Purohito paccāmittassa palātabhāvaṃ ajānitvā pātova rājānaṃ upasaṅkamitvā ‘‘deva, asukaṭṭhāne kaḷārapiṅgalo brāhmaṇo atthi, taṃ gaṇhāpethā’’ti āha.
The purohita, unaware of his adversary's escape, approached the king early in the morning and said, "Your Majesty, there is a reddish-brown brahmin in such-and-such a place; have him seized."
Vị đạo sư không biết kẻ thù đã bỏ trốn, sáng sớm đã đến gặp nhà vua và thưa: “Thưa Đại vương, có một Bà-la-môn có răng nhô ra, màu vàng nâu ở chỗ kia, xin hãy cho người bắt hắn.”
Rājā amacce pesesi.
The king sent his ministers.
Nhà vua sai các quan đi.
Te taṃ apassantā āgantvā ‘‘palāto kirā’’ti ārocesuṃ.
Not finding him, they returned and reported, "He has apparently fled."
Họ không tìm thấy người đó, trở về báo cáo: “Hắn đã bỏ trốn rồi ạ.”
‘‘Aññattha upadhārethā’’ti sakalanagaraṃ upadhārentāpi na passiṃsu.
"Search elsewhere!" he commanded, but even after searching the entire city, they did not find him.
Khi được lệnh “Hãy tìm ở chỗ khác,” họ tìm khắp thành phố nhưng cũng không thấy.
Tato ‘‘aññaṃ upadhārethā’’ti vutte ‘‘deva, ṭhapetvā purohitaṃ añño evarūpo natthī’’ti vadiṃsu.
Then, when told "Search for another," they said, "Your Majesty, apart from the purohita, there is no other such person."
Sau đó, khi được lệnh “Hãy tìm người khác,” họ thưa: “Thưa Đại vương, ngoài vị đạo sư ra, không có ai như vậy nữa.”
Purohitaṃ na sakkā māretunti.
"It is not possible to kill the purohita," they said.
Không thể giết vị đạo sư được.
‘‘Deva, kiṃ kathetha, purohitassa kāraṇā ajja dvāre appatiṭṭhāpite nagaraṃ aguttaṃ bhavissati, ācariyo kathento ‘‘ajja nakkhattaṃ atikkamitvā ito saṃvaccharaccayena nakkhattaṃ labhissatī’’ti kathesi, saṃvaccharaṃ nagare advārake paccatthikānaṃ okāso bhavissati, imaṃ māretvā aññena byattena brāhmaṇena balikammaṃ kāretvā dvāraṃ patiṭṭhāpessāmā’’ti.
"Your Majesty, what are you saying? Because of the purohita, if the gate is not established today, the city will be unprotected. The teacher said, 'Today's auspicious moment will pass, and the next will be found after a year.' For a year, the city will be without a gate, giving opportunity to enemies. Let us kill him, and have the gate-laying ceremony performed by another skilled brahmin, and establish the gate."
“Thưa Đại vương, ngài nói gì vậy? Vì vị đạo sư mà hôm nay cánh cổng không được lắp đặt, thành phố sẽ không được bảo vệ. Vị đạo sư đã nói rằng: ‘Nếu bỏ lỡ ngày sao tốt lành hôm nay, phải đợi một năm nữa mới có ngày sao tốt lành.’ Trong một năm đó, thành phố không có cổng sẽ tạo cơ hội cho kẻ thù. Chúng ta sẽ giết người này, rồi sai một Bà-la-môn tài giỏi khác làm lễ cúng dường và lắp đặt cánh cổng.”
‘‘Atthi pana añño ācariyasadiso paṇḍito brāhmaṇo’’ti?
"Is there another learned brahmin like the teacher?"
“Có Bà-la-môn nào thông thái như đạo sư không?”
‘‘Atthi deva, tassa antevāsī takkāriyamāṇavo nāma, tassa purohitaṭṭhānaṃ datvā maṅgalaṃ karothā’’ti.
"Yes, Your Majesty, there is his pupil named Takkāriya-māṇava. Give him the position of purohita and perform the auspicious ceremony."
“Thưa Đại vương, có ạ, đó là đệ tử của ngài, thanh niên tên Takkāriya. Hãy giao chức đạo sư cho cậu ấy và làm lễ tốt lành.”
Rājā taṃ pakkosāpetvā sammānaṃ kāretvā purohitaṭṭhānaṃ datvā tathā kātuṃ āṇāpesi.
The king summoned him, honored him, gave him the position of purohita, and ordered him to proceed.
Nhà vua cho gọi cậu ấy đến, ban thưởng, giao chức đạo sư và ra lệnh làm như vậy.
So mahantena parivārena nagaradvāraṃ agamāsi.
He went to the city gate with a large retinue.
Cậu ấy cùng đoàn tùy tùng lớn đến cổng thành.
Purohitaṃ rājānubhāvena bandhitvā ānayiṃsu.
They bound the purohita by the king's authority and brought him.
Họ bắt vị đạo sư theo lệnh vua và đưa đến.
Mahāsatto dvāraṭṭhapanaṭṭhāne āvāṭaṃ khaṇāpetvā sāṇiṃ parikkhipāpetvā ācariyena saddhiṃ antosāṇiyaṃ aṭṭhāsi.
The Great Being had a pit dug at the gate-laying site, had a curtain drawn around it, and stood inside the curtain with his teacher.
Đại Bồ-tát cho đào một cái hố tại nơi lắp đặt cổng, cho dựng màn che xung quanh, rồi đứng bên trong màn cùng với vị đạo sư.
Ācariyo āvāṭaṃ oloketvā attano patiṭṭhaṃ alabhanto ‘‘attho tāva me nipphādito ahosi, bālattā pana mukhaṃ rakkhituṃ asakkonto vegena pāpitthiyā kathesiṃ, attanāva attano vadho ābhato’’ti mahāsattaṃ ālapanto paṭhamaṃ gāthamāha –
The teacher looked at the pit, and finding no escape for himself, thought, "My purpose was indeed accomplished, but being foolish, I could not guard my mouth and quickly spoke to a wicked woman. I have brought about my own destruction." Addressing the Great Being, he spoke the first verse:
Vị đạo sư nhìn xuống cái hố, không tìm thấy chỗ đứng cho mình, bèn nói: “Việc ta làm vốn đã xong, nhưng vì ngu dại không giữ được miệng, ta đã vội vàng nói với người phụ nữ độc ác. Ta đã tự mình mang cái chết đến cho mình.” Vừa nói với Đại Bồ-tát, ông vừa đọc bài kệ thứ nhất:
Tattha dubbhāsitaṃ bhāsīti dubbhāsitaṃ bhāsiṃ.
Here, dubbhāsitaṃ bhāsī means "I spoke ill."
Ở đây, dubbhāsitaṃ bhāsī nghĩa là ta đã nói lời bất thiện.
Bhekovāti yathā araññe maṇḍūko vassanto attano khādakaṃ ahiṃ avhāyamāno dubbhāsitaṃ bhāsati nāma, evaṃ ahameva dubbhāsitaṃ bhāsiṃ.
Bhekovā means: just as a frog croaking in the wilderness, calling to a snake, its devourer, is said to speak ill, so too did I speak ill.
Bhekovā nghĩa là: Giống như con ếch trong rừng kêu gọi con rắn ăn thịt mình, nói lời bất thiện, ta cũng đã nói lời bất thiện như vậy.
Takkāriyeti tassa nāmaṃ, takkāriyāti itthiliṅgaṃ nāmaṃ, teneva taṃ ālapanto evamāha.
Takkāriye is his name; Takkāriyā is a feminine name, and thus he addresses him.
Takkāriye là tên của cô ấy, Takkāriya là tên giống cái, vì vậy khi gọi cô ấy, ông nói như vậy.
Tattha ativelabhāṇīti velātikkantaṃ pamāṇātikkantaṃ katvā kathanaṃ nāma na sādhu, ativelabhāṇī puriso na sādhūti attho.
Here, ativelabhāṇī means that speaking beyond measure, exceeding limits, is not good; a person who speaks excessively is not good, is the meaning.
Ở đây, ativelabhāṇī nghĩa là nói vượt quá giới hạn, vượt quá mức độ thì không tốt, người nói quá nhiều thì không tốt.
Sokapariddavañcāti ācariya, evameva ativelabhāṇī puriso vadhaṃ bandhañca sokañca mahantena saddena paridevañca pappoti.
Sokapariddavañcā means, O teacher, in this very way, a person who speaks excessively incurs death, bondage, sorrow, and loud lamentation.
Sokapariddavañcā nghĩa là: Thưa đạo sư, chính vì nói quá nhiều mà người đó phải chịu cảnh chết chóc, trói buộc, sầu khổ và than vãn bằng tiếng lớn.
Garahāsīti paraṃ agarahitvā attānaṃyeva garaheyyāsi.
Garahāsī means you should blame yourself, not others.
Garahāsī nghĩa là: Không trách người khác mà hãy tự trách mình.
Etthāti etasmiṃ kāraṇe.
Etthā means in this matter.
Etthā nghĩa là: Trong trường hợp này.
Ācera yaṃ tanti ācariya, yena kāraṇena taṃ nikhaṇanti sobbhe, taṃ tayāva kataṃ, tasmā attānameva garaheyyāsīti vadati.
Ācera yaṃ taṃ means, O teacher, for the reason that they are burying you in the pit, that was done by you yourself; therefore, you should blame yourself, he says.
Ācera yaṃ taṃ nghĩa là: Thưa đạo sư, vì lý do họ chôn ông vào hố, điều đó là do ông tự gây ra, vì vậy hãy tự trách mình.
Pubbe kira bārāṇasiyaṃ kāḷī nāma gaṇikā ahosi, tassā tuṇḍilo nāma bhātā.
Formerly, it is said, there was a courtesan named Kāḷī in Bārāṇasī, and her brother was named Tuṇḍila.
Thuở xưa, ở Bārāṇasī có một kỹ nữ tên Kāḷī, em trai cô ta tên Tuṇḍila.
Kāḷī ekadivasaṃ sahassaṃ gaṇhāti.
Kāḷī earned a thousand (coins) in a single day.
Mỗi ngày Kāḷī nhận một ngàn đồng.
Tuṇḍilo pana itthidhutto surādhutto akkhadhutto ahosi.
Tuṇḍila, however, was addicted to women, liquor, and gambling.
Còn Tuṇḍila thì nghiện phụ nữ, nghiện rượu và nghiện cờ bạc.
Sā tassa dhanaṃ deti, so laddhaṃ laddhaṃ vināseti.
She gives him money, and he squanders whatever he receives.
Cô ta cho tiền, hắn ta có bao nhiêu tiêu hết bấy nhiêu.
Sā taṃ vārentīpi vāretuṃ nāsakkhi.
Even when she tried to stop him, she could not.
Cô ta ngăn cản nhưng không thể ngăn được.
So ekadivasaṃ jūtaparājito nivatthavatthāni datvā kaṭasārakakhaṇḍaṃ nivāsetvā tassā gehaṃ āgami.
One day, having lost at gambling, he gave away his clothes, put on a piece of rag, and came to her house.
Một ngày nọ, hắn thua bạc, phải giao cả quần áo đang mặc, chỉ còn một mảnh vải rách quấn quanh người, rồi đến nhà cô ta.
Tāya ca dāsiyo āṇattā honti ‘‘tuṇḍilassa āgatakāle kiñci adatvā gīvāyaṃ naṃ gahetvā nīhareyyāthā’’ti.
And she had instructed the maidservants: "When Tuṇḍila comes, do not give him anything, but seize him by the neck and throw him out."
Lúc đó, cô ta đã ra lệnh cho các tỳ nữ: “Khi Tuṇḍila đến, đừng cho hắn bất cứ thứ gì, hãy nắm cổ hắn mà đuổi ra.”
Tā tathā kariṃsu.
They did so.
Các tỳ nữ đã làm như vậy.
So dvāramūle rodanto aṭṭhāsi.
He stood at the doorway, weeping.
Hắn đứng khóc ở cửa.
Atheko seṭṭhiputto niccakālaṃ kāḷiyā sahassaṃ āharāpento disvā ‘‘kasmā tuṇḍila rodasī’’ti pucchi.
Then a rich man's son, who regularly brought a thousand (coins) to Kāḷī, saw him and asked, "Why do you weep, Tuṇḍila?"
Bấy giờ, một thiếu gia con nhà trưởng giả, người thường xuyên mang một ngàn đồng đến cho Kāḷī, thấy vậy hỏi: “Tuṇḍila, tại sao ngươi khóc?”
‘‘Sāmi, jūtaparājito mama bhaginiyā santikaṃ āgatomhi, taṃ maṃ dāsiyo gīvāyaṃ gahetvā nīhariṃsū’’ti.
"Sir, having lost at gambling, I came to my sister, but her maidservants seized me by the neck and threw me out."
“Thưa chủ nhân, tôi thua bạc, đến chỗ chị gái tôi, nhưng các tỳ nữ đã nắm cổ tôi mà đuổi ra.”
‘‘Tena hi tiṭṭha, bhaginiyā te kathessāmī’’ti so gantvā ‘‘bhātā te kaṭasārakakhaṇḍaṃ nivāsetvā dvāramūle ṭhito, vatthānissa kimatthaṃ na desī’’ti āha.
"Then wait, I will speak to your sister," he said, and going, he said, "Your brother is standing at the doorway wearing a piece of rag; why do you not give him clothes?"
“Vậy thì đợi đây, ta sẽ nói với chị ngươi.” Rồi anh ta đi vào nói: “Em trai cô đang đứng ở cửa, chỉ quấn một mảnh vải rách, tại sao cô không cho hắn quần áo?”
‘‘Ahaṃ tāva na demi, sace pana te sineho atthi, tvaṃ dehī’’ti.
"I will not give him any; but if you have affection for him, you give him some," she replied.
“Tôi thì không cho, nhưng nếu anh có lòng thương, anh hãy cho đi.”
Tasmiṃ pana gaṇikāya ghare idaṃcārittaṃ – ābhatasahassato pañcasatāni gaṇikāya honti, pañcasatāni vatthagandhamālamūlāni honti.
In that courtesan's house, this was the custom: of the thousand (coins) brought, five hundred belonged to the courtesan, and five hundred were for clothes, perfumes, and garlands.
Trong nhà kỹ nữ đó có quy định rằng: trong số một ngàn đồng mang đến, năm trăm đồng thuộc về kỹ nữ, năm trăm đồng còn lại dùng để mua quần áo, hương liệu, vòng hoa.
Āgatapurisā tasmiṃ ghare laddhavatthāni nivāsetvā rattiṃ vasitvā punadivase gacchantā ābhatavatthāneva nivāsetvā gacchanti.
Men who came to that house would wear the clothes received there, stay the night, and on the next day, when leaving, would wear their own clothes that they had brought.
Những người khách đến, mặc những y phục đã nhận được trong căn nhà đó, ở lại qua đêm, rồi sáng hôm sau khi đi, họ mặc lại những y phục đã mang đến mà đi.
Tasmā so seṭṭhiputto tāya dinnavatthāni nivāsetvā attano sāṭake tuṇḍilassa dāpesi.
Therefore, that rich man's son, having put on the clothes given by her, had his own robes given to Tuṇḍila.
Do đó, con trai của vị trưởng giả đó, sau khi mặc những y phục do cô gái kia tặng, đã đưa y phục của mình cho Tuṇḍila.
So nivāsetvā nadanto gajjanto gantvā surāgehaṃ pāvisi.
He put them on and went, shouting and roaring, and entered a tavern.
Ông ta mặc vào, vừa gầm gừ vừa gào thét rồi đi vào quán rượu.
Kāḷīpi dāsiyo āṇāpesi ‘‘sve etassa gamanakāle vatthāni acchindeyyāthā’’ti.
Kāḷī also instructed her maidservants: "Tomorrow, when he leaves, snatch his clothes."
Kāḷī cũng ra lệnh cho các tỳ nữ: ‘‘Sáng mai, khi hắn ta ra đi, hãy cướp lấy y phục của hắn!’’
Tā tassa nikkhamanakāle ito cito ca upadhāvitvā vilumpamānā sāṭake gahetvā ‘‘idāni yāhi kumārā’’ti naggaṃ katvā vissajjesuṃ.
When he was about to leave, they ran here and there, plundering, seized his robes, and, making him naked, dismissed him, saying, "Go now, young man!"
Khi hắn ta bước ra, các tỳ nữ từ khắp nơi chạy đến, cướp lấy y phục của hắn, rồi nói: ‘‘Bây giờ hãy đi đi, này công tử!’’ và thả hắn đi trong tình trạng trần truồng.
So naggova nikkhami.
He left naked.
Hắn ta trần truồng bước ra.
Jano parihāsaṃ karoti.
People mocked him.
Mọi người chế giễu.
So lajjitvā ‘‘mayāvetaṃ kataṃ, ahameva attano mukhaṃ rakkhituṃ nāsakkhi’’nti paridevi.
He was ashamed and lamented, "This was done by me; I myself could not protect my own face."
Hắn ta xấu hổ than thở: ‘‘Chính ta đã làm điều này, chính ta đã không thể giữ được miệng mình!’’
Idaṃ tāva dassetuṃ tatiyaṃ gāthamāha –
To show this, the third verse was spoken:
Để chỉ ra điều này, ông đã nói kệ thứ ba –
Aparopi bārāṇasiyaṃ ajapālānaṃ pamādena gocarabhūmiyaṃ dvīsu meṇḍesu yujjhantesu eko kuliṅgasakuṇo ‘‘ime dāni bhinnehi sīsehi marissanti, vāressāmi teti mātulā mā yujjhathā’’ti vāretvā tesaṃ kathaṃ aggahetvā yujjhantānaññeva piṭṭhiyampi sīsepi nisīditvā yācitvā vāretuṃ asakkonto ‘‘tena hi maṃ māretvā yujjhathā’’ti ubhinnampi sīsantaraṃ pāvisi.
Another incident: in Bārāṇasī, due to the carelessness of the goatherds, when two rams were fighting in the pasture, a kuliṅga bird thought, "These will now die with broken heads; I will stop them. O uncles, do not fight!" It tried to stop them, but they did not heed its words and continued fighting. Unable to stop them even by sitting on their backs and heads and pleading, it entered between the heads of both, saying, "Then kill me and fight!"
Một câu chuyện khác: Tại Bārāṇasī, do sự bất cẩn của những người chăn dê trên đồng cỏ, khi hai con cừu đang đánh nhau, một con chim kuliṅga nghĩ: ‘‘Bây giờ chúng sẽ chết với những cái đầu bị vỡ, ta sẽ ngăn cản chúng. Này các cậu, đừng đánh nhau!’’ Nó ngăn cản, nhưng chúng không nghe lời và vẫn tiếp tục đánh nhau. Chim kuliṅga liền đậu lên lưng và đầu của chúng, van nài và cố gắng ngăn cản nhưng không thành công. Nó nghĩ: ‘‘Vậy thì hãy giết ta rồi đánh nhau!’’ và bay vào giữa hai cái đầu của chúng.
Te aññamaññaṃ yujjhiṃsuyeva.
They continued to fight each other.
Chúng vẫn tiếp tục đánh nhau.
So saṇhakaraṇiyaṃ pisito viya attanā kateneva vināsaṃ patto.
Like fine flour, it met its destruction through its own actions.
Nó bị nghiền nát như thịt trong cối xay mịn, gặp sự hủy diệt do chính hành động của mình.
Idampi aparaṃ kāraṇaṃ dassetuṃ catutthaṃ gāthamāha –
To show this other reason, the fourth verse was spoken:
Để chỉ ra một lý do khác này, ông đã nói kệ thứ tư –
Aparepi bārāṇasivāsino gopālakā phalitaṃ tālarukkhaṃ disvā ekaṃ tālaphalatthāya rukkhaṃ āropesuṃ.
Again, some cowherds living in Bārāṇasī, seeing a fruiting palm tree, made one (of them) climb the tree for a palm fruit.
Một câu chuyện khác: Những người chăn bò sống ở Bārāṇasī, thấy một cây cọ đang ra quả, đã leo lên cây để hái một quả cọ.
Tasmiṃ phalāni pātente eko kaṇhasappo vammikā nikkhamitvā tālarukkhaṃ āruhi.
While he was dropping the fruits, a black snake emerged from an anthill and climbed the palm tree.
Khi các quả rơi xuống, một con rắn đen bò ra từ tổ mối và leo lên cây cọ.
Heṭṭhā patiṭṭhitā daṇḍehi paharantā nivāretuṃ nāsakkhiṃsu.
Those standing below, striking with sticks, could not stop it.
Những người đứng dưới không thể ngăn cản nó bằng cách đánh bằng gậy.
Te ‘‘sappo tālaṃ abhiruhatī’’ti itarassa ācikkhiṃsu.
They informed the other, "A snake is climbing the palm!"
Họ nói với người trên cây: ‘‘Rắn đang leo lên cây cọ!’’
So bhīto mahāviravaṃ viravi.
He, frightened, let out a great cry.
Người đó sợ hãi và kêu lớn.
Heṭṭhā ṭhitā ekaṃ thirasāṭakaṃ catūsu kaṇṇesu gahetvā ‘‘imasmiṃ sāṭake patā’’ti āhaṃsu.
Those standing below held a strong robe by its four corners and said, "Fall onto this robe!"
Những người đứng dưới, cầm một tấm vải chắc chắn ở bốn góc, nói: ‘‘Hãy nhảy xuống tấm vải này!’’
So patanto catunnampi antare sāṭakamajjhe pati.
As he fell, he landed in the middle of the robe, between the four of them.
Người đó nhảy xuống và rơi vào giữa tấm vải, giữa bốn người.
Tassa pana pātanavegena te sandhāretuṃ asakkontā aññamaññaṃ sīsehi paharitvā bhinnehi sīsehi jīvitakkhayaṃ pattā.
But unable to hold on due to the speed of its fall, they struck each other with their heads and, with broken heads, met their demise.
Tuy nhiên, do sức nặng khi rơi xuống, họ không thể giữ được, va đầu vào nhau và chết với những cái đầu bị vỡ.
Idampi kāraṇaṃ dassento pañcamaṃ gāthamāha –
Showing this reason, he spoke the fifth verse:
Để chỉ ra lý do này, ông đã nói kệ thứ năm –
Aparepi bārāṇasivāsino eḷakacorā rattiṃ ekaṃ ajaṃ thenetvā ‘‘divā araññe khādissāmā’’ti tassā avassanatthāya mukhaṃ bandhitvā veḷugumbe ṭhapesuṃ.
Other goat thieves living in Bārāṇasī stole a goat one night and, intending to eat it in the forest during the day, tied its mouth and placed it in a bamboo thicket.
Một câu chuyện khác: Những tên trộm dê sống ở Bārāṇasī, vào ban đêm đã trộm một con dê, rồi trói miệng nó lại để nó không kêu, đặt nó vào bụi tre và nói: ‘‘Ngày mai chúng ta sẽ ăn thịt nó trong rừng.’’
Punadivase taṃ khādituṃ gacchantā āvudhaṃ pamussitvā agamaṃsu.
The next day, as they went to eat it, they forgot their weapons and went.
Sáng hôm sau, khi đi ăn thịt nó, họ quên mang theo vũ khí.
Te ‘‘ajaṃ māretvā maṃsaṃ pacitvā khādissāma, āharathāvudha’’nti ekassapi hatthe āvudhaṃ adisvā ‘‘vinā āvudhena etaṃ māretvāpi maṃsaṃ gahetuṃ na sakkā, vissajjetha naṃ, puññamassa atthī’’ti vissajjesuṃ.
They said, "We will kill the goat, cook its meat, and eat it. Bring the weapons!" Seeing no weapons in anyone's hand, they said, "It's impossible to kill this and take its meat without weapons. Release it, it has merit!" and they released it.
Họ nói: ‘‘Chúng ta sẽ giết dê, nấu thịt và ăn. Hãy mang vũ khí đến!’’ Nhưng không thấy vũ khí trong tay ai, họ nói: ‘‘Không có vũ khí thì không thể giết nó và lấy thịt được, hãy thả nó đi, nó có phước lành!’’ và họ thả nó đi.
Tadā eko naḷakāro veḷuṃ gahetvā ‘‘punapi āgantvā gahessāmī’’ti naḷakārasatthaṃ veḷugumbantare ṭhapetvā pakkāmi.
At that time, a bamboo worker took some bamboo and, intending to return later, placed his bamboo knife within the bamboo thicket and left.
Lúc đó, một người thợ làm ống tre, sau khi lấy tre, đã đặt con dao làm ống tre vào bụi tre và bỏ đi, nghĩ: ‘‘Ta sẽ quay lại lấy sau.’’
Ajā ‘‘muttāmhī’’ti tussitvā veḷumūle kīḷamānā pacchimapādehi paharitvā taṃ satthaṃ pātesi.
The goat, delighted to be free, played at the base of the bamboo and, kicking with its hind legs, knocked down the knife.
Con dê mừng rỡ vì được tự do, đang chơi đùa dưới gốc tre, nó dùng chân sau đá vào và làm rơi con dao.
Corā satthasaddaṃ sutvā upadhārentā taṃ disvā tuṭṭhamānasā ajaṃ māretvā maṃsaṃ khādiṃsu.
The thieves, hearing the sound of the knife and investigating, saw it and, pleased in mind, killed the goat and ate its meat.
Những tên trộm nghe tiếng dao rơi, tìm kiếm và thấy nó, mừng rỡ giết dê và ăn thịt.
Iti ‘‘sāpi ajā attanā kateneva matā’’ti dassetuṃ chaṭṭhaṃ gāthamāha –
Thus, to show that "that goat also died by its own doing," he spoke the sixth verse:
Như vậy, để chỉ ra rằng ‘‘con dê đó cũng chết do chính hành động của mình’’, ông đã nói kệ thứ sáu –
Bārāṇasivāsī kireko luddako himavantaṃ gantvā ekenupāyena jayampatike dve kinnare gahetvā ānetvā rañño adāsi.
It is said that a certain hunter from Bārāṇasī went to the Himalayas and, by some means, caught two kinnaras, a male and a female, and brought them to the king.
Nghe nói, một người thợ săn sống ở Bārāṇasī đã đi đến Hy Mã Lạp Sơn, dùng một phương cách nào đó bắt được hai kinnara (một cặp vợ chồng) và mang về dâng cho vua.
Rājā adiṭṭhapubbe kinnare disvā tussitvā ‘‘ludda, imesaṃ ko guṇo’’ti pucchi.
The king, delighted to see kinnaras he had never seen before, asked, "Hunter, what virtue do these possess?"
Vua chưa từng thấy kinnara, rất vui mừng và hỏi: ‘‘Này thợ săn, chúng có phẩm chất gì?’’
‘‘Deva, ete madhurena saddena gāyanti, manuññaṃ naccanti, manussā evaṃ gāyituñca naccituñca na jānantī’’ti.
"Your Majesty, they sing with sweet voices and dance beautifully; humans cannot sing or dance like this."
‘‘Tâu Đại vương, chúng ca hát với giọng ngọt ngào, nhảy múa duyên dáng, con người không thể ca hát và nhảy múa như vậy.’’
Rājā luddassa bahuṃ dhanaṃ datvā kinnare ‘‘gāyatha naccathā’’ti āha.
The king gave much wealth to the hunter and told the kinnaras, "Sing and dance!"
Vua ban nhiều tài sản cho thợ săn và nói với các kinnara: ‘‘Hãy ca hát và nhảy múa!’’
Kinnarā ‘‘sace mayaṃ gāyantā byañjanaṃ paripuṇṇaṃ kātuṃ na sakkhissāma, duggītaṃ hoti, amhe garahissanti vadhissanti, bahuṃ kathentānañca pana musāvādopi hotī’’ti musāvādabhayena raññā punappunaṃ vuttāpi na gāyiṃsu na nacciṃsu.
The kinnaras, fearing falsehood, did not sing or dance even when repeatedly urged by the king, thinking, "If we sing and cannot complete the syllables, it will be a bad song, and they will criticize and kill us; moreover, those who speak much often speak falsehoods."
Các kinnara nghĩ: ‘‘Nếu chúng ta ca hát mà không thể hoàn thành các yếu tố, thì sẽ trở thành lời ca dở, chúng ta sẽ bị chỉ trích và bị giết. Hơn nữa, những người nói nhiều cũng dễ nói dối.’’ Vì sợ nói dối, dù vua đã nói đi nói lại nhiều lần, chúng vẫn không ca hát hay nhảy múa.
Rājā kujjhitvā ‘‘ime māretvā maṃsaṃ pacitvā āharathā’’ti āṇāpento sattamaṃ gāthamāha –
The king, becoming angry, commanded, "Kill them and bring their cooked meat!" and spoke the seventh verse:
Vua nổi giận, ra lệnh: ‘‘Hãy giết chúng, nấu thịt và mang đến!’’ và nói kệ thứ bảy –
Tattha migā imeti ime sace devā gandhabbā vā bhaveyyuṃ, nacceyyuñceva gāyeyyuñca, ime pana migā tiracchānagatā.
Here, migā ime means, if these were devas or gandhabbas, they would dance and sing. But these are animals, belonging to the animal realm.
Trong đó, migā ime (chúng là loài thú) có nghĩa là: Nếu chúng là chư thiên hay Gandhabba, chúng đã nhảy múa và ca hát rồi. Nhưng chúng là loài thú, thuộc loài súc sinh.
Atthavasaṃ gatā meti atthaṃ paccāsīsantena luddena ānītattā atthavasena mama hatthaṃ gatā.
Atthavasaṃ gatā me means they have come into my hand by the power of the hunter who desired profit.
Atthavasaṃ gatā me (đã rơi vào quyền lực của ta) có nghĩa là chúng đã rơi vào tay ta do được người thợ săn mang đến với hy vọng có lợi lộc.
Etesu ekaṃ sāyamāse, ekaṃ pātarāse pacantūti.
Let one of them be cooked for the evening meal, and one for the morning meal.
Hãy nấu một con cho bữa tối, một con cho bữa sáng mai.
Tattha saṅkamāno kilesoti kadāci ahaṃ bhāsamāno dubbhāsitaṃ bhāseyyaṃ, evaṃ dubbhāsitaṃ saṅkamāno kilissati kilamati.
Here, saṅkamāno kileso means, "Perhaps if I speak, I might utter an ill-spoken word." Thus, fearing an ill-spoken word causes distress and weariness.
Trong đó, saṅkamāno kileso (sợ lời nói xấu làm ô nhiễm) có nghĩa là: Có thể khi ta nói, ta sẽ nói ra lời nói xấu. Sợ lời nói xấu như vậy sẽ làm ô nhiễm, làm mệt mỏi.
Tasmāti tena kāraṇena tumhākaṃ na gāyiṃ, na bālabhāvenāti.
Tasmā means, "For that reason, we did not sing for you, not out of foolishness."
Tasmā (do đó) có nghĩa là vì lý do đó mà chúng tôi không ca hát, không phải vì ngu dốt.
Tattha pajjunnanāthā pasavoti tiṇabhakkhā pasavo meghanāthā nāma.
Therein, pajjunnanāthā pasavo means grass-eating creatures have the cloud as their lord.
Trong đó, pajjunnanāthā pasavo (loài vật nương tựa vào Pajjunna) có nghĩa là những loài vật ăn cỏ nương tựa vào thần mưa.
Pasunāthā ayaṃ pajāti ayaṃ pana manussapajā pañcagorasena upajīvantī pasunāthā pasupatiṭṭhā.
Pasunāthā ayaṃ pajā means this human populace, subsisting on the five cow-products, has creatures as their lord, has creatures as their support.
Pasunāthā ayaṃ pajā (dân chúng này nương tựa vào loài vật) có nghĩa là dân chúng này, sống nhờ năm loại sản phẩm từ bò, nương tựa vào loài vật, dựa vào loài vật.
Tvaṃ nāthosīti tvaṃ mama patiṭṭhā asi.
Tvaṃ nāthosī means you are my support.
Tvaṃ nāthosī (Đại vương là nơi nương tựa của con) có nghĩa là Đại vương là nơi nương tựa của con.
Nāthohanti mama bhariyāya ahaṃ nātho, ahamassā patiṭṭhā.
Nāthohaṃ means I am the lord of my wife, I am her support.
Nāthohaṃ (con là nơi nương tựa) có nghĩa là con là nơi nương tựa của vợ con, con là chỗ dựa của nàng.
Dvinnamaññataraṃ ñatvā, mutto gaccheyya pabbatanti amhākaṃ dvinnaṃ antare eko ekaṃ mataṃ ñatvā sayaṃ maraṇato mutto himavantaṃ gaccheyya, jīvamānā pana mayaṃ aññamaññaṃ na jahāma, tasmā sacepi imaṃ himavantaṃ pesetukāmo, maṃ paṭhamaṃ māretvā pacchā pesehīti.
Dvinnamaññataraṃ ñatvā, mutto gaccheyya pabbata means among us two, one, having known one death, released from death, should go to the Himavanta; but while living, we do not abandon each other, therefore, even if you wish to send her to the Himavanta, kill me first, and then send her.
Dvinnamaññataraṃ ñatvā, mutto gaccheyya pabbataṃ có nghĩa là "một trong hai chúng ta, khi biết được một cái chết, sẽ được giải thoát khỏi cái chết và đi đến dãy Himalaya. Nhưng khi còn sống, chúng ta sẽ không lìa bỏ nhau. Vì vậy, nếu ngài muốn gửi người này đến dãy Himalaya, hãy giết ta trước rồi sau đó hãy gửi người ấy đi."
Tattha suparivajjayethāti mahārāja, nindā nāma sukhena parivajjetuṃ na sakkā.
Therein, suparivajjayethā means, great king, blame cannot be easily avoided.
Ở đây, suparivajjayethā có nghĩa là, Đại vương, lời chê bai thật khó tránh khỏi một cách dễ dàng.
Nānā janāti nānāchandā janā.
Nānā janā means people of diverse desires.
Nānā janā có nghĩa là những người có ý muốn khác nhau.
Yenevāti yena sīlādiguṇena eko pasaṃsaṃ labhati, teneva añño ninditāraṃ labhati.
Yenevā means by that very quality of virtue, etc., by which one receives praise, by that same thing another receives blame.
Yenevā có nghĩa là cùng một phẩm chất đạo đức mà người này được khen ngợi, thì người khác lại bị chê bai.
Amhākañhi kinnarānaṃ antare kathanena pasaṃsaṃ labhati, manussānaṃ antare nindaṃ, iti nindā nāma dupparivajjiyā, svāhaṃ kathaṃ tava santikā pasaṃsaṃ labhissāmīti.
Indeed, among us Kinnaras, one receives praise by speaking, but among humans, blame; thus, blame is difficult to avoid, so how shall I receive praise from you?
Giữa những kinnara như chúng tôi, người ta được khen ngợi khi nói, nhưng giữa loài người thì lại bị chê bai. Như vậy, lời chê bai thật khó tránh. Làm sao tôi có thể nhận được lời khen từ ngài?
Sabbo loko paricittoti mahārāja, asappuriso nāma pāṇātipātādicittena, sappuriso pāṇātipātā veramaṇi ādicittena aticittoti, evaṃ sabbo loko paricitto aticittoti attho.
Sabbo loko paricitto means, great king, an unvirtuous person is exceedingly minded with a mind of taking life, etc., and a virtuous person is exceedingly minded with a mind of abstaining from taking life, etc.; thus, all the world is of varied minds, exceedingly minded, is the meaning.
Sabbo loko paricitto có nghĩa là, Đại vương, người ác có tâm ý sát sinh, v.v., người thiện có tâm ý tránh sát sinh, v.v., như vậy tất cả thế gian đều có tâm ý khác biệt.
Cittavā samhi citteti sabbo pana loko attano hīnena vā paṇītena vā cittena cittavā nāma.
Cittavā samhi citte means all the world is endowed with mind by its own inferior or superior mind.
Cittavā samhi citte có nghĩa là tất cả thế gian đều có tâm ý của riêng mình, dù là thấp kém hay cao thượng.
Paccekacittāti pāṭiyekkacittā puthuppabhedā sabbe sattā.
Paccekacittā means all beings are of individual minds, of distinct kinds.
Paccekacittā có nghĩa là tất cả chúng sinh đều có tâm ý riêng biệt, đa dạng.
Tesu kassekassa tava vā aññassa vā cittena kinnarī vā mādiso vā añño vā vatteyya, tasmā ‘‘ayaṃ mama cittavasena na vattatī’’ti, mā mayhaṃ kujjhi.
Among them, whose mind, yours or another’s, should a Kinnarī or one like me or another follow? Therefore, “this one does not follow the sway of my mind,” do not be angry with me.
Trong số đó, ai, kinnari hay người như tôi, hay người khác, có thể hành động theo ý muốn của riêng ngài hay của người khác? Vì vậy, "người này không hành động theo ý muốn của tôi", xin đừng nổi giận với tôi.
Sabbasattā hi attano cittavasena gacchanti, devāti.
For all beings follow the sway of their own minds, O king.
Tất cả chúng sinh đều hành động theo ý muốn của riêng mình, thưa thiên tử.
Kimpuriso rañño dhammaṃ desesi.
The Kimpurisa preached the Dhamma to the king.
Kimpurisa đã thuyết pháp cho nhà vua.
Rājā kinnare suvaṇṇapañjare nisīdāpetvā tameva luddaṃ pakkosāpetvā ‘‘gaccha bhaṇe, gahitaṭṭhāneyeva vissajjehī’’ti vissajjāpesi.
The king had the Kinnaras seated in a golden cage, summoned the same hunter, and ordered him to release them, saying, “Go, friend, release them in the very place where they were caught.”
Nhà vua cho Kinnara ngồi trong lồng vàng, rồi gọi người thợ săn đó đến và nói: "Này anh, hãy đi và thả chúng ra đúng nơi đã bắt," rồi cho thả chúng đi.
Mahāsattopi ‘‘ācariya, evaṃ kinnarā vācaṃ rakkhitvā pattakāle kathitena subhāsiteneva muttā, tvaṃ pana dukkathitena mahādukkhaṃ patto’’ti idaṃ udāharaṇaṃ dassetvā ‘‘ācariya, mā bhāyi, jīvitaṃ te ahaṃ dassāmī’’ti assāsesi, ‘‘apica kho pana tumhe maṃ rakkheyyāthā’’tivutte ‘‘na tāva nakkhattayogo labbhatī’’ti divasaṃ vītināmetvā majjhimayāmasamanantare mataṃ eḷakaṃ āharāpetvā ‘‘brāhmaṇa, yattha katthaci gantvā jīvāhī’’ti kañci ajānāpetvā uyyojetvā eḷakamaṃsena baliṃ katvā dvāraṃ patiṭṭhāpesi.
The Great Being, too, showing this example, "Teacher, thus, the kinnarī, by guarding her speech and speaking well at the opportune time, was freed, but you, by speaking ill, have fallen into great suffering," reassured him, "Teacher, do not fear, I will give you your life." When it was said, "Moreover, you should protect me," he spent the day saying, "The auspicious conjunction is not yet obtained." After the middle watch, he had a dead goat brought, and without letting anyone know, he sent him away saying, "Brahmin, go and live wherever you wish," and then, making an offering with the goat's flesh, he established the door.
Đại Bồ tát cũng nói: "Thưa thầy, như vậy, các Kinnara đã giữ lời và được giải thoát nhờ lời nói thiện xảo đúng lúc. Còn thầy, vì lời nói không đúng mà phải chịu khổ lớn." Sau khi đưa ra ví dụ này, Ngài an ủi: "Thưa thầy, đừng sợ, con sẽ cứu mạng thầy." Khi được hỏi: "Vậy thì các con hãy bảo vệ ta," Ngài nói: "Chưa đến lúc thích hợp." Sau khi trải qua một ngày, vào khoảng nửa đêm, Ngài cho mang một con cừu đã chết đến và nói: "Bà la môn, thầy hãy đi bất cứ đâu và sống sót," rồi tiễn thầy đi mà không cho ai biết, sau đó Ngài dùng thịt cừu làm lễ vật và đóng cửa lại.
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi kokāliko vācāya hatoyevā’’ti vatvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā kaḷārapiṅgalo kokāliko ahosi, takkāriyapaṇḍito pana ahameva ahosi’’nti.
The Teacher, having brought up this Dhamma discourse, said, "Monks, it is not only now; in the past too, Kokālika was ruined by his speech," and he connected the Jātaka: "At that time, Kaḷārapiṅgala was Kokālika, and the Takkāriya sage was I myself."
Đức Phật đã kể câu chuyện pháp này và nói: "Này các Tỳ khưu, không chỉ bây giờ, mà cả trong quá khứ, Kokālika cũng đã bị hủy hoại bởi lời nói," rồi kết thúc câu chuyện Jātaka: "Khi đó, Kalārapiṅgala là Kokālika, còn vị hiền giả Takkāriya chính là Ta."
Tassa gāmavaraṃ dammīti idaṃ satthā veḷuvane viharanto devadattaṃ ārabbha kathesi.
"I give him an excellent village"—this the Teacher spoke while dwelling in Veḷuvana, concerning Devadatta.
Tassa gāmavaraṃ dammī – Đức Phật đã kể câu chuyện này khi Ngài trú tại Veluvana, liên quan đến Devadatta.
So kira bhikkhūhi ‘‘bahūpakāro te āvuso, devadattasatthā, tvaṃ tathāgataṃ nissāya pabbajjaṃ labhi, tīṇi piṭakāni uggaṇhi, lābhasakkāraṃ pāpuṇī’’ti vutto ‘‘āvuso, satthārā mama tiṇaggamattopi upakāro na kato, ahaṃ sayameva pabbajiṃ, sayaṃ tīṇi piṭakāni uggaṇhiṃ, sayaṃ lābhasakkāraṃ pāpuṇi’’nti kathesi.
It is said that when he was told by the bhikkhus, "Friend, your teacher Devadatta was of great help to you; you received ordination by relying on the Tathāgata, you learned the three Piṭakas, you attained gain and honor," he said, "Friends, the Teacher did not do even a blade-of-grass amount of help for me; I myself ordained, I myself learned the three Piṭakas, I myself attained gain and honor."
Nghe các Tỳ-khưu nói: "Này hiền giả, Đề-bà-đạt-đa là vị thầy rất có ơn với hiền giả, hiền giả đã xuất gia nhờ nương tựa Đức Như Lai, đã học thuộc Tam tạng, và đã đạt được lợi lộc cúng dường", Đề-bà-đạt-đa nói: "Này hiền giả, vị Thầy không hề có một chút ơn nào đối với tôi, tôi tự mình xuất gia, tự mình học thuộc Tam tạng, tự mình đạt được lợi lộc cúng dường."
Bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ ‘‘akataññū āvuso, devadatto akatavedī’’ti.
The bhikkhus raised a discussion in the Dhamma hall, "Friend, Devadatta is ungrateful, unappreciative."
Các Tỳ-khưu khởi lên câu chuyện trong Pháp đường: "Này chư hiền, Đề-bà-đạt-đa là người vô ơn, không biết đền ơn."
Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, devadatto idāneva akataññū, pubbepi akataññūyeva, pubbepesa mayā jīvite dinnepi mama guṇamattaṃ na jānātī’’ti vatvā atītaṃ āhari.
The Teacher came and asked, "What is the topic of your discussion, bhikkhus, as you are gathered here now?" When told, "This is it," he said, "Monks, Devadatta is not ungrateful only now; he was ungrateful in the past too. In the past too, even when I gave him life, he did not know even a bit of my good qualities," and he recounted the past.
Đức Đạo Sư đến, hỏi: "Này các Tỳ-khưu, hiện giờ các ông đang ngồi bàn về chuyện gì vậy?" Khi được trả lời: "Chuyện này, bạch Đức Thế Tôn", Ngài nói: "Này các Tỳ-khưu, Đề-bà-đạt-đa không phải chỉ bây giờ mới vô ơn, mà ngay cả trong quá khứ cũng đã vô ơn rồi. Ngay cả khi ta đã hiến dâng mạng sống, hắn cũng không biết một chút công đức nào của ta." Rồi Ngài kể lại câu chuyện quá khứ.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente eko asītikoṭivibhavo seṭṭhi puttaṃ labhitvā ‘‘mahādhanako’’tissa, nāmaṃ katvā ‘‘sippaṃ uggaṇhanto mama putto kilamissatī’’ti na kiñci sippaṃ uggaṇhāpesi.
In the past, when Brahmadatta was reigning in Bārāṇasī, a millionaire with eighty crores of wealth had a son, named him Mahādhanaka, and thinking, "My son will be tired if he learns a craft," he did not have him learn any craft.
Thuở xưa, khi vua Brahmadatta trị vì ở Ba-la-nại, có một trưởng giả giàu có tám mươi triệu tài sản, sinh được một người con trai, đặt tên là Mahādhanaka (Đại Phú). Ông nghĩ: "Con trai ta sẽ mệt mỏi nếu học nghề", nên không dạy cho con bất kỳ nghề nào.
So gītanaccavāditakhādanabhojanato uddhaṃ na kiñci aññāsi.
He knew nothing beyond singing, dancing, playing musical instruments, eating, and drinking.
Người con ấy không biết gì ngoài ca hát, nhảy múa, đánh đàn, ăn uống.
Taṃ vayappattaṃ patirūpena dārena saṃyojetvā mātāpitaro kālamakaṃsu.
When he reached maturity, his parents arranged a suitable marriage for him and then passed away.
Khi đến tuổi trưởng thành, cha mẹ gả vợ xứng đôi cho người con rồi qua đời.
So tesaṃ accayena itthidhuttasurādhuttādīhi parivuto nānābyasanamukhehi iṇaṃ ādāya taṃ dātuṃ asakkonto iṇāyikehi codiyamāno cintesi ‘‘kiṃ mayhaṃ jīvitena, ekenamhi attabhāvena añño viya jāto, mataṃ me seyyo’’ti.
After their demise, surrounded by women-addicts, liquor-addicts, and others, he incurred debts through various destructive habits, and being unable to repay them, he was pressed by his creditors and thought, "What is the use of my life? I have been born like another in this existence; it is better for me to die."
Sau khi cha mẹ qua đời, người con ấy bị bao vây bởi những kẻ nghiện phụ nữ, nghiện rượu, và những kẻ khác chuyên phá hoại tài sản. Anh ta vay nợ và không thể trả được. Bị các chủ nợ thúc ép, anh ta nghĩ: "Mạng sống của ta còn có ích gì? Ta đã sinh ra như một kẻ khác, thà chết còn hơn."
So iṇāyike āha – ‘‘tumhākaṃ iṇapaṇṇāni gahetvā āgacchatha, gaṅgātīre me nidahitaṃ kulasantakaṃ dhanaṃ atthi, taṃ vo dassāmī’’ti.
He said to his creditors, "Bring your debt documents; I have ancestral wealth hidden on the bank of the Gaṅgā, I will give it to you."
Anh ta nói với các chủ nợ: "Hãy mang giấy nợ của các ông đến đây. Ta có một kho báu của gia đình chôn giấu ở bờ sông Hằng, ta sẽ giao cho các ông."
Te tena saddhiṃ agamaṃsu.
They went with him.
Họ đi cùng anh ta.
So ‘‘idha dhana’’nti nidhiṭṭhānaṃ ācikkhanto viya ‘‘gaṅgāyaṃ patitvā marissāmī’’ti palāyitvā gaṅgāyaṃ pati.
As if pointing out the place of the treasure, "The treasure is here," he ran away, intending to fall into the Gaṅgā and die, and he fell into the Gaṅgā.
Anh ta giả vờ chỉ chỗ kho báu, nói: "Kho báu ở đây", rồi bỏ chạy và nhảy xuống sông Hằng với ý định chết.
So caṇḍasotena vuyhanto kāruññaravaṃ viravi.
Carried away by the swift current, he cried out pitifully.
Bị dòng nước xiết cuốn trôi, anh ta kêu lên tiếng thảm thiết.
Tadā mahāsatto rurumigayoniyaṃ nibbattitvā parivāraṃ chaḍḍetvā ekakova gaṅgānivattane ramaṇīye sālamissake supupphitaambavane vasati uposathaṃ upavutthāya.
At that time, the Great Being, reborn as a Ruru deer king, having left his retinue, was dwelling alone in a charming sāla-mixed grove with flowering mango trees at a bend of the Gaṅgā, having observed the Uposatha.
Khi ấy, Đại Bồ-tát tái sinh làm một con nai Ruru, bỏ lại bầy đàn, sống một mình ở một khu rừng xoài rợp bóng cây sālamissaka tươi tốt, đẹp đẽ, nằm ở khúc quanh sông Hằng, đã thọ trì giới Bố-tát.
Tassa sarīracchavi sumajjitakañcanapaṭṭavaṇṇā ahosi, hatthapādā lākhārasaparikammakatā viya, naṅguṭṭhaṃ cāmarīnaṅguṭṭhaṃ viya, siṅgāni rajatadāmasadisāni, akkhīni sumajjitamaṇiguḷikā viya, mukhaṃ odahitvā ṭhapitarattakambalageṇḍukaṃ viya.
His body's complexion was like polished gold plate; his hands and feet were as if adorned with lac dye; his tail was like a yak's tail; his antlers were like silver chains; his eyes were like polished gems; his face was like a red woolen ball placed upside down.
Da lông của Ngài có màu vàng óng như vàng ròng được đánh bóng kỹ lưỡng, chân tay như được sơn bằng nước sơn cánh kiến, đuôi như đuôi bò Tây Tạng, sừng như dây bạc, mắt như những viên ngọc quý được mài giũa tinh xảo, miệng như một quả cầu vải đỏ được đặt úp xuống.
Evarūpaṃ tassa rūpaṃ ahosi.
Such was his appearance.
Hình dáng của Ngài là như vậy.
So aḍḍharattasamaye tassa kāruññasaddaṃ sutvā ‘‘manussasaddo sūyati, mā mayi dharante maratu, jīvitamassa dassāmī’’ti cintetvā sayanagumbā uṭṭhāya nadītīraṃ gantvā ‘‘ambho purisa, mā bhāyi, jīvitaṃ te dassāmī’’ti assāsetvā sotaṃ chindanto gantvā taṃ piṭṭhiyaṃ āropetvā tīraṃ pāpetvā attano vasanaṭṭhānaṃ netvā phalāphalāni datvā dvīhatīhaccayena ‘‘bho purisa, ahaṃ taṃ ito araññato nīharitvā bārāṇasimagge ṭhapessāmi, tvaṃ sotthinā gamissasi, apica kho pana tvaṃ ‘asukaṭṭhāne nāma kañcanamigo vasatī’ti dhanakāraṇā maṃ rañño ceva rājamahāmattassa ca mā ācikkhāhī’’ti āha.
So, at midnight, hearing his pitiful cry, the Great Being thought, "A human voice is heard; let him not die while I am alive; I will give him his life." Rising from his thicket, he went to the riverbank and reassured him, "Oh man, do not fear, I will give you your life." Cutting through the current, he reached him, placed him on his back, brought him to the bank, led him to his dwelling place, gave him fruits, and after two or three days, said, "Oh man, I will lead you out of this forest and place you on the road to Bārāṇasī. You will go safely. But do not, for the sake of wealth, reveal me to the king or the royal ministers, saying, 'A golden deer lives in such and such a place.'"
Vào nửa đêm, Ngài nghe thấy tiếng kêu thảm thiết đó, nghĩ: "Nghe có tiếng người kêu, đừng để người đó chết khi ta còn sống. Ta sẽ cứu mạng người đó." Rồi Ngài rời khỏi bụi cây ngủ, đi đến bờ sông, an ủi người ấy: "Này người kia, đừng sợ hãi, ta sẽ cứu mạng ngươi." Ngài bơi ngược dòng, đến chỗ người ấy, cõng lên lưng, đưa lên bờ, rồi dẫn về nơi mình ở, cho ăn trái cây. Hai ba ngày sau, Ngài nói: "Này người kia, ta sẽ đưa ngươi ra khỏi khu rừng này và đặt ngươi trên con đường đến Ba-la-nại, ngươi sẽ đi bình an. Nhưng ngươi đừng vì tiền bạc mà nói với nhà vua hay các đại thần rằng 'có một con nai vàng sống ở chỗ kia'."
So ‘‘sādhu sāmī’’ti sampaṭicchi.
He replied, "Very well, master."
Người kia đáp: "Vâng, thưa chủ nhân."
Mahāsatto tassa paṭiññaṃ gahetvā taṃ attano piṭṭhiyaṃ āropetvā bārāṇasimagge otāretvā nivatti.
The Great Being, having taken his promise, placed him on his back, set him down on the road to Bārāṇasī, and returned.
Đại Bồ-tát nhận lời hứa của người ấy, cõng người ấy trên lưng, thả xuống trên con đường đến Ba-la-nại rồi quay trở về.
Tassa bārāṇasipavisanadivaseyeva khemā nāma rañño aggamahesī paccūsakāle supinante suvaṇṇavaṇṇaṃ migaṃ attano dhammaṃ desentaṃ disvā cintesi ‘‘sace evarūpo migo na bhaveyya, nāhaṃ supine passeyyaṃ, addhā bhavissati, rañño ārocessāmī’’ti.
On the very day he entered Bārāṇasī, the king's chief consort, named Khemā, saw in a dream at dawn a golden-colored deer teaching the Dhamma, and she thought, "If such a deer did not exist, I would not see it in a dream; surely it exists, I will inform the king."
Ngay trong ngày người ấy vào Ba-la-nại, Hoàng hậu Khemā, vào buổi sáng sớm, trong giấc mơ thấy một con nai vàng đang thuyết pháp cho mình. Bà nghĩ: "Nếu không có con nai như vậy, ta đã không thấy trong giấc mơ. Chắc chắn là có thật, ta sẽ tâu lên nhà vua."
Sā rājānaṃ upasaṅkamitvā ‘‘mahārāja, ahaṃ suvaṇṇavaṇṇaṃ migaṃ passituṃ icchāmi, suvaṇṇavaṇṇamigassa dhammaṃ sotukāmāmhi, labhissāmi ce, jīveyyaṃ, no ce, natthi me jīvita’’nti āha.
She approached the king and said, "Great King, I wish to see a golden-colored deer; I desire to hear the Dhamma from a golden-colored deer. If I obtain it, I shall live; if not, there is no life for me."
Bà đến gặp nhà vua và nói: "Đại vương, thiếp muốn thấy một con nai vàng, thiếp muốn nghe pháp của con nai vàng. Nếu được, thiếp sẽ sống, nếu không, thiếp không còn mạng sống nữa."
Rājā taṃ assāsetvā ‘‘sace manussaloke atthi, labhissasī’’ti vatvā brāhmaṇe pakkosāpetvā ‘‘suvaṇṇavaṇṇā migā nāma hontī’’ti pucchitvā ‘‘āma, deva, hontī’’ti sutvā alaṅkatahatthikkhandhe suvaṇṇacaṅkoṭake sahassathavikaṃ ṭhapetvā yo suvaṇṇavaṇṇaṃ migaṃ ācikkhissati, tassa saddhiṃ sahassathavikasuvaṇṇacaṅkoṭakena tañca hatthiṃ tato ca uttari dātukāmo hutvā suvaṇṇapaṭṭe gāthaṃ likhāpetvā ekaṃ amaccaṃ pakkosāpetvā ‘‘ehi tāta, mama vacanena imaṃ gāthaṃ nagaravāsīnaṃ kathehī’’ti imasmiṃ jātake paṭhamaṃ gāthamāha –
The king reassured her, saying, "If it exists in the human world, you shall obtain it." Then, summoning the brahmins and asking, "Are there golden-colored deer?" and hearing, "Yes, Your Majesty, there are," he placed a purse of a thousand pieces of gold in a golden casket on the back of a decorated elephant. Desiring to give that elephant, along with the thousand pieces of gold in the casket, and even more, to whoever would reveal the golden-colored deer, he had a verse inscribed on a golden plate. He then summoned a minister and said, "Come, my dear, proclaim this verse to the city dwellers on my behalf." In this Jātaka, he spoke the first verse:
Nhà vua an ủi bà: "Nếu có trong thế gian loài người, nàng sẽ được thấy." Rồi Ngài cho gọi các Bà-la-môn đến, hỏi: "Có loài nai vàng không?" Khi nghe họ đáp: "Vâng, thưa bệ hạ, có ạ", Ngài cho đặt một cái hộp vàng đựng một ngàn đồng tiền vàng trên lưng voi được trang hoàng lộng lẫy, và muốn ban tặng cho ai chỉ ra con nai vàng đó cả cái hộp vàng và ngàn đồng tiền vàng, cùng với con voi đó và hơn thế nữa. Ngài cho khắc một bài kệ lên tấm vàng và cho gọi một vị quan đến, nói: "Này con, hãy theo lời ta mà nói bài kệ này cho dân chúng trong thành nghe." Trong câu chuyện Jātaka này, Ngài nói bài kệ đầu tiên:
Amacco suvaṇṇapaṭṭaṃ gahetvā sakalanagare vācāpesi.
The minister took the golden plate and had it proclaimed throughout the city.
Vị quan cầm tấm vàng và cho đọc khắp thành phố.
Atha so seṭṭhiputto bārāṇasiṃ pavisantova taṃ kathaṃ sutvā amaccassa santikaṃ gantvā ‘‘ahaṃ rañño evarūpaṃ migaṃ ācikkhissāmi, maṃ rañño dassehī’’ti āha.
Then, as soon as that merchant's son entered Bārāṇasī, he heard that proclamation, went to the minister, and said, "I will reveal such a deer to the king; show me to the king."
Bấy giờ, người con trai của trưởng giả vừa vào Ba-la-nại, nghe được lời ấy, liền đến gặp vị quan và nói: "Tôi sẽ chỉ cho nhà vua con nai như vậy, xin hãy đưa tôi đến gặp nhà vua."
Amacco hatthikkhandhato otaritvā taṃ rañño santikaṃ netvā ‘‘ayaṃ kira, deva, taṃ migaṃ ācikkhissatī’’ti dassesi.
The minister dismounted from the elephant, led him to the king, and presented him, saying, "This one, Your Majesty, will reveal that deer."
Vị quan xuống khỏi lưng voi, dẫn người ấy đến gặp nhà vua và trình bày: "Tâu bệ hạ, người này nói rằng sẽ chỉ ra con nai đó."
Rājā ‘‘saccaṃ ambho purisā’’ti pucchi.
The king asked, "Is that true, oh man?"
Nhà vua hỏi: "Này người kia, có thật không?"
So ‘‘saccaṃ mahārāja, tvaṃ etaṃ yasaṃ mayhaṃ dehī’’ti vadanto dutiyaṃ gāthamāha –
Saying, "It is true, Great King, grant me this honor," he spoke the second verse:
Người ấy đáp: "Thật vậy, đại vương, xin hãy ban vinh dự này cho tôi." Vừa nói, người ấy đọc bài kệ thứ hai:
Taṃ sutvā rājā tassa mittadubbhissa tussitvā ‘‘abbho kuhiṃ so migo vasatī’’ti pucchitvā ‘‘asukaṭṭhāne nāma devā’’ti vutte tameva maggadesakaṃ katvā mahantena parivārena taṃ ṭhānaṃ agamāsi.
Hearing that, the king, pleased with that traitor, asked, "Oh, where does that deer live?" When it was said, "In such and such a place, Your Majesty," he made him the guide and went to that place with a large retinue.
Nghe vậy, nhà vua hài lòng với kẻ phản bội bạn bè ấy, hỏi: "Này người kia, con nai đó sống ở đâu?" Khi được trả lời: "Tâu bệ hạ, ở chỗ kia", Ngài liền lấy người ấy làm người dẫn đường, cùng với một đoàn tùy tùng đông đảo đi đến chỗ đó.
Atha naṃ so mittadubbhī ‘‘senaṃ, deva, sannisīdāpehī’’ti vatvā sannisinnāya senāya eso, deva, suvaṇṇamigo etasmiṃ vane vasatī’’ti hatthaṃ pasāretvā ācikkhanto tatiyaṃ gāthamāha –
Then that traitor said, "Your Majesty, have the army halt." When the army had halted, pointing with his hand, he revealed, "Your Majesty, that golden deer lives in this forest," and spoke the third verse:
Bấy giờ, kẻ phản bội bạn bè ấy nói: "Tâu bệ hạ, xin hãy cho quân lính dừng lại." Khi quân lính đã dừng lại, người ấy chỉ tay nói: "Tâu bệ hạ, con nai vàng ấy sống trong khu rừng này", và đọc bài kệ thứ ba:
Rājā tassa vacanaṃ sutvā amacce āṇāpesi ‘‘tassa migassa palāyituṃ adatvā khippaṃ āvudhahatthehi purisehi saddhiṃ vanasaṇḍaṃ parivārethā’’ti.
The king, having heard his words, commanded his ministers, "Surround the forest quickly with armed men, without letting that deer escape!"
Nhà vua nghe lời người ấy, ra lệnh cho các quan: "Hãy nhanh chóng bao vây khu rừng này với những người lính cầm vũ khí, đừng để con nai đó chạy thoát."
Te tathā katvā unnadiṃsu.
They did so and made a loud noise.
Họ làm theo và reo hò ầm ĩ.
Rājā katipayehi janehi saddhiṃ ekamantaṃ aṭṭhāsi, sopissa avidūre aṭṭhāsi.
The king stood aside with a few people, and he (the Bodhisatta) also stood not far from him.
Nhà vua đứng một bên cùng với vài người, và người kia cũng đứng gần đó.
Mahāsatto taṃ saddaṃ sutvā cintesi ‘‘mahanto balakāyasaddo, tamhā me purisā bhayena uppannena bhavitabba’’nti.
The Great Being, hearing that sound, thought, "It is the great sound of an army; therefore, men must have arisen out of fear for me."
Đại Bồ-tát nghe tiếng ồn đó, nghĩ: "Tiếng của một đạo quân lớn, chắc hẳn những người đó đã đến vì sợ ta."
So uṭṭhāya sakalaparisaṃ oloketvā rañño ṭhitaṭṭhānaṃ disvā ‘‘rañño ṭhitaṭṭhāneyeva me sotthi bhavissati, ettheva mayā gantuṃ vaṭṭatī’’ti cintetvā rājābhimukho pāyāsi.
He rose, looked at the entire assembly, and seeing the king's standing place, thought, "My safety will be at the king's standing place; it is proper for me to go there," and he proceeded towards the king.
Ngài đứng dậy, nhìn khắp đoàn người, thấy chỗ nhà vua đang đứng, nghĩ: "Chỗ nhà vua đứng là nơi ta sẽ được an toàn. Ta phải đi đến đó." Rồi Ngài tiến về phía nhà vua.
Rājā taṃ āgacchantaṃ disvā ‘‘nāgabalo migo avattharanto viya āgaccheyya, saraṃ sannayhitvā imaṃ migaṃ santāsetvā sace palāyati, vijjhitvā dubbalaṃ katvā gaṇhissāmī’’ti dhanuṃ āropetvā bodhisattābhimukho ahosi.
The king, seeing him approaching, thought, "This deer with the strength of an elephant might come charging; I will string my bow, frighten this deer, and if it flees, I will shoot it, weaken it, and then catch it." Having strung his bow, he faced the Bodhisatta.
Vua thấy ngài đến, nghĩ: "Con nai này có sức mạnh như voi chúa, có lẽ nó sẽ xông tới. Ta sẽ giương cung, bắn tên làm nó sợ hãi, nếu nó bỏ chạy, ta sẽ bắn nó bị thương rồi bắt lấy." Nói rồi, vua giương cung, hướng về phía Bồ Tát.
Tamatthaṃ pakāsento satthā imaṃ gāthādvayamāha –
The Teacher, revealing that matter, spoke these two verses:
Để làm sáng tỏ điều đó, Đức Bổn Sư đã nói hai câu kệ này:
Tattha advejjhaṃ katvānāti jiyāya ca sarena ca saddhiṃ ekameva katvā.
Therein, advejjhaṃ katvānā means having made it one with the bowstring and the arrow.
Ở đây, advejjhaṃ katvānā có nghĩa là làm cho cung và tên trở thành một.
Sannayhāti sannayhitvā.
Sannayhā means having strung.
Sannayhā có nghĩa là đã lắp tên.
Āgamehīti ‘‘tiṭṭha, mahārāja, mā maṃ vijjhi, jīvaggāhameva gaṇhāhī’’ti madhurāya manussavācāya abhāsi.
Āgamehī means he spoke in a sweet human voice, "Stop, great king, do not shoot me; seize me alive!"
Āgamehī có nghĩa là nói bằng giọng người ngọt ngào: "Xin dừng lại, Đại vương, xin đừng bắn tôi, xin hãy bắt tôi sống."
Rājā tassa madhurakathāya bandhitvā dhanuṃ otāretvā gāravena aṭṭhāsi.
The king, captivated by his sweet words, lowered his bow and stood respectfully.
Vua bị lời nói ngọt ngào của ngài quyến luyến, bèn hạ cung xuống và đứng với lòng kính trọng.
Mahāsattopi rājānaṃ upasaṅkamitvā madhurapaṭisanthāraṃ katvā ekamantaṃ aṭṭhāsi.
The Great Being also approached the king, exchanged sweet greetings, and stood aside.
Đại Trượng Phu cũng đến gần vua, nói lời chào hỏi ngọt ngào rồi đứng sang một bên.
Mahājanopi sabbāvudhāni chaḍḍetvā āgantvā rājānaṃ parivāresi.
The great multitude also threw down all their weapons, came, and surrounded the king.
Đại chúng cũng bỏ hết vũ khí, đến vây quanh vua.
Tasmiṃ khaṇe mahāsatto suvaṇṇakiṅkiṇikaṃ cālento viya madhurena sarena rājānaṃ pucchi ‘‘ko nu te idamakkhāsi, ettheso tiṭṭhate migo’’ti?
At that moment, the Great Being, as if ringing a golden bell, asked the king in a sweet voice, "Who told you this, that 'here stands this deer'?"
Vào khoảnh khắc đó, Đại Trượng Phu, như đang rung chuông vàng, hỏi vua bằng giọng ngọt ngào: "Ai đã nói cho ngài biết, con nai này đang đứng ở đây?"
Tasmiṃ khaṇe pāpapuriso thokaṃ paṭikkamitvā sotapatheva aṭṭhāsi.
At that moment, the wicked person stepped back a little and stood within earshot.
Vào khoảnh khắc đó, kẻ ác lùi lại một chút và đứng trong tầm nghe.
Rājā ‘‘iminā me dassito’’ti kathento chaṭṭhaṃ gāthamāha –
The king, saying, "He showed me," spoke the sixth verse:
Vua nói: "Kẻ này đã chỉ cho ta," và nói câu kệ thứ sáu:
Tattha niplavitanti uttāritaṃ.
Therein, niplavita means brought ashore.
Ở đây, niplavita có nghĩa là được cứu vớt.
Ekacciyoti ekacco pana mittadubbhī pāpapuggalo udake patantopi uttārito na tveva seyyo.
Ekacciyo means, but some individual, a treacherous wicked person, even if fallen into water and brought ashore, is not better.
Ekacciyo có nghĩa là một số người, tức là kẻ phản bội bạn, kẻ ác, dù có rơi xuống nước và được cứu vớt, cũng không tốt hơn.
Kaṭṭhañhi nānappakārena upakārāya saṃvattati, mittadubbhī pana pāpapuggalo vināsāya, tasmā tato kaṭṭhameva varataranti porāṇakapaṇḍitā kathayiṃsu, mayā pana tesaṃ vacanaṃ na katanti.
For wood is useful in various ways, but a treacherous wicked person leads to ruin; therefore, ancient wise ones said that wood is better than such a person, but I did not say their words.
Khúc gỗ có thể hữu ích theo nhiều cách, nhưng kẻ phản bội bạn, kẻ ác, chỉ dẫn đến sự hủy diệt. Vì vậy, các bậc hiền triết xưa đã nói rằng khúc gỗ còn tốt hơn kẻ đó; nhưng tôi không chấp nhận lời nói của họ.
Tattha migānanti migānamaññataraṃ garahasi, udāhu pakkhīnaṃ, mānusānanti pucchi.
Therein, migāna means he asked, "Do you blame one of the deer, or of the birds, or of humans?"
Ở đây, migāna có nghĩa là ngươi đang quở trách một loài nai nào đó, hay loài chim, hay loài người? Vua hỏi.
Bhayañhi maṃ vindatīti bhayaṃ maṃ paṭilabhati, ahaṃ attani anissaro bhayasantako viya homi.
Bhayañhi maṃ vindatī means fear seizes me; I become as if powerless, belonging to fear.
Bhayañhi maṃ vindatī có nghĩa là nỗi sợ hãi đang xâm chiếm ta, ta trở nên như không làm chủ được mình, bị nỗi sợ hãi chi phối.
Anapparūpanti mahantaṃ.
Anapparūpa means great.
Anapparūpa có nghĩa là to lớn.
Tattha vāhaneti patitapatite vahituṃ samatthe gaṅgāvahe.
Therein, vāhane means in the current of the Ganges, capable of carrying away whatever falls into it.
Ở đây, vāhane có nghĩa là trên dòng sông Gaṅgā có khả năng cuốn trôi những thứ rơi xuống.
Mahodake salileti mahāudake mahāsalileti attho.
Mahodake salile means in great water, in great current.
Mahodake salile có nghĩa là trong dòng nước lớn, trong dòng chảy lớn.
Ubhayenāpi gaṅgāvahasseva bahuudakataṃ dasseti.
By both, it shows the abundance of water, just like the flow of the Ganges.
Cả hai đều chỉ ra sự dồi dào nước của dòng sông Gaṅgā.
Tatonidānanti mahārāja, yo mayhaṃ tayā dassito puriso, eso mayā gaṅgāya vuyhamāno aḍḍharattasamaye kāruññaravaṃ viravanto uddharito, tatonidānaṃ me idamajja bhayaṃ āgataṃ, asappurisehi samāgamo nāma dukkho, mahārājāti.
Tatonidānaṃ (From that cause), O great king, the man whom you pointed out to me, he was being carried away by the Ganges, crying out in a piteous voice at midnight, and I rescued him. From that cause, this fear has come to me today, for association with bad people is suffering, O great king.
Tatonidāna có nghĩa là: "Đại vương, người mà ngài đã chỉ cho tôi, đó là người mà tôi đã cứu vớt vào nửa đêm khi anh ta đang trôi dạt trên sông Gaṅgā và kêu la thảm thiết. Từ đó mà nỗi sợ hãi này đã đến với tôi hôm nay. Giao du với kẻ bất thiện thật là đau khổ, Đại vương."
Tattha kāmanti kāmena yathāruciyā attano gharaṃ gacchatu.
There, kāmaṃ means let him go to his own home as he wishes.
Ở đây, kāma có nghĩa là hãy để hắn về nhà theo ý muốn của mình.
Yañcassa bhaṭṭhaṃ tadetassa dehīti yañca tassa ‘‘idaṃ nāma te dassāmī’’ti tayā kathitaṃ, taṃ tassa dehi.
Yañcassa bhaṭṭhaṃ tadetassa dehīti means whatever you promised him, saying, “I will give you this,” give that to him.
Yañcassa bhaṭṭhaṃ tadetassa dehī có nghĩa là những gì ngài đã nói với hắn rằng "ta sẽ ban cho ngươi điều này," hãy ban cho hắn điều đó.
Kāmakaroti icchākaro, yaṃ icchasi, taṃ karohi, maṃsaṃ vā me khāda, kīḷāmigaṃ vā karohi, sabbattha te anukūlavattī bhavissāmīti attho.
Kāmakaro means one who acts according to desire; whatever you wish, do it. Eat my flesh, or make me a pet, I will be agreeable to you in all things, is the meaning.
Kāmakaro có nghĩa là người làm theo ý muốn, tức là: "Ngài muốn gì, hãy làm điều đó. Hoặc hãy ăn thịt tôi, hoặc hãy biến tôi thành con vật để giải trí. Tôi sẽ luôn thuận theo ý ngài trong mọi việc."
Taṃ sutvā rājā ‘‘migarāja, mā maṃ evaṃ maññi, ahañhi rajjaṃ jahantopi na tuyhaṃ dinnavaraṃ jahissaṃ, saddahatha, mayha’’nti varaṃ adāsi.
Hearing that, the king gave a boon, saying, “O king of deer, do not think of me in that way. Even if I were to abandon my kingdom, I would not abandon the boon I have given you. Trust me.”
Nghe vậy, vua nói: "Vua nai, xin đừng nghĩ ta như vậy. Dù ta có từ bỏ vương quốc, ta cũng sẽ không từ bỏ lời hứa đã ban cho ngươi. Hãy tin ta." Vua đã ban ân điển đó.
Mahāsatto tassa santike varaṃ gaṇhanto attānaṃ ādiṃ katvā sabbasattānaṃ abhayadānaṃ varaṃ gaṇhi.
The Great Being, taking the boon from him, starting with himself, took the boon of fearlessness for all beings.
Đại Trượng Phu, nhận ân điển từ vua, đã nhận lời ban sự vô úy cho tất cả chúng sanh, bắt đầu từ chính mình.
Rājāpi taṃ varaṃ datvā bodhisattaṃ nagaraṃ netvā mahāsattañca nagarañca alaṅkārāpetvā deviyā dhammaṃ desāpesi.
The king also, having given that boon, brought the Bodhisatta to the city, adorned the Great Being and the city, and had him preach the Dhamma to the queen.
Vua cũng, sau khi ban ân điển đó, đưa Bồ Tát về thành, cho trang hoàng thành phố và Đại Trượng Phu, rồi thỉnh ngài thuyết pháp cho hoàng hậu.
Mahāsatto deviṃ ādiṃ katvā rañño ca rājaparisāya ca madhurāya manussabhāsāya dhammaṃ desetvā rājānaṃ dasahi rājadhammehi ovaditvā mahājanaṃ anusāsitvā araññaṃ pavisitvā migagaṇaparivuto vāsaṃ kappesi.
The Great Being, starting with the queen, preached the Dhamma to the king and the royal assembly in a sweet human voice, advised the king with the ten royal virtues, instructed the populace, and then entered the forest and dwelt there, surrounded by a herd of deer.
Đại Trượng Phu, bắt đầu từ hoàng hậu, đã thuyết pháp cho vua và hội đồng hoàng gia bằng giọng người ngọt ngào, khuyên răn vua bằng mười pháp vương, và giáo hóa đại chúng, rồi vào rừng, sống cùng với bầy nai.
Rājā ‘‘sabbesaṃ sattānaṃ abhayaṃ dammī’’ti nagare bheriṃ carāpesi.
The king had a drum beaten in the city, proclaiming, “I grant fearlessness to all beings.”
Vua cho đánh trống khắp thành, tuyên bố: "Ta ban sự vô úy cho tất cả chúng sanh."
Tato paṭṭhāya migapakkhīnaṃ koci hatthaṃ pasāretuṃ samattho nāma nāhosi.
From then on, no one was able to lay a hand on deer or birds.
Từ đó trở đi, không ai dám động đến nai và chim.
Migagaṇo manussānaṃ sassāni khādati, koci vāretuṃ na sakkoti.
The herds of deer ate the crops of the people, and no one could stop them.
Bầy nai ăn lúa má của dân, không ai có thể ngăn cản.
Mahājano rājaṅgaṇaṃ gantvā upakkosi.
The populace went to the royal courtyard and complained.
Đại chúng đến sân vua và than phiền.
Tamatthaṃ pakāsento satthā imaṃ gāthamāha –
The Teacher, revealing that matter, spoke this verse:
Để làm sáng tỏ điều đó, Đức Bổn Sư đã nói câu kệ này:
Mahājano rañño vacanaṃ sutvā kiñci vattuṃ avisahanto paṭikkami.
The great multitude, hearing the king’s words, being unable to say anything, withdrew.
Đại chúng nghe lời vua nói, không dám nói gì, liền rút lui.
Sā kathā vitthārikā ahosi.
That story became widespread.
Câu chuyện đó được lan truyền rộng rãi.
Taṃ sutvā mahāsatto migagaṇaṃ sannipātāpetvā ‘‘ito paṭṭhāya manussānaṃ sassāni mā khādathā’’ti ovaditvā ‘‘attano khettesu paṇṇasaññaṃ bandhantū’’ti manussānaṃ ghosāpesi.
Hearing that, the Great Being assembled the herd of deer and advised them, “From now on, do not eat the crops of humans,” and had it proclaimed to the humans, “Let them put up leaf-signs in their fields.”
Nghe vậy, Đại Bồ Tát triệu tập bầy thú, khuyên dạy rằng: “Từ nay trở đi, các ngươi chớ ăn hoa màu của loài người,” và bảo người ta tuyên bố cho loài người rằng: “Hãy treo lá cây làm dấu hiệu trên ruộng của mình.”
Te tathā bandhiṃsu, tāya saññāya migā yāvajjatanā sassāni na khādanti.
They did so, and because of that sign, the deer do not eat crops to this very day.
Họ đã làm như vậy, và nhờ dấu hiệu đó, các con thú cho đến ngày nay không ăn hoa màu.
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi devadatto akataññūyevā’’ti vatvā jātakaṃ samodhānesi ‘‘tadā seṭṭhiputto devadatto ahosi, rājā ānando, rurumigarājā pana ahameva ahosi’’nti.
The Teacher, having brought forth this discourse on Dhamma, said, “Monks, not only now, but in the past too, Devadatta was ungrateful,” and connected the Jātaka: “At that time, the son of the rich merchant was Devadatta, the king was Ānanda, and the Ruru deer-king was I myself.”
Đức Bổn Sư đã kể pháp thoại này, rồi nói: “Này các Tỳ-kheo, không phải chỉ bây giờ mà ngay cả trong quá khứ, Devadatta cũng là kẻ vô ơn,” và kết hợp câu chuyện Jātaka: “Lúc đó, con trai của vị trưởng giả là Devadatta, nhà vua là Ānanda, còn vua nai Ruru chính là ta vậy.”
Āsīsetheva purisoti idaṃ satthā jetavane viharanto attanā saṃkhittena pucchitapañhassa dhammasenāpatino vitthārena byākaraṇaṃ ārabbha kathesi.
Āsīsetheva puriso – the Teacher, residing in Jetavana, told this story concerning the Dhamma general’s detailed explanation of a question that he himself had briefly asked.
Āsīsetheva puriso (Người đàn ông nên mong ước) – câu này Đức Bổn Sư đã nói khi ngài trú tại Jetavana, liên quan đến lời giải thích chi tiết của Dhammasenāpati về câu hỏi ngắn gọn mà ngài đã hỏi.
Kadā pana satthā theraṃ saṃkhittena pañhaṃ pucchīti?
When did the Teacher briefly ask the Elder a question?
Vậy khi nào Đức Bổn Sư đã hỏi vị Trưởng lão câu hỏi ngắn gọn đó?
Devorohane.
At the descent of the devas.
Vào lúc Devorohaṇa (Đức Phật từ cõi trời Đao Lợi giáng xuống).
Tatrāyaṃ saṅkhepato anupubbikathā.
Here is a brief, sequential account of that.
Đây là câu chuyện tuần tự tóm tắt về sự việc đó.
Rājagahaseṭṭhino hi santake candanapatte āyasmatā piṇḍolabhāradvājena iddhiyā gahite satthā bhikkhūnaṃ iddhipāṭihāriyakaraṇaṃ paṭikkhipi.
When the Venerable Piṇḍolabhāradvāja had taken a sandalwood bowl belonging to the rich merchant of Rājagaha by psychic power, the Teacher forbade monks from performing psychic feats.
Khi Trưởng lão Piṇḍolabhāradvāja dùng thần thông lấy chiếc bát gỗ đàn hương của vị trưởng giả ở Rājagaha, Đức Bổn Sư đã cấm các Tỳ-kheo biểu diễn thần thông.
Tadā titthiyā ‘‘paṭikkhittaṃ samaṇena gotamena iddhipāṭihāriyakaraṇaṃ, idāni sayampi na karissatī’’ti cintetvā maṅkubhūtehi attano sāvakehi ‘‘kiṃ, bhante, iddhiyā pattaṃ na gaṇhathā’’ti vuccamānā ‘‘netaṃ āvuso, amhākaṃ dukkaraṃ, chavassa pana dārupattassatthāya attano saṇhasukhumaguṇaṃ ko gihīnaṃ pakāsessatīti na gaṇhimha, samaṇā pana sakyaputtiyā lolatāya iddhiṃ dassetvā gaṇhiṃsu.
At that time, the sectarians, thinking, “The ascetic Gotama has forbidden the performance of psychic feats; now he himself will not perform them,” and being asked by their disheartened disciples, “Bhante, why do you not take the bowl by psychic power?” they replied, “It is not difficult for us, friends, but who would reveal their subtle and refined qualities to householders for the sake of a wretched wooden bowl? We did not take it. But the Sakyan ascetics, out of greed, displayed psychic power and took it.
Lúc đó, các ngoại đạo nghĩ: “Sa-môn Gotama đã cấm biểu diễn thần thông, bây giờ chính ngài cũng sẽ không làm,” và khi các đệ tử của họ, những người cảm thấy bối rối, hỏi: “Bạch các ngài, sao các ngài không dùng thần thông để lấy chiếc bát?” thì họ nói: “Này các hiền giả, điều đó không khó đối với chúng tôi, nhưng ai sẽ biểu lộ phẩm chất vi tế và tinh xảo của mình cho các gia chủ chỉ vì một chiếc bát gỗ tầm thường? Vì vậy chúng tôi không lấy. Còn các Sa-môn Thích tử vì tham lam đã biểu diễn thần thông để lấy.
Mā ‘amhākaṃ iddhikaraṇaṃ bhāro’ti cintayittha, mayañhi tiṭṭhantu samaṇassa gotamassa sāvakā, ākaṅkhamānā pana samaṇena gotamena saddhiṃ iddhiṃ dassessāma, sace hi samaṇo gotamo ekaṃ pāṭihāriyaṃ karissati, mayaṃ dviguṇaṃ karissāmā’’ti kathayiṃsu.
Do not think that our performance of psychic power is a burden; we, indeed, let the disciples of the ascetic Gotama stand aside, but if we wish, we will display psychic power with the ascetic Gotama; if the ascetic Gotama performs one miracle, we will perform twice as many,” they said.
Chớ nghĩ rằng việc biểu diễn thần thông là gánh nặng đối với chúng tôi; chúng tôi, nếu muốn, sẽ biểu diễn thần thông cùng với Sa-môn Gotama, hãy để các đệ tử của Sa-môn Gotama đứng sang một bên. Nếu Sa-môn Gotama biểu diễn một phép lạ, chúng tôi sẽ biểu diễn gấp đôi.”