ này không phải chỉ bây giờ mới khéo léo trong việc giữ gìn thân thể, mà trước kia cũng đã từng khéo léo như vậy,” rồi Ngài kể lại câu chuyện quá khứ.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto araññāyatane rukkhadevatā ahosi.
In the past, when Brahmadatta was reigning in Bārāṇasī, the Bodhisatta was a tree deity in a forest region.
Trong quá khứ, khi vua Brahmadatta trị vì ở Bārāṇasī, Bồ Tát là một vị thần cây trong rừng.
Atheko sakuṇaluddako ekaṃ dīpakakukkuṭamādāya vālarajjuñca yaṭṭhiñca gahetvā araññe kukkuṭe bandhanto ekaṃ palāyitvā araññaṃ paviṭṭhaṃ porāṇakukkuṭaṃ bandhituṃ ārabhi.
Then a fowler, taking a wild fowl, a hair-snare, and a stick, tying fowls in the forest, began to tie an old fowl that had escaped and entered the forest.
Bấy giờ, một người thợ săn chim, mang theo một con gà rừng từ đảo, cùng với dây thòng lọng làm bằng lông đuôi và một cây gậy, đi vào rừng để bắt gà rừng. Anh ta bắt đầu tìm cách bắt một con gà rừng già đã trốn thoát vào rừng.
So vālapāse kusalatāya attānaṃ bandhituṃ na deti, uṭṭhāyuṭṭhāya nilīyati.
Being skilled with hair-snares, he did not allow himself to be caught, but kept rising and hiding.
Con gà rừng đó, vì khéo léo với những chiếc bẫy lông đuôi, không để mình bị bắt, cứ bay lên rồi ẩn nấp.
Luddako attānaṃ sākhāpallavehi paṭicchādetvā punappunaṃ yaṭṭhiñca pāsañca oḍḍeti.
The fowler, concealing himself with branches and leaves, repeatedly set the stick and snare.
Người thợ săn che mình bằng cành lá, liên tục giăng gậy và bẫy.
Kukkuṭo taṃ lajjāpetukāmo mānusiṃ vācaṃ nicchāretvā paṭhamaṃ gāthamāha –
The fowl, wishing to shame him, uttered a human voice and first spoke the verse:
Con gà rừng, muốn làm cho người thợ săn hổ thẹn, đã cất tiếng người và đọc câu kệ đầu tiên:
Ambho ko nāmayaṃ rukkhoti idaṃ satthā veḷuvane viharanto sugatālayaṃ ārabbha kathesi.
Ambho ko nāmayaṃ rukkho – The Teacher, while dwelling in Veḷuvana, spoke this in reference to Sugatālaya.
Ambho ko nāmayaṃ rukkho (Này, cây này tên gì) – Đức Thế Tôn khi ngự tại Veḷuvana, đã kể câu chuyện này liên quan đến Sugatālaya.
Tadā hi satthā ‘‘devadatto sugatālayaṃ akāsī’’ti sutvā ‘‘na, bhikkhave, idāneva devadatto mayhaṃ anukiriyaṃ karonto vināsaṃ patto, pubbepi pāpuṇiyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
At that time, the Teacher, having heard that "Devadatta made Sugatālaya," said, "Monks, it is not only now that Devadatta, imitating me, has met with ruin; he met with it in the past too," and he related a past event.
Khi ấy, Đức Thế Tôn nghe nói “Devadatta đã làm Sugatālaya,” Ngài nói: “Này các tỳ khưu, không phải chỉ bây giờ Devadatta mới bắt chước Ta mà bị hủy hoại, trước kia cũng đã từng như vậy,” rồi Ngài kể lại câu chuyện quá khứ.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto himavantapadese rukkhakoṭṭakasakuṇayoniyaṃ nibbatti, ‘‘khadiravaniyo’’tissa nāmaṃ ahosi.
In the past, when Brahmadatta was reigning in Bārāṇasī, the Bodhisatta was born as a woodpecker in the Himavanta region; his name was Khadiravaniya.
Trong quá khứ, khi vua Brahmadatta trị vì ở Bārāṇasī, Bồ Tát tái sinh làm một con chim gõ kiến trong vùng Himavanta, tên là “Khadiravaniya.”
So khadiravaneyeva gocaraṃ gaṇhi, tasseko kandagalako nāma sahāyo ahosi, so simbalipālibhaddakavane gocaraṃ gaṇhāti.
He sought food only in the acacia forest. He had a friend named Kandagalaka, who sought food in the simbalipālibhaddaka forest.
Nó chỉ kiếm ăn trong rừng cây khadira. Nó có một người bạn tên là Kandagalaka, con này kiếm ăn trong rừng cây simbali và pālibhaddaka.
So ekadivasaṃ khadiravaniyassa santikaṃ agamāsi.
One day, he came to Khadiravaniya.
Một ngày nọ, nó đến chỗ Khadiravaniya.
Khadiravaniyo ‘‘sahāyo me āgato’’ti kandagalakaṃ gahetvā khadiravanaṃ pavisitvā khadirakhandhaṃ tuṇḍena paharitvā rukkhato pāṇake nīharitvā adāsi.
Khadiravaniya, thinking "my friend has come," took Kandagalaka, entered the acacia forest, struck an acacia trunk with his beak, extracted insects from the tree, and gave them to him.
Khadiravaniya, nghĩ “bạn ta đã đến,” liền dẫn Kandagalaka vào rừng khadira, dùng mỏ gõ vào thân cây khadira, lôi côn trùng ra và cho bạn ăn.
Kandagalako dinne dinne madhurapūve viya chinditvā chinditvā khādi.
Kandagalaka ate them, breaking them off as if they were sweet cakes, one by one as they were given.
Kandagalaka, cứ thế mà ăn, như thể đang ăn bánh ngọt.
Tassa khādantasseva māno uppajji – ‘‘ayampi rukkhakoṭṭakayoniyaṃ nibbatto, ahampi, kiṃ me etena dinnagocarena, sayameva khadiravane gocaraṃ gaṇhissāmī’’ti.
As he was eating, pride arose in him – "He is born of the woodpecker species, and so am I. What is this food given by him to me? I will seek food in the acacia forest myself."
Khi đang ăn, nó nảy sinh kiêu mạn: “Con này cũng sinh ra làm chim gõ kiến, ta cũng vậy. Cần gì nó cho ăn, ta sẽ tự kiếm ăn trong rừng khadira.”
So khadiravaniyaṃ āha – ‘‘samma, mā tvaṃ dukkhaṃ anubhavi, ahameva khadiravane gocaraṃ gaṇhissāmī’’ti.
He said to Khadiravaniya, "Friend, do not suffer; I will seek food in the acacia forest myself."
Nó nói với Khadiravaniya: “Này bạn, đừng chịu khổ nữa, ta sẽ tự kiếm ăn trong rừng khadira.”
Atha naṃ so ‘‘handa tvaṃ samma, simbalipālibhaddakādivane nissāre gocaraggahaṇakule jāto, khadirā nāma jātasārā thaddhā, mā te etaṃ ruccī’’ti āha.
Then he said to him, "Listen, friend, you were born in a family that seeks food in the simbalipālibhaddaka and other barren forests. Acacias are inherently hard and strong; may you not like this."
Bấy giờ, Khadiravaniya nói với nó: “Này bạn, ngươi sinh ra trong dòng dõi kiếm ăn ở những rừng cây vô vị như simbali và pālibhaddaka. Cây khadira thì cứng chắc, có lõi. Đừng làm điều đó.”
Kandagalako ‘‘kiṃ dānāhaṃ na rukkhakoṭṭakayoniyaṃ nibbatto’’ti tassa vacanaṃ anādiyitvā vegena gantvā khadirarukkhaṃ tuṇḍena pahari.
Kandagalaka, thinking "Am I not also born of the woodpecker species?", disregarded his words and quickly went and struck an acacia tree with his beak.
Kandagalaka, nghĩ “Sao ta lại không sinh ra làm chim gõ kiến chứ?”, không để ý lời bạn, liền nhanh chóng bay đến, dùng mỏ gõ vào cây khadira.
Tāvadevassa tuṇḍaṃ bhijji, akkhīni nikkhamanākārappattāni jātāni, sīsaṃ phalitaṃ.
Immediately, his beak broke, his eyes were on the verge of popping out, and his head split open.
Ngay lập tức, mỏ nó bị vỡ, mắt gần như lồi ra, đầu bị nứt.
So khandhe patiṭṭhātuṃ asakkonto bhūmiyaṃ patitvā paṭhamaṃ gāthamāha –
Unable to remain on the trunk, he fell to the ground and spoke the first verse –
Nó không thể đứng vững trên thân cây, ngã xuống đất và đọc câu kệ đầu tiên:
Tattha ambho ko nāmayaṃ rukkhoti, bho khadiravaniya, ko nāma ayaṃ rukkho.
There, ambho ko nāmayaṃ rukkho means, "Oh Khadiravaniya, what kind of tree is this?"
Trong đó, ambho ko nāmayaṃ rukkho có nghĩa là: Này Khadiravaniya, cây này tên gì?
‘‘Ko nāma so’’tipi pāṭho.
"What is its name?" is also a reading.
Cũng có bản đọc là “Ko nāma so” (Nó tên gì?).
Sinnapattoti sukhumapatto.
Sinnapatto means "with fine leaves."
Sinnapatto có nghĩa là lá nhỏ.
Yattha ekappahārenāti yasmiṃ rukkhe ekeneva pahārena.
Yattha ekappahārenā means "in which tree, with a single strike."
Yattha ekappahārenā có nghĩa là: trên cây đó, chỉ với một cú gõ.
Uttamaṅgaṃ vibhijjitanti sīsaṃ bhinnaṃ, na kevalañca sīsaṃ, tuṇḍampi bhinnaṃ.
Uttamaṅgaṃ vibhijjita means "the head is broken," and not only the head, but the beak is also broken.
Uttamaṅgaṃ vibhijjitanti có nghĩa là: đầu bị nứt, không chỉ đầu mà mỏ cũng bị vỡ.
So vedanāppattatāya khadirarukkhaṃ ‘‘kiṃ rukkho nāmeso’’ti jānituṃ asakkonto vedanāppatto hutvā imāya gāthāya vippalapi.
Being afflicted with pain, he was unable to know what kind of tree the acacia was, and being in pain, he lamented with this verse.
Vì đau đớn, Kandagalaka không thể biết cây khadira là cây gì, nó đau đớn mà than thở bằng câu kệ này.
Tattha acāri vatāyanti acari vata ayaṃ.
There, acāri vatāya means 'indeed, this one wandered'.
Trong đó, acāri vatāyanti có nghĩa là: con chim này đã từng kiếm ăn.
Vitudaṃ vanānīti nissārasimbalipālibhaddakavanāni vitudanto vijjhanto.
Vitudaṃ vanānī means 'piercing, striking the forests of pithless silk-cotton and palibhaddaka trees'.
Vitudaṃ vanānī có nghĩa là đâm chọc, xuyên thủng các khu rừng cây bông gòn và cây san hô vô dụng.
Kaṭṭhaṅgarukkhesūti vanakaṭṭhakoṭṭhāsesu rukkhesu.
Kaṭṭhaṅgarukkhesū means 'among trees that are remnants of forest wood'.
Kaṭṭhaṅgarukkhesū có nghĩa là các cây đã thành củi trong rừng.
Asārakesūti nissāresu pālibhaddakasimbaliādīsu.
Asārakesū means 'among pithless ones, such as palibhaddaka and silk-cotton trees'.
Asārakesū có nghĩa là các cây vô dụng như cây san hô, cây bông gòn, v.v.
Athāsadā khadiraṃ jātasāranti atha potakakālato paṭṭhāya jātasāraṃ khadiraṃ sampāpuṇi.
Athāsadā khadiraṃ jātasāra means 'then, from the time of its youth, it reached a khadira tree that had developed heartwood'.
Athāsadā khadiraṃ jātasāranti có nghĩa là sau đó nó đã tìm thấy cây khadira đã có lõi cứng từ khi còn là cây non.
Yatthabbhidā garuḷo uttamaṅganti yatthabbhidāti yasmiṃ khadire abhindi padālayi.
Yatthabbhidā garuḷo uttamaṅga means yatthabbhidā refers to 'in which khadira tree it split, tore apart'.
Yatthabbhidā garuḷo uttamaṅganti, yatthabbhidā có nghĩa là đã đâm thủng, đã xuyên qua cây khadira đó.
Garuḷoti sakuṇo.
Garuḷo means 'the bird'.
Garuḷo có nghĩa là con chim.
Sabbasakuṇānañhetaṃ sagāravasappatissa vacanaṃ.
This is a respectful and reverent term for all birds.
Đây là lời nói tôn kính dành cho tất cả các loài chim.
Iti naṃ khadiravaniyo vatvā ‘‘bho kandagalaka, yattha tvaṃ uttamaṅgaṃ abhindi, khadiro nāmeso sārarukkho’’ti āha.
Thus, the Khadiravaniyo, saying to him, 'Hey Kandagalaka, where you split your head, this is a khadira tree, a tree with heartwood,' spoke.
Như vậy, người rừng khadira nói với nó: “Này Kandagalaka, nơi ngươi đã đâm thủng đầu mình, cây khadira này là một cây có lõi cứng.”
So tattheva jīvitakkhayaṃ pāpuṇi.
He met his end of life right there.
Nó liền chết ngay tại đó.