Phussassa buddhassa aparabhāge sāntarakappe tasmiñca kappe vītivatte ito ekanavutikappe vijitasabbakappo parahitaniratasaṅkappo sabbattha vipassī vipassī nāma satthā loke udapādi.
After Phussa Buddha, in an intermediate eon, and when that eon had passed, in the ninety-first eon from this one, the Teacher named Vipassī, who had conquered all limitations, whose aspiration was devoted to the welfare of others, and who saw clearly everywhere, arose in the world.
Sau Đức Phussa Phật, trong một kiếp trung gian (sāntarakappa), và sau khi kiếp ấy đã trôi qua, cách đây chín mươi mốt kiếp, một vị Đạo Sư tên Vipassī đã xuất hiện trên thế gian. Ngài là bậc đã chiến thắng tất cả các kiếp (vijitasabbakappo), có ý chí kiên định vì lợi ích của người khác (parahitaniratasaṅkappo), và có khả năng quán sát mọi thứ (sabbattha vipassī). Vị Bồ-tát Vipassī ấy, sau khi đã viên mãn các Pāramī, tái sanh vào cõi Tusita, một cõi được chiếu sáng rực rỡ bởi vô số châu báu và ngọc ngà. Từ đó, ngài chuyển sanh vào thai của hoàng hậu Bandhumatī, vợ của vua Bandhuma, người có rất nhiều thân quyến, ở thành Bandhumatī.
So pāramiyo pūretvā anekaratanamaṇivisarasamujjotitabhavane tusitabhavane nibbattitvā tato cavitvā bandhumatīnagare anekabandhumato bandhumato rañño bandhumatiyā nāma aggamahesiyā kucchismiṃ paṭisandhiṃ aggahesi.
Having fulfilled the pāramīs, he was reborn in the Tusita heaven, a realm resplendent with various jewels and gems; from there, he descended and took conception in the womb of Queen Bandhumatī, the chief consort of King Bandhumā, who had many relatives, in the city of Bandhumatī.
Vị Bồ-tát Vipassī ấy, sau khi đã viên mãn các Pāramī, tái sanh vào cõi Tusita, một cõi được chiếu sáng rực rỡ bởi vô số châu báu và ngọc ngà. Từ đó, ngài chuyển sanh vào thai của hoàng hậu Bandhumatī, vợ của vua Bandhuma, người có rất nhiều thân quyến, ở thành Bandhumatī.
So dasannaṃ māsānaṃ accayena kheme migadāye mātudarato asitanīradarājito puṇṇacando viya nikkhami.
After ten months, he emerged from his mother’s womb in the Khema Deer Park, like the full moon from a dark blue thundercloud.
Sau mười tháng, ngài ra đời từ bụng mẹ tại vườn nai Khemā, giống như trăng tròn thoát khỏi đám mây đen.
Nāmaggahaṇadivase panassa lakkhaṇapāṭhakā ñātakā ca divā ca rattiñca antarantarā nimmisasañjanitandhakāravirahena visuddhaṃ passanti, vivaṭehi vā akkhīhi passatīti ‘‘vipassī’’ti nāmamakaṃsu.
On the day of his naming ceremony, the interpreters of bodily marks and his relatives named him "Vipassī," because they could see clearly both day and night without the darkness created by blinking, or because he saw with open eyes.
Vào ngày đặt tên cho ngài, những người thân và các nhà xem tướng đã đặt tên cho ngài là “Vipassī” vì ngài có thể nhìn thấy mọi thứ rõ ràng, không có bóng tối do chớp mắt gây ra, cả ngày lẫn đêm, hoặc vì ngài nhìn bằng đôi mắt mở to.
‘‘Viceyya viceyya passatīti vipassī’’ti vadanti.
They say, "He sees discerningly, again and again; therefore, he is Vipassī."
Người ta cũng nói rằng: “Ngài là Vipassī vì ngài quán sát kỹ lưỡng từng điều.”
So aṭṭhavassasahassāni agāraṃ ajjhāvasi.
He lived in the household for eight thousand years.
Ngài đã sống trong gia đình (hoàng cung) tám ngàn năm.
Nanda-sunanda-sirimānāmakā tayo cassa pāsādā ahesuṃ.
He had three palaces named Nanda, Sunanda, and Sirimā.
Ngài có ba cung điện tên là Nanda, Sunanda và Sirimā.
Sudassanādevippamukhānaṃ itthīnaṃ satasahassaṃ vīsati ca sahassāni ahesuṃ.
He had one hundred thousand and twenty thousand wives, with Sudassanādevī as their chief.
Có một trăm hai mươi ngàn phụ nữ, đứng đầu là hoàng hậu Sudassanādevī.
‘‘Sutanū’’tipi sudassanā vuccati.
Sudassanā is also called "Sutanū."
Sudassanā cũng được gọi là Sutanū.
So aṭṭhavassasahassānaṃ accayena cattāri nimittāni disvā sutanudeviyā samavaṭṭakkhandhe nāma tanaye jāte ājaññarathena mahābhinikkhamanaṃ nikkhamitvā pabbaji.
After eight thousand years, having seen the four omens, and when his son, named Samavaṭṭakkhandha, was born to Queen Sutanū, he renounced the world in a Great Renunciation by means of a royal chariot and went forth into homelessness.
Sau tám ngàn năm, ngài đã nhìn thấy bốn điềm báo, và khi con trai của ngài tên Samavaṭṭakkhandha được sinh ra bởi hoàng hậu Sutanūdevī, ngài đã thực hiện cuộc Đại Xuất Gia bằng cỗ xe quý tộc và xuất gia.
Taṃ purisānaṃ caturāsītisatasahassāni anupabbajiṃsu.
Eighty-four thousand men followed him and went forth.
Tám mươi bốn ngàn người đã xuất gia theo ngài.
So tehi parivuto mahāpuriso aṭṭhamāsaṃ padhānacariyaṃ caritvā visākhapuṇṇamāya sudassanaseṭṭhidhītāya dinnaṃ madhupāyāsaṃ paribhuñjitvā kusumasamalaṅkate sālavane divāvihāraṃ katvā sujātena nāma yavapālakena dinnā aṭṭha tiṇamuṭṭhiyo gahetvā pāṭalibodhiṃ samalaṅkataṃ disvā dakkhiṇadisābhāgena taṃ upāgami.
That Great Being, surrounded by them, practiced strenuous asceticism for eight months. On the full moon day of Vesākha, having partaken of the honey-rice milk offered by Sudassanā, the daughter of a rich merchant, he spent the daytime in the Sāla grove adorned with flowers, then took eight handfuls of grass offered by a cowherd named Sujāta, and seeing the Pāṭalī Bodhi tree adorned, he approached it from the southern direction.
Vị Đại Nhân ấy, được bao quanh bởi các vị ấy, đã thực hành khổ hạnh trong tám tháng. Vào ngày trăng tròn tháng Visākha, ngài đã thọ dụng món sữa gạo mật ong do con gái của trưởng giả Sudassanā dâng cúng. Sau đó, ngài đã nghỉ trưa trong khu rừng Sāla được trang hoàng bằng hoa, rồi nhận tám bó cỏ do người chăn lúa mạch tên Sujāta dâng cúng, và nhìn thấy cây Bồ-đề Pāṭalī được trang hoàng, ngài đã đi đến đó từ phía nam.
Tassā pana pāṭaliyā samavaṭṭakkhandho taṃ divasaṃ paṇṇāsaratano hutvā abbhuggato sākhā paṇṇāsaratanā ubbedhena ratanasataṃ ahosi.
The main trunk of that Pāṭalī tree, which was perfectly round, on that day grew fifty cubits high, and its branches were fifty cubits, making its total height one hundred cubits.
Thân cây Pāṭalī ấy, vào ngày đó, đã cao năm mươi ta-la, và các cành cây cũng cao năm mươi ta-la, tổng cộng chiều cao là một trăm ta-la.
Taṃdivasameva sā pāṭalī kaṇṇikābaddhehi viya pupphehi paramasurabhigandhehi mūlato paṭṭhāya sabbasañchannā ahosi.
On that very day, that Pāṭalī tree was completely covered with flowers, as if bound by ear-ornaments, and emitted an exceedingly fragrant scent from its root upwards.
Chính vào ngày đó, cây Pāṭalī ấy đã được bao phủ hoàn toàn từ gốc đến ngọn bởi những bông hoa có hương thơm tuyệt vời, như thể được kết thành vòng hoa.
Dibbagandho vāyati, na kevalaṃ tadā ayameva pupphito, dasasahassi cakkavāḷesu sabbe pāṭaliyo pupphitāva.
A divine fragrance pervaded the air. Not only did this tree bloom then, but all Pāṭalī trees in the ten-thousand world system bloomed.
Hương thơm của chư thiên lan tỏa. Không chỉ riêng cây Pāṭalī này nở hoa vào lúc đó, mà tất cả cây Pāṭalī trong mười ngàn thế giới đều nở hoa.
Na kevalaṃ pāṭaliyova, dasasahassicakkavāḷesu sabbarukkhagumbalatāyopi pupphiṃsu.
Not only the Pāṭalī trees, but all trees, shrubs, and creepers in the ten-thousand world system bloomed.
Không chỉ riêng cây pāṭalī, mà tất cả cây cối, bụi cây, dây leo trong mười ngàn thế giới cũng nở hoa.
Mahāsamuddopi pañcavaṇṇehi padumehi kuvalayuppalakumudehi sañchanno sītalamadhurasalilo ahosi.
The great ocean, too, was covered with five-colored lotuses, water lilies, and white lotuses, and its water was cool and sweet.
Đại dương cũng được bao phủ bởi năm màu hoa sen, hoa súng xanh, hoa súng trắng, nước mát ngọt.
Sabbampi ca dasasahassi cakkavāḷabbhantaraṃ dhajamālākulaṃ ahosi.
The entire interior of the ten-thousand world system was adorned with garlands of banners.
Toàn bộ mười ngàn thế giới cũng tràn ngập cờ phướn và vòng hoa.
Tattha tattha paṭimālāgulavippakiṇṇaṃ nānāsurabhikusumasajjitadharaṇītalaṃ dhūpacuṇṇandhakāraṃ ahosi.
Here and there, the ground was strewn with garlands and fragrant flowers, and it became dark with the darkness of incense and perfumed powders.
Nơi nơi, mặt đất được trang hoàng bằng các loại hoa thơm ngát, xen lẫn vòng hoa và bụi hương, tạo nên một màn sương khói.
Taṃ upagantvā tepaṇṇāsahatthavitthataṃ tiṇasantharaṃ santharitvā caturaṅgasamannāgataṃ vīriyaṃ adhiṭṭhāya – ‘‘yāva buddho na homi, tāva ito na uṭṭhahāmī’’ti paṭiññaṃ katvā nisīdi.
Approaching it, he spread a grass mat fifty-three cubits wide, resolved with fourfold energy, and made a vow: "As long as I have not become a Buddha, I shall not rise from this spot," and sat down.
Ngài đến đó, trải một thảm cỏ rộng năm mươi ba cubit, kiên định tinh tấn với bốn chi, và phát nguyện: “Cho đến khi nào chưa thành Phật, ta sẽ không đứng dậy khỏi đây.” Rồi Ngài ngồi xuống.
Evaṃ nisīditvā samāraṃ mārabalaṃ vidhamitvā maggānukkamena cattāri maggañāṇāni maggānantaraṃ cattāri phalañāṇāni catasso paṭisambhidā catuyoniparicchedakañāṇaṃ pañcagatiparicchedakañāṇaṃ catuvesārajjañāṇāni cha asādhāraṇañāṇāni ca sakale ca buddhaguṇe hatthagate katvā paripuṇṇasaṅkappo bodhipallaṅke nisinnova –
Thus seated, having dispelled the forces of Māra with Māra himself, he acquired the four path-knowledges in succession, followed by the four fruition-knowledges, the four analytical knowledges (paṭisambhidā), the knowledge of discerning the four origins, the knowledge of discerning the five destinies, the four knowledges of fearlessness (vesārajja), and the six unique knowledges, and all the qualities of a Buddha, thereby fulfilling his aspiration, he, still seated on the Bodhi-seat, uttered this solemn utterance:
Ngồi như vậy, Ngài đã đánh bại quân ma vương cùng với Ma-ra, tuần tự chứng đắc bốn đạo trí, ngay sau đó là bốn quả trí, bốn phân tích trí, trí phân biệt bốn loại sinh, trí phân biệt năm cõi, bốn vô sở úy trí, sáu bất cộng trí, và tất cả các Phật pháp đều nằm trong tầm tay, với ý chí viên mãn, Ngài vẫn ngồi trên Bồ-đề tọa và nói:
Evaṃ udānaṃ udānetvā bodhisamīpeyeva sattasattāhaṃ vītināmetvā brahmāyācanaṃ sampaṭicchitvā attano vemātikassa bhātikassa khaṇḍakumārassa ca purohitaputtassa tissakumārassa ca upanissayasampattiṃ oloketvā ākāsena gantvā kheme migadāye otaritvā ubhopi te uyyānapālena pakkosāpetvā tesaṃ parivārānaṃ majjhe dhammacakkaṃ pavattesi.
Having thus uttered this solemn utterance, he spent seven weeks near the Bodhi tree. Having accepted the Brahma's invitation (to teach the Dhamma), and having contemplated the mature dispositions of his step-brother Prince Khaṇḍa and the brahmin's son Tissa, he traveled through the air and descended in the Khema Deer Park. He had the park keeper summon both of them, and among their retinue, he set in motion the Wheel of Dhamma.
Sau khi thốt lên lời cảm hứng ấy, Ngài đã trải qua bảy tuần lễ ngay gần cây Bồ-đề, chấp nhận lời thỉnh cầu của Phạm Thiên, quán sát sự thành tựu nhân duyên của Khāṇḍakumāra, người em cùng cha khác mẹ, và Tissakumāra, con trai của vị quan tư tế. Sau đó, Ngài bay lên không trung, hạ xuống tại Khema Migadāya, sai người gọi cả hai vị ấy đến, và giữa các quyến thuộc của họ, Ngài đã chuyển Pháp luân.
Tadā aparimitānaṃ devatānaṃ dhammābhisamayo ahosi.
At that time, there was an attainment of Dhamma by innumerable deities.
Vào thời đó, vô số chư thiên đã chứng ngộ Pháp.
Tena vuttaṃ –
Therefore, it is said:
Vì thế đã nói:
Tattha padāletvāti bhinditvā, avijjandhakāraṃ bhinditvāti attho.
Here, padāletvā means having shattered, meaning having shattered the darkness of ignorance.
Trong đó, padāletvā (phá tan) có nghĩa là đập vỡ, tức là phá tan bóng tối vô minh.
‘‘Vattetvā cakkamārāme’’tipi pāṭho, tassa ārāmeti kheme migadāyeti attho.
"Vattetvā cakkamārāme" is also a reading; for this, ārāme means in the Khema Deer Park.
Cũng có bản đọc là ‘‘Vattetvā cakkamārāme’’ (chuyển Pháp luân tại khu vườn), trong đó ārāme (khu vườn) có nghĩa là Khema Migadāya.
Ubho bodhesīti attano kaniṭṭhabhātikaṃ khaṇḍaṃ rājaputtaṃ tissañca purohitaputtanti ubho bodhesi.
Ubho bodhesī means he enlightened both, his younger brother Prince Khaṇḍa and the brahmin's son Tissa.
Ubho bodhesī (giác ngộ cả hai) có nghĩa là Ngài đã giác ngộ cả Khāṇḍa, người em trai của Ngài, và Tissa, con trai của vị quan tư tế.
Gaṇanāya na vattabboti devatānaṃ abhisamayavasena gaṇanaparicchedo natthīti attho.
Gaṇanāya na vattabbo means that the number of deities who attained Dhamma was beyond reckoning.
Gaṇanāya na vattabbo (không thể tính đếm) có nghĩa là không có giới hạn số lượng về sự chứng ngộ của chư thiên.
Athāparena samayena khaṇḍaṃ rājaputtaṃ tissañca purohitaputtaṃ anupabbajitāni caturāsītibhikkhusahassāni dhammāmataṃ pāyesi.
Then, at a later time, he offered the nectar of Dhamma to eighty-four thousand monks who had followed Prince Khaṇḍa and the brahmin's son Tissa into homelessness.
Sau đó, vào một thời điểm khác, Ngài đã cho tám mươi bốn ngàn Tỳ-kheo xuất gia theo Khāṇḍa, con trai của vua, và Tissa, con trai của vị quan tư tế, uống cam lồ Pháp.
So dutiyo abhisamayo ahosi.
That was the second attainment of Dhamma.
Đó là sự chứng ngộ thứ hai.
Tena vuttaṃ –
Therefore, it is said:
Vì thế đã nói:
Tattha tatthāti kheme migadāyeti attho.
Here, tatthā means in the Khema Deer Park.
Trong đó, tatthā (ở đó) có nghĩa là tại Khema Migadāya.
‘‘Caturāsītisahassāni, sambuddhamanupabbaju’’nti ettha ete pana caturāsītisahassasaṅkhātā purisā vipassissa kumārassa upaṭṭhākapurisāyeva.
In the line, “Eighty-four thousand went forth following the Sambuddha,” these men, numbering eighty-four thousand, were precisely the attendant men of Prince Vipassī.
Trong câu ‘‘Caturāsītisahassāni, sambuddhamanupabbajuṃ’’ (tám mươi bốn ngàn vị đã xuất gia theo Đức Sambuddha), những người có số lượng tám mươi bốn ngàn ấy chính là các thị giả của hoàng tử Vipassī.
Te pātova vipassikumārassa upaṭṭhānaṃ āgantvā kumāramadisvā pātarāsatthāya gantvā bhuttapātarāsā ‘‘kuhiṃ kumāro’’ti pucchitvā tato ‘‘uyyānabhūmiṃ gato’’ti sutvā ‘‘tattheva naṃ dakkhissāmā’’ti nikkhantā nivattamānaṃ tassa sārathiṃ disvā ‘‘kumāro pabbajito’’ti sutvā sutaṭṭhāneyeva sabbābharaṇāni muñcitvā antarāpaṇato kāsāyāni vatthāni āharāpetvā kesamassuṃ ohāretvā pabbajiṃsu.
Early in the morning, they went to attend on Prince Vipassī, and not seeing the prince, they went for their morning meal. After eating, they asked, “Where is the prince?” Then, hearing, “He has gone to the park grounds,” they set out thinking, “We will see him right there.” Seeing his charioteer returning, they heard, “The prince has gone forth.” Right where they heard it, they took off all their ornaments, had saffron robes brought from the marketplace, shaved off their hair and beards, and went forth.
Những người đó, ngay từ sáng sớm, đến hầu Thái tử Vipassī, nhưng không thấy Thái tử. Họ đi dùng bữa sáng, sau khi ăn xong, hỏi: "Thái tử ở đâu?". Sau đó nghe nói: "Đã đi đến vườn thượng uyển", họ nghĩ: "Chúng ta sẽ gặp ngài ở đó", rồi đi ra. Thấy người đánh xe của ngài đang quay về, họ nghe nói: "Thái tử đã xuất gia". Ngay tại chỗ nghe tin đó, họ cởi bỏ tất cả đồ trang sức, lấy y phục nhuộm cà-sa từ cửa hàng, cạo bỏ râu tóc, rồi xuất gia.
Pabbajitvā ca te gantvā mahāpurisaṃ parivārayiṃsu.
And having gone forth, they went and surrounded the Great Being.
Và sau khi xuất gia, những vị Tỳ-khưu đó đi đến và vây quanh vị Đại nhân.
Tato vipassī bodhisatto ‘‘padhānacariyaṃ caranto ākiṇṇo viharāmi, na kho panametaṃ pātirūpaṃ yatheva maṃ ime gihibhūtā pubbe parivāretvā caranti, idānipi tatheva kiṃ iminā gaṇenā’’ti gaṇasaṅgaṇikāya ukkaṇṭhitvā ‘‘ajjeva gacchāmī’’ti cintetvā puna – ‘‘ajja avelā, sace panāhaṃ ajja gamissāmi, sabbepime jānissanti, sveva gamissāmī’’ti cintesi.
Then Vipassī the Bodhisatta thought: “Practicing the striving, I am living in a crowded way. It is not appropriate that these men, who formerly surrounded me as laypeople, now do the same. What is the use of this group?” Becoming disheartened by association with the group, he thought, “I will go today itself.” But then he thought again: “Today is not the right time. If I go today, all of them will know. I will go tomorrow.”
Sau đó, Bồ-tát Vipassī suy nghĩ: "Ta đang sống trong sự quấy rầy khi thực hành khổ hạnh. Điều này không phù hợp. Cũng như những người này, khi còn là cư sĩ, họ đã vây quanh ta, giờ đây cũng vậy. Cần gì đoàn thể này?". Ngài cảm thấy chán ghét sự tụ tập đông người và nghĩ: "Hôm nay ta sẽ đi". Rồi ngài lại nghĩ: "Hôm nay không phải lúc. Nếu ta đi hôm nay, tất cả những người này sẽ biết. Ta sẽ đi vào ngày mai".
Taṃdivasañca uruvelagāmasadise ekasmiṃ gāme gāmavāsino manussā svātanāya saddhiṃ parisāya mahāpurisaṃ nimantayiṃsu.
On that day, in a certain village similar to the village of Uruvelā, the village dwellers invited the Great Being together with his retinue for the next day.
Vào ngày đó, những người dân làng ở một ngôi làng giống làng Uruvelā đã thỉnh vị Đại nhân cùng với hội chúng cho ngày mai.
Te tesaṃ caturāsītisahassānaṃ mahāpurisassa ca pāyāsameva paṭiyādayiṃsu.
They prepared only milk-rice for those eighty-four thousand and for the Great Being.
Họ đã chuẩn bị món sữa gạo (pāyāsa) cho vị Đại nhân và tám vạn bốn ngàn vị Tỳ-khưu đó.
Atha vipassī mahāpuriso punadivase visākhapuṇṇamāya tasmiṃ gāme tehi pabbajitajanehi saddhiṃ bhattakiccaṃ katvā vasanaṭṭhānameva agamāsi.
Then, on the next day, the full moon of Visākha, the Great Being Vipassī, after finishing his meal in that village with those who had gone forth, went back to his dwelling place.
Sau đó, vào ngày hôm sau, ngày trăng tròn Vesākha, vị Đại nhân Vipassī đã dùng bữa tại ngôi làng đó cùng với những người đã xuất gia, rồi trở về nơi ở.
Tatra te pabbajitā mahāpurisassa vattaṃ dassetvā attano attano rattiṭṭhānadivāṭṭhānāni pavisiṃsu.
There, those who had gone forth, having shown their duties to the Great Being, entered their respective places for the night and day.
Ở đó, những vị Tỳ-khưu đó đã trình bày bổn phận của vị Đại nhân, rồi đi vào chỗ ở ban đêm và chỗ ở ban ngày của riêng mình.
Bodhisattopi paṇṇasālaṃ pavisitvā nisinno cintesi – ‘‘ayaṃ kālo nikkhamitu’’nti nikkhamitvā paṇṇasāladvāraṃ pidahitvā bodhimaṇḍābhimukho pāyāsi.
The Bodhisatta also entered his leaf-hut, and while seated, he thought, “This is the time to depart.” He departed, closed the door of the leaf-hut, and set out facing the Bodhimaṇḍa.
Bồ-tát cũng vào tịnh xá lá, ngồi xuống và suy nghĩ: "Đây là lúc để xuất hành". Ngài xuất hành, đóng cửa tịnh xá lá và đi về phía Bồ-đề đạo tràng.
Te kira pabbajitā sāyaṃ bodhisattassa upaṭṭhānaṃ gantvā paṇṇasālaṃ parivāretvā nisinnā – ‘‘ativikālo jāto upadhārethā’’ti vatvā paṇṇasāladvāraṃ vivaritvā taṃ apassantāpi ‘‘kuhiṃ nu gato mahāpuriso’’ti nānubandhiṃsu.
It is said that those renunciants, having gone to attend on the Bodhisatta in the evening and having surrounded the leaf-hut, were seated. Saying, "It is now the wrong time, you should investigate," they opened the door of the leaf-hut, and even though they did not see him, they did not follow, thinking, "Where has the great being gone?"
Nghe nói rằng, những vị Tỳ-khưu đó vào buổi tối đã đến hầu Bồ-tát, vây quanh tịnh xá lá và ngồi xuống. Sau khi nói: "Đã quá muộn rồi, hãy xem xét", họ mở cửa tịnh xá lá. Dù không thấy ngài, họ cũng không truy tìm: "Vị Đại nhân đã đi đâu?".
‘‘Gaṇavāse nibbinno eko viharitukāmo maññe mahāpuriso buddhabhūtaṃyeva taṃ passissāmā’’ti antojambudīpābhimukhā cārikaṃ pakkamiṃsu.
Thinking, "The great being, being disenchanted with living in a group, must wish to dwell alone. We will see him only when he has become a Buddha," they set out on a journey facing the interior of Jambudīpa.
Họ nghĩ: "Vị Đại nhân chắc đã chán ghét cuộc sống đoàn thể và muốn sống một mình. Chúng ta sẽ gặp ngài khi ngài đã thành Phật". Rồi họ bắt đầu du hành về phía nội Jambudīpa.
Atha te – ‘‘vipassinā kira buddhattaṃ patvā dhammacakkaṃ pavattita’’nti sutvā anukkamena sabbe te pabbajitā bandhumatiyā rājadhāniyā kheme migadāye sannipatiṃsu.
Then, those renunciants, having heard, "It is said that Vipassī has attained Buddhahood and has set in motion the Wheel of Dhamma," all those renunciants gradually assembled at the Migadāya in Khema, in the royal capital of Bandhumatī.
Sau đó, họ nghe nói: "Đức Vipassī đã thành Phật và chuyển Pháp luân". Dần dần, tất cả những vị Tỳ-khưu đó đã tụ họp tại khu vườn nai Khemā, thuộc kinh đô Bandhumatī.
Tato tesaṃ bhagavā dhammaṃ desesi, tadā caturāsītiyā bhikkhusahassānaṃ dhammābhisamayo ahosi.
Thereafter, the Blessed One taught them the Dhamma. At that time, there was a realization of the Dhamma for eighty-four thousand bhikkhus.
Rồi Đức Thế Tôn đã thuyết Pháp cho họ. Lúc đó, tám vạn bốn ngàn vị Tỳ-khưu đã chứng ngộ Pháp.
So tatiyo abhisamayo ahosi.
That was the third realization.
Đó là lần chứng ngộ thứ ba.
Tena vuttaṃ –
Therefore, it was said:
Vì vậy đã nói rằng:
Tattha caturāsītisahassāni, sambuddhaṃ anupabbajunti ettha anunā yogato sambuddhanti upayogavacanaṃ katanti veditabbaṃ, sambuddhassa pacchā pabbajiṃsūti attho.
Therein, in the phrase eighty-four thousand went forth in imitation of the Sambuddha, it should be understood that due to the connection with anu, sambuddhaṃ is used in the objective sense; the meaning is that they went forth after the Sambuddha.
Trong đó, đối với câu caturāsītisahassāni, sambuddhaṃ anupabbajuṃ (tám vạn bốn ngàn người, đã xuất gia theo Đức Phật), cần hiểu rằng từ "sambuddhaṃ" là một từ thuộc cách dụng cụ (upayogavacana) do kết hợp với giới từ "anu" (theo sau). Nghĩa là họ đã xuất gia sau Đức Phật.
Lakkhaṇaṃ saddasatthato gahetabbaṃ.
The grammatical rule should be taken from the grammar texts.
Đặc điểm ngữ pháp cần được lấy từ ngữ pháp học.
‘‘Tattha ārāmapattāna’’ntipi pāṭho.
There is also the reading, "Therein, to those who had arrived at the park."
Cũng có bản đọc là "Tattha ārāmapattānaṃ" (khi họ đến tinh xá).
Bhāsatoti vadato.
Who spoke means who was saying.
Bhāsato có nghĩa là thuyết giảng.
Upanisādinoti gantvā upanissāya dhammadānaṃ dadatoti attho.
Those who were seated in attendance means one who, having approached and taken as a support, gives the gift of the Dhamma.
Upanisādino có nghĩa là đi đến và nương tựa để ban bố Pháp.
Tepīti te caturāsītisahassasaṅkhātā pabbajitā vipassissa upaṭṭhākabhūtā.
They too refers to those eighty-four thousand renunciants who had been the attendants of Vipassī.
Tepī là những vị xuất gia gồm tám vạn bốn ngàn người đó, những người đã từng là thị giả của Đức Vipassī.
Gantvāti tassa dhammaṃ ñatvā.
Having gone means having known his Dhamma.
Gantvā có nghĩa là hiểu Pháp của Ngài.
Evaṃ tesaṃ tatiyo abhisamayo ahosi.
Thus, for them, the third realization occurred.
Như vậy, đó là lần chứng ngộ thứ ba của họ.
Kheme migadāye vipassīsammāsambuddhaṃ dve ca aggasāvake anupabbajitānaṃ bhikkhūnaṃ aṭṭhasaṭṭhisatasahassānaṃ majjhe nisinno vipassī bhagavā –
In the Migadāya at Khema, seated amidst six million eight hundred thousand bhikkhus who had gone forth in imitation of the Sammāsambuddha Vipassī and the two chief disciples, the Blessed One Vipassī recited this Pātimokkha:
Trong khu vườn nai Khemā, Đức Thế Tôn Vipassī Sammāsambuddha, ngồi giữa sáu trăm tám mươi ngàn Tỳ-khưu đã xuất gia theo Ngài và hai vị đệ tử tối thượng,
Imaṃ pātimokkhaṃ uddisi.
He recited this Pātimokkha.
Vị ấy đã đọc tụng Pātimokkha này.
Imā pana sabbabuddhānaṃ pātimokkhuddesagāthāyo hontīti veditabbaṃ.
It should be known that these are the verses for the recitation of the Pātimokkha for all Buddhas.
Tuy nhiên, cần biết rằng những bài kệ đọc tụng Pātimokkha này là của tất cả các vị Phật.
So paṭhamo sannipāto ahosi.
That was the first assembly.
Đó là cuộc hội họp đầu tiên.
Puna yamakapāṭihāriyaṃ disvā pabbajitānaṃ bhikkhūnaṃ satasahassānaṃ dutiyo sannipāto ahosi.
Again, after seeing the twin miracle, there was a second assembly of one hundred thousand bhikkhus who had gone forth.
Sau đó, khi thấy song thần biến (yamakapāṭihāriya), một trăm ngàn Tỷ-kheo xuất gia đã có cuộc hội họp thứ hai.
Yadā pana vipassissa vemātikā tayo bhātaro paccantaṃ vūpasametvā bhagavato upaṭṭhānakiriyāya laddhavarā hutvā attano nagaraṃ netvā upaṭṭhahantā tassa dhammaṃ sutvā pabbajiṃsu.
Then, when the three step-brothers of Vipassī had pacified the border region and, having received the boon for the act of attending on the Blessed One, they brought him to their own city and attended on him. Hearing his Dhamma, they went forth.
Khi ba người anh em cùng cha khác mẹ của Đức Phật Vipassī đã dẹp yên vùng biên giới và được ân điển phục vụ Đức Thế Tôn, họ đã đưa Ngài về thành của mình để phục vụ, sau khi nghe pháp của Ngài, họ đã xuất gia.
Tesaṃ asītisatasahassānaṃ majjhe nisīditvā bhagavā kheme migadāye pātimokkhaṃ uddisi, so tatiyo sannipāto ahosi.
Having sat amidst those eight million, the Blessed One recited the Pātimokkha in the Migadāya at Khema. That was the third assembly.
Đức Thế Tôn đã ngồi giữa tám triệu Tỷ-kheo ấy và đọc tụng Pātimokkha tại Khemamigadāya, đó là cuộc hội họp thứ ba.
Tena vuttaṃ –
Therefore, it was said:
Vì vậy, có lời dạy:
Tattha aṭṭhasaṭṭhisatasahassānanti aṭṭhasaṭṭhisahassādhikānaṃ satasahassabhikkhūnanti attho.
Therein, of six million eight hundred thousand means of one hundred thousand bhikkhus plus sixty-eight thousand.
Ở đây, aṭṭhasaṭṭhisatasahassāna có nghĩa là một trăm ngàn Tỷ-kheo cộng thêm sáu mươi tám ngàn.
Tatthāti tattha kheme migadāye.
There means in that Migadāya at Khema.
Tatthā có nghĩa là tại Khemamigadāya.
Bhikkhugaṇamajjheti bhikkhugaṇassa majjhe.
Amidst the assembly of bhikkhus means in the midst of the assembly of bhikkhus.
Bhikkhugaṇamajjhe có nghĩa là giữa chúng Tỷ-kheo.
‘‘Tassa bhikkhugaṇamajjhe’’tipi pāṭho, tassa bhikkhugaṇassa majjheti attho.
There is also the reading, "amidst that assembly of bhikkhus"; the meaning is in the midst of that assembly of bhikkhus.
Cũng có bản đọc là ‘‘Tassa bhikkhugaṇamajjhe’’, có nghĩa là giữa chúng Tỷ-kheo ấy.
Tadā amhākaṃ bodhisatto mahiddhiko mahānubhāvo atulo nāma nāgarājā hutvā anekanāgakoṭisatasahassaparivāro hutvā saparivārassa dasabalassa asamabalasīlassa karuṇāsītalahadayassa sakkārakaraṇatthaṃ sattaratanamayaṃ candamaṇḍalasaṅkāsaṃ daṭṭhabbasāramaṇḍaṃ maṇḍapaṃ kāretvā tattha nisīdāpetvā sattāhaṃ dibbavibhavānurūpaṃ mahādānaṃ datvā sattaratanakhacitaṃ mahārahaṃ suvaṇṇamayaṃ nānāmaṇijutivisarasamujjalaṃ pīṭhaṃ bhagavato adāsi.
At that time, our Bodhisatta, having become a Nāga king named Atula, of great psychic power and great majesty, with a retinue of many hundred thousand crores of Nāgas, for the purpose of paying homage to the One with Ten Powers who was with his retinue, whose strength and virtue are unequalled, whose heart is cool with compassion, had a pavilion built made of the seven kinds of jewels, like the disk of the moon, a pavilion whose essence was worthy of being seen. Having had him sit there, for seven days he gave a great offering befitting celestial splendor and offered to the Blessed One a precious golden seat, inlaid with the seven kinds of jewels, resplendent with the collective radiance of various gems.
Khi đó, Bồ-tát của chúng ta, với đại thần thông, đại uy lực, là một Nāgarāja tên là Atula, được bao quanh bởi hàng trăm ngàn vạn Nāga, đã xây dựng một giảng đường bằng thất bảo, giống như vầng trăng, là nơi đáng chiêm ngưỡng tinh túy, để cúng dường Đức Thập Lực với tùy tùng, với giới lực vô song và trái tim từ bi mát mẻ, đã mời Ngài ngồi đó, cúng dường đại thí trong bảy ngày phù hợp với sự thịnh vượng của chư thiên, và dâng lên Đức Thế Tôn một chiếc ghế vàng quý giá nạm thất bảo, lấp lánh với ánh sáng của nhiều loại ngọc.
Tadā naṃ pīṭhānumodanāvasāne ‘‘ito ayaṃ ekanavutikappe buddho bhavissatī’’ti byākāsi.
Then, at the conclusion of the rejoicing for the seat, he gave the prophecy concerning him, saying: “Ninety-one kappas from now, this one will become a Buddha.”
Khi đó, vào cuối lễ tùy hỷ cúng dường ghế, Ngài đã thọ ký cho Bồ-tát rằng: “Từ nay, trong chín mươi mốt kiếp nữa, vị này sẽ thành Phật.”
Tena vuttaṃ –
Therefore it was said:
Vì vậy, có lời dạy:
Tattha puññavantoti puññavā, samupacitapuññasañcayoti attho.
Therein, meritorious means having merit, that is, having a well-accumulated store of merit.
Ở đây, puññavanto có nghĩa là người có phước, người đã tích lũy công đức.
Jutindharoti pabhāyutto.
A bearer of radiance means endowed with splendor.
Jutindharo có nghĩa là người có ánh sáng.
Nekānaṃ nāgakoṭīnanti anekāhi nāgakoṭīhi, karaṇatthe sāmivacanaṃ daṭṭhabbaṃ.
Of many crores of Nāgas means by many crores of Nāgas; the genitive case should be understood in the sense of the instrumental.
Nekānaṃ nāgakoṭīna có nghĩa là bởi vô số vạn Nāga, cần hiểu đây là cách dùng sāmivacana (cách sở hữu) với nghĩa công cụ.
Parivāretvānāti bhagavantaṃ parivāretvā.
Surrounded means having surrounded the Blessed One.
Parivāretvānā có nghĩa là bao quanh Đức Thế Tôn.
Ahanti attānaṃ niddisati.
I indicates oneself.
Ahaṃ chỉ về chính mình.
Vajjantoti vādento tāḷento.
Playing means playing or striking.
Vajjanto có nghĩa là tấu nhạc, đánh nhạc.
Maṇimuttaratanakhacitanti maṇimuttādīhi vividhehi ratanehi khacitanti attho.
Inlaid with gems, pearls, and jewels means inlaid with various jewels such as gems and pearls.
Maṇimuttaratanakhacita có nghĩa là được nạm bằng các loại châu báu như ngọc, ngọc trai.
Sabbābharaṇabhūsitanti sabbābharaṇehi vāḷarūpādīhi ratanamayehi maṇḍitanti attho.
Adorned with all ornaments means decorated with all ornaments made of jewels, such as animal figures.
Sabbābharaṇabhūsita có nghĩa là được trang sức bằng tất cả các loại trang sức bằng châu báu như hình thú.
Suvaṇṇapīṭhanti suvaṇṇamayaṃ pīṭhaṃ.
A golden seat means a seat made of gold.
Suvaṇṇapīṭha có nghĩa là chiếc ghế bằng vàng.
Adāsahanti adāsiṃ ahaṃ.
I gave means I gave.
Adāsahaṃ có nghĩa là tôi đã dâng.
Tassa pana vipassissa bhagavato bandhumatī nāma nagaraṃ ahosi.
Furthermore, the city of that Blessed One Vipassī was named Bandhumatī.
Thành phố của Đức Thế Tôn Vipassī tên là Bandhumatī. Vua cha tên là Bandhumā, mẹ tên là Bandhumatī, hai vị Thượng Thủ Thanh Văn là Khaṇḍa và Tissa, thị giả tên là Asoka, hai vị Thượng Thủ Thanh Văn Ni là Candā và Candamittā, cây Bồ-đề là cây Pāṭalī, thân cao tám mươi cubit, hào quang thân Ngài luôn tỏa ra xa bảy do-tuần, tuổi thọ là tám mươi ngàn năm, vị hoàng hậu chính tên là Sutanu, con trai tên là Samavaṭṭakkhandha, Ngài đã xuất gia bằng cỗ xe Ājañña.
Bandhumā nāma rājā pitā, bandhumatī nāma mātā, khaṇḍo ca tisso ca dve aggasāvakā, asoko nāmupaṭṭhāko, candā ca candamittā ca dve aggasāvikā, pāṭalirukkho bodhi, sarīraṃ asītihatthubbedhaṃ ahosi, sarīrappabhā sabbakālaṃ satta yojanāni pharitvā aṭṭhāsi asītivassasahassāni āyu, sutanu nāmassa aggamahesī, samavaṭṭakkhandho nāmassa putto, ājaññarathena nikkhami.
The king named Bandhumā was his father, and the one named Bandhumatī was his mother. Khaṇḍa and Tissa were the two chief disciples. Asoka was the attendant. Candā and Candamittā were the two chief female disciples. The Bodhi tree was the Pāṭali tree. His body was eighty cubits in height. The radiance of his body always spread for seven yojanas. His lifespan was eighty thousand years. His chief queen was named Sutanu. His son was named Samavaṭṭakkhandha. He went forth on a royal chariot.
Và Ngài đã ra đi bằng cỗ xe Ājañña.
Tena vuttaṃ –
Therefore it was said:
Vì vậy, có lời dạy:
Tattha bandhanāti devamanusse kāmarāgasaṃyojanādibandhanā mocesi, vikāsesīti attho.
Therein, from bonds means he freed devas and humans from the bonds of sensual passion, fetters, and so on; the meaning is that he caused them to blossom.
Ở đây, bandhanā có nghĩa là Ngài đã giải thoát, đã mở ra cho chư thiên và loài người khỏi các trói buộc như kiết sử dục ái.
Maggāmaggañca ācikkhīti ‘‘amatādhigamāya ayaṃ maggo ucchedasassatadiṭṭhivirahitā majjhimā paṭipadā maggo kāyakilamathādiko nāyaṃ maggo’’ti sesaputhujjane ācikkhīti attho.
And pointed out the path and the non-path means he explained to the remaining ordinary people: "This path, the middle way, free from the views of annihilationism and eternalism, is the path for the attainment of the deathless. This path of self-mortification and so on is not the path." This is the meaning.
Maggāmaggañca ācikkhī có nghĩa là Ngài đã chỉ rõ cho các phàm phu còn lại rằng: “Con đường này là con đường dẫn đến sự chứng đắc bất tử, con đường trung đạo không có tà kiến đoạn kiến và thường kiến là con đường đúng; còn con đường khổ hạnh ép xác không phải là con đường.”
Ālokaṃ dassayitvānāti maggañāṇālokaṃ vipassanāñāṇālokañca dassayitvā.
Having shown the light means having shown the light of the knowledge of the path and the light of the knowledge of insight.
Ālokaṃ dassayitvānā có nghĩa là sau khi chiếu sáng ánh sáng của đạo trí và ánh sáng của tuệ quán.
Lakkhaṇañca kusumitanti cittalakkhaṇādīhi phullitaṃ maṇḍitaṃ bhagavato sarīranti attho.
And the blossomed marks means the Blessed One's body was flowered and adorned with the marks of the mind and so on. This is the meaning.
Lakkhaṇañca kusumita có nghĩa là thân của Đức Thế Tôn được trang sức, được rực rỡ bởi các tướng tốt như tướng tâm.
Sesaṃ sabbattha gāthāsu uttānamevāti.
In all the verses, the remainder is self-evident.
Phần còn lại trong tất cả các bài kệ đều rõ ràng.
Vipassissa aparabhāge antarahite ca tasmiṃ kappe tato paraṃ ekūnasaṭṭhiyā kappesu buddhā loke na uppajjiṃsu.
In the period after Vipassī, when that kappa had passed, for the next fifty-nine kappas, no Buddhas arose in the world.
Sau Đức Phật Vipassī, khi kiếp đó đã qua đi, trong năm mươi chín kiếp tiếp theo, không có vị Phật nào xuất hiện trên thế gian. Ánh sáng của chư Phật đã biến mất.
Apagatabuddhāloko ahosi.
The world was devoid of the light of a Buddha.
Thế gian không còn ánh sáng của chư Phật.
Kilesadevaputtamārānaṃ ekarajjaṃ apagatakaṇṭakaṃ ahosi.
It became the sole, thornless dominion of the Māras of defilements and the Devaputta.
Vương quốc của các Ma-vương phiền não và Ma-vương thiên tử đã không còn chướng ngại.
Ito pana ekattiṃsakappe siniddhasukkhasāradārupacito pahūtasappisitto nidhūmo sikhī viya sikhī ca vessabhū cāti dve sammāsambuddhā loke uppajjiṃsu.
However, thirty-one kappas from this one, two Perfectly Enlightened Ones, Sikhī and Vessabhū, arose in the world, like a smokeless fire fueled by smooth, dry, heartwood and doused with abundant ghee.
Hơn nữa, vào kiếp thứ ba mươi mốt, hai vị Sammāsambuddha tên là Sikhī và Vessabhū đã xuất hiện trên thế gian, giống như ngọn lửa không khói, được làm từ gỗ chắc, khô ráo, mượt mà, và được rưới nhiều bơ tinh khiết.
Tattha sikhī pana bhagavā pāramiyo pūretvā tusitapure nibbattitvā tato cavitvā kusalakaraṇavatī aruṇavatīnagare paramaguṇavato aruṇavato nāma rañño aggamahesiyā rattakanakapaṭibimbarucirappabhāya pabhāvatiyā nāma deviyā kucchismiṃ paṭisandhiṃ gahetvā dasa māse vītināmetvā nisabhuyyāne mātukucchito nikkhami.
Among them, the Blessed One Sikhī, having fulfilled the perfections, was reborn in the Tusita realm, and passing away from there, he took conception in the city of Aruṇavatī, which was conducive to wholesome actions, in the womb of Queen Pabhāvatī, the chief consort of King Aruṇavā, who possessed supreme virtues. She had the lovely radiance of an image made of red gold. After passing ten months, he emerged from his mother's womb in the Nisabha park.
Trong số đó, Đức Thế Tôn Sikhī đã viên mãn các Ba-la-mật, tái sinh vào cõi trời Tusita, rồi từ đó diệt độ, thọ thai trong bụng của Hoàng hậu Pabhāvatī, người có vẻ đẹp rực rỡ như tượng vàng đỏ, là chánh cung của Đức vua Aruṇavā, một vị vua có phẩm hạnh tối thượng, tại thành phố Aruṇavatī, nơi có nhiều việc thiện. Sau mười tháng, ngài sinh ra từ bụng mẹ tại vườn Nisabha.
Nemittikā panassa nāmaṃ karontā uṇhīsassa sikhā viya uggatattā ‘‘sikhī’’ti nāmamakaṃsu.
When the soothsayers were giving him a name, because his topknot rose up like a flame, they named him "Sikhī".
Những nhà chiêm tinh đã đặt tên cho ngài là "Sikhī" vì ngài có một búi tóc nhô lên như ngọn lửa trên đỉnh đầu.
So sattavassasahassāni agāraṃ ajjhāvasi.
He dwelt in the household for seven thousand years.
Ngài đã sống trong cung điện bảy ngàn năm.
Sucandakasirīgiriyasanārivasabha nāmakā tayo pāsādā ahesuṃ.
There were three palaces named Sucandaka, Sirigiriya, and Nārivasabha.
Có ba cung điện tên là Sucandaka, Sirīgiriya và Asanārivasabha.
Sabbakāmādevippamukhāni catuvīsati itthisahassāni paccupaṭṭhitāni ahesuṃ.
Twenty-four thousand women, with Sabbakāmādevī as their chief, were in attendance.
Hai mươi bốn ngàn cung nữ, đứng đầu là Hoàng hậu Sabbakāmādevī, đã hầu hạ ngài.
So cattāri nimittāni disvā sabbakāmādeviyā guṇagaṇātule atule nāma putte uppanne hatthiyānena hatthikkhandhavaragato mahābhinikkhamanaṃ nikkhamitvā pabbaji.
Having seen the four signs, and after a son named Atula, who was a measure of the multitude of virtues of Queen Sabbakāmā, was born, he went forth on the great renunciation mounted on the back of a noble elephant, riding an elephant vehicle, and became an ascetic.
Ngài đã thấy bốn điềm báo, và khi con trai ngài tên là Atula, người có phẩm hạnh vô song như một khối công đức, được sinh ra từ Hoàng hậu Sabbakāmādevī, ngài cưỡi voi vương giả, thực hiện cuộc đại xuất gia và trở thành một vị xuất gia.
Taṃ sattatipurisasatasahassāni anupabbajiṃsu.
Seventy thousand men went forth in his footsteps.
Bảy mươi ngàn người đã xuất gia theo ngài.
So tehi parivuto aṭṭhamāsaṃ padhānacariyaṃ caritvā visākhapuṇṇamāya gaṇasaṅgaṇikaṃ pahāya sudassananigame piyadassīseṭṭhino dhītuyā dinnaṃ madhupāyāsaṃ paribhuñjitvā taruṇakhadiravane divāvihāraṃ vītināmetvā anomadassinā nāma tāpasena dinnā aṭṭha kusatiṇamuṭṭhiyo gahetvā puṇḍarīkabodhiṃ upasaṅkami.
Surrounded by them, he practiced austerities for eight months. On the full moon day of Visākha, having left the company of his group, he partook of the milk-rice with honey offered by the daughter of the merchant Piyadassī in the market town of Sudassana. After spending the day in the young khadira forest, he accepted eight handfuls of kusa grass given by a hermit named Anomadassi and approached the Puṇḍarīka Bodhi tree.
Ngài, được những vị ấy vây quanh, đã thực hành khổ hạnh trong tám tháng. Vào ngày trăng tròn Vesākha, ngài từ bỏ cuộc sống đoàn thể, thọ thực món sữa gạo mật ong do con gái của trưởng giả Piyadassī dâng cúng tại thị trấn Sudassana. Sau khi trải qua buổi trưa trong khu rừng Khadira non, ngài nhận tám nắm cỏ Kuśa do đạo sĩ Anomadassī dâng cúng và đến cây Bồ-đề Pundarīka.
Tassā kira puṇḍarīkabodhiyāpi pāṭaliyā pamāṇameva pamāṇaṃ ahosi.
The size of that Puṇḍarīka Bodhi tree was indeed the same as the size of the Pāṭalī tree.
Cây Bồ-đề Pundarīka đó cũng có kích thước tương đương với cây Pāṭalī.
Taṃdivasameva so paṇṇāsaratanakkhandho hutvā abbhuggato, sākhāpissa paṇṇāsaratanamattāva.
On that very day, it grew to have a trunk of fifty cubits, and its branches were also fifty cubits long.
Ngay trong ngày đó, cây bồ-đề đã vươn lên với thân cây cao năm mươi ratana, và các cành của nó cũng dài năm mươi ratana.
So dibbehi gandhehi pupphehi sañchanno ahosi.
He was covered with divine fragrances and flowers.
Nó được bao phủ dày đặc bởi hương thơm và hoa của chư thiên.
Na kevalaṃ puppheheva, phalehipi sañchanno ahosi.
Not only with flowers, but he was also covered with fruits.
Không chỉ có hoa, mà còn có quả.
Tassa ekapassato taruṇāni phalāni ekato majjhimāni ekato nātipakkāni ekato pakkhittadibbojāni viya surasāni vaṇṇagandharasasampannāni tato tato olambanti.
On one side of it, tender fruits, on another side medium-ripe ones, on yet another side not-too-ripe ones, and on another side, fruits rich in color, fragrance, and taste, like those infused with divine essence, hung down from various places.
Từ một phía của cây, những quả non; từ một phía khác, những quả vừa; từ một phía khác nữa, những quả chưa chín hẳn; và từ một phía khác, những quả đã chín, ngon ngọt như được thêm vào tinh hoa của chư thiên, đầy đủ sắc, hương và vị, treo lủng lẳng từ khắp nơi.
Yathā ca so, evaṃ dasasahassicakkavāḷesu pupphūpagā rukkhā pupphehi phalūpagā rukkhā phalehi paṭimaṇḍitā ahesuṃ.
And just as that tree was, so too in the ten thousand world-systems, trees bearing flowers were adorned with flowers, and trees bearing fruits were adorned with fruits.
Cũng như cây bồ-đề đó, tất cả các cây ra hoa trong mười ngàn thế giới được trang điểm bằng hoa, và các cây ra quả được trang điểm bằng quả.
So tattha catuvīsatihatthavitthataṃ tiṇasantharaṃ santharitvā pallaṅkaṃ ābhujitvā caturaṅgavīriyaṃ adhiṭṭhāya nisīdi.
There, he spread a mat of grass twenty-four cubits wide, sat cross-legged, and steadfastly maintained the four-fold energy.
Ở đó, Ngài đã trải một thảm cỏ rộng hai mươi bốn cubit, ngồi kiết già, và an trụ vào tứ chi tinh tấn.
Evaṃ nisīditvā chattiṃsa yojanavitthataṃ samāraṃ mārabalaṃ vidhamitvā sambodhiṃ pāpuṇitvā – ‘‘anekajātisaṃsāraṃ…pe… taṇhānaṃ khayamajjhagā’’ti udānaṃ udānetvā bodhisamīpeyeva sattasattāhaṃ vītināmetvā brahmāyācanaṃ sampaṭicchitvā attanā saha pabbajitānaṃ sattatiyā bhikkhusatasahassānaṃ upanissayasampattiṃ disvā surapathena gantvā vividhāvaraṇavatiyā aruṇavatiyā rājadhāniyā samīpe migājinuyyāne otaritvā tehi munigaṇehi parivuto tesaṃ majjhe dhammacakkaṃ pavattesi.
Having thus sat, he vanquished Māra's host, which was thirty-six leagues wide and included Māra himself, attained perfect enlightenment, and then uttered the solemn utterance: "Through countless births in saṃsāra...pe... I have reached the destruction of craving." After spending seven times seven days near the Bodhi tree, he accepted the Brahmā's invitation, perceived the maturity of the requisites for the seventy thousand bhikkhus who had renounced with him, traveled through the sky, and descended into the Migājiṇuyyāna near the royal capital of Aruṇavatī, which possessed various barriers. Surrounded by that assembly of sages, he set in motion the Wheel of Dhamma in their midst.
Ngồi như vậy, Ngài đã đánh tan đạo quân Ma-vương cùng với Ma-vương, rộng ba mươi sáu dojana, đạt đến giác ngộ tối thượng, rồi thốt lên lời cảm hứng: "Anekajātisaṃsāraṃ...pe... taṇhānaṃ khayamajjhagā" (Ta đã lang thang qua nhiều kiếp sống...pe... Ta đã đạt đến sự diệt trừ khát ái). Ngài trải qua bảy tuần lễ gần cây Bồ-đề, chấp nhận lời thỉnh cầu của Phạm thiên, và thấy được sự viên mãn của các điều kiện giải thoát của bảy mươi ngàn Tỳ-khưu đã xuất gia cùng với Ngài. Ngài đi bằng đường trời, hạ xuống tại vườn Migājinā, gần kinh đô Aruṇavatī, nơi có nhiều chướng ngại. Được đoàn thể các bậc hiền thánh đó vây quanh, Ngài đã chuyển Pháp luân giữa họ.
Tadā koṭisatasahassānaṃ paṭhamo abhisamayo ahosi.
At that time, there was the first realization of Dhamma for a hundred thousand koṭis of beings.
Lúc đó, một trăm ngàn chư thiên và loài người đã chứng ngộ Pháp lần đầu tiên.
Tena vuttaṃ –
Therefore, it was said:
Vì vậy đã nói rằng:
Punapi aruṇavatiyā rājadhāniyā samīpeyeva abhibhūrājaputtassa ca sambhavarājaputtassa cāti dvinnaṃ saparivārānaṃ dhammaṃ desetvā navutikoṭisahassāni dhammāmataṃ pāyesi.
Again, near the royal capital of Aruṇavatī, he taught the Dhamma to the two princes Abhibhū and Sambhava, along with their retinues, and nourished ninety thousand koṭis of beings with the ambrosia of Dhamma.
Lại nữa, gần kinh thành Aruṇavatī, Ngài đã thuyết pháp cho hai hoàng tử Abhibhū và Sambhava cùng quyến thuộc, ban cho chín mươi ngàn vạn (navutikoṭisahassāni) chúng sinh cam lộ Pháp.
So dutiyo abhisamayo ahosi.
That was the second realization.
Đó là sự chứng ngộ thứ hai.
Tena vuttaṃ –
Therefore, it was said:
Do đó đã được nói:
Abhibhunā ca sambhavena ca rājaputtena saddhiṃ pabbajitānaṃ arahantānaṃ satasahassānaṃ majjhe nisīditvā pātimokkhaṃ uddisi, so paṭhamo sannipāto ahosi, aruṇavatīnagare ñātisamāgame pabbajitānaṃ asītiyā bhikkhusahassānaṃ majjhe nisīditvā pātimokkhaṃ uddisi, so dutiyo sannipāto ahosi.
He recited the Pātimokkha while seated amidst a hundred thousand Arahants who had renounced with Princes Abhibhū and Sambhava; that was the first assembly. He recited the Pātimokkha while seated amidst eighty thousand bhikkhus who had renounced at the gathering of relatives in Aruṇavatī city; that was the second assembly. In Dhanañjaya city, at the time of disciplining the Nāga King Dhanapāla, the Blessed One recited the Pātimokkha while seated amidst seventy thousand bhikkhus who had renounced; that was the third assembly.
Ngài đã đọc giới bổn (Pātimokkha) khi ngồi giữa một trăm ngàn vị A-la-hán đã xuất gia cùng với các hoàng tử Abhibhū và Sambhava. Đó là đại hội đầu tiên. Ngài đã đọc giới bổn khi ngồi giữa tám mươi ngàn Tỳ-kheo đã xuất gia trong buổi họp mặt thân quyến tại thành Aruṇavatī. Đó là đại hội thứ hai.
Dhanañjayanagare dhanapālakanāgavinayanasamaye pabbajitānaṃ sattatiyā bhikkhusahassānaṃ majjhe bhagavā pātimokkhaṃ uddisi, so tatiyo sannipāto ahosi.
In Dhanañjaya city, at the time of disciplining the Nāga King Dhanapāla, the Blessed One recited the Pātimokkha while seated amidst seventy thousand bhikkhus who had renounced; that was the third assembly.
Tại thành Dhanañjaya, vào thời điểm thuần hóa vua rồng Dhanapālaka, Đức Thế Tôn đã đọc giới bổn khi ngồi giữa bảy mươi ngàn Tỳ-kheo đã xuất gia. Đó là đại hội thứ ba.
Tena vuttaṃ –
Therefore, it was said:
Do đó đã được nói:
Tadā kira amhākaṃ bodhisatto katthaci asaṃsaṭṭho paribhuttanagare arindamo nāma rājā hutvā sikhimhi satthari paribhuttanagaramanuppatte saparivāro rājā bhagavato paccuggantvā pasādavaḍḍhitahadayanayanasoto dasabalassa amalacaraṇakamalayugaḷesu saparivāro sirasā abhivanditvā dasabalaṃ nimantetvā sattāhaṃ issariyakulavibhavasaddhānurūpaṃ mahādānaṃ datvā dussabhaṇḍāgāradvārāni vivarāpetvā buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa mahagghāni vatthāni adāsi.
At that time, our Bodhisatta, being unattached to anyone, was a king named Arindama in Paribhutta city. When the Teacher Sikhī arrived in Paribhutta city, King Arindama, with his retinue, went forth to meet the Blessed One. With a heart and eyes brimming with devotion, he bowed his head with his retinue at the pure lotus-like feet of the Ten-Powered One. He then invited the Ten-Powered One and offered a great alms-giving for seven days, befitting his status as a king, his family's wealth, and his faith. He had the doors of the storehouse of cloths opened and presented costly robes to the Saṅgha of bhikkhus, with the Buddha at its head.
Khi đó, Bồ Tát của chúng ta, không dính mắc vào bất cứ ai, là vị vua tên Arindama trong thành Paribhut, và khi Đức Sikhi Thế Tôn đến thành Paribhut, vị vua cùng quyến thuộc đã đi đón Đức Thế Tôn, với trái tim và đôi mắt tràn đầy niềm tịnh tín, đã đảnh lễ dưới đôi chân sen thanh tịnh của bậc Thập Lực (Dasabala) cùng với quyến thuộc. Sau đó, Ngài đã thỉnh Đức Thập Lực và cúng dường đại thí trong bảy ngày, phù hợp với uy quyền, gia thế, tài sản và lòng tịnh tín của mình. Ngài đã mở cửa kho vải và cúng dường những tấm y quý giá cho Tăng đoàn do Đức Phật đứng đầu.
Attano ca balarūpalakkhaṇajavasampannahemajālamālāsamalaṅkataṃ navakanakaruciradaṇḍakosacāmarayugavirājitaṃ vipulamudukaṇṇaṃ candarājivirājitavadanasobhaṃ erāvaṇavāraṇamiva arivāraṇaṃ varavāraṇaṃ datvā vāraṇappamāṇameva katvā kappiyabhaṇḍañca adāsi.
He also offered his own noble elephant, which was adorned with golden nets and garlands, possessed strength, beauty, auspicious marks, and swiftness, was resplendent with a new golden staff, a sheath, and a pair of Yak-tail whisks, had large soft ears, and a face as radiant as the moon king, like the elephant Erāvaṇa, capable of warding off enemies. He also gave consumable goods equivalent to the measure of the elephant.
Vị Bồ Tát cũng đã cúng dường một con voi quý báu, hùng mạnh, có hình dáng và sức mạnh hoàn hảo, được trang trí bằng vòng hoa lưới vàng, với cặp chổi lông đuôi bò rừng có cán bằng vàng mới, duyên dáng và có vỏ bọc, với đôi tai rộng mềm mại, và với vẻ đẹp khuôn mặt rạng rỡ như vua mặt trăng, như voi Erāvaṇa, có khả năng chế ngự kẻ thù. Ngài cũng đã chuẩn bị các vật dụng thích hợp (kappiyabhaṇḍa) theo kích thước của con voi và cúng dường.
Sopi naṃ satthā – ‘‘ito ekattiṃsakappe buddho bhavissatī’’ti byākāsi.
The Teacher then declared concerning him: "From this kapppa, in the thirty-first kappa, this one will become a Buddha."
Vị Đạo Sư ấy cũng đã thọ ký cho ngài rằng: “Từ đây, sau ba mươi mốt kiếp, vị này sẽ thành Phật.”
Tena vuttaṃ –
Therefore, it was said:
Do đó đã được nói:
Tattha nimminitvāti tassa hatthino pamāṇena tulayitvā.
Here, nimminitvā means "weighed according to the measure of that elephant."
Trong đó, nimminitvā có nghĩa là cân đo theo kích thước của con voi đó.
Kappiyanti kappiyabhaṇḍaṃ, bhikkhūnaṃ yaṃ bhaṇḍaṃ kappati gahetuṃ, taṃ kappiyabhaṇḍaṃ nāma.
Kappiyaṃ refers to suitable requisites; any item suitable for bhikkhus to accept is called a suitable requisite.
Kappiya có nghĩa là vật dụng thích hợp (kappiyabhaṇḍa); vật dụng nào chư Tỳ-khưu được phép thọ nhận, vật dụng đó gọi là kappiyabhaṇḍa.
Pūrayiṃ mānasaṃ mayhanti mama cittaṃ dānapītiyā pūrayiṃ, mayhaṃ hāsuppādanasamatthaṃ akāsinti attho.
Pūrayiṃ mānasaṃ mayhaṃ means "I filled my mind with the joy of giving, I made it capable of generating happiness for me"; this is the meaning.
Pūrayiṃ mānasaṃ mayhaṃ có nghĩa là tôi đã làm cho tâm tôi tràn đầy niềm hỷ lạc từ sự bố thí, tức là tôi đã làm cho tâm tôi có khả năng tạo ra niềm vui.
Niccaṃ daḷhamupaṭṭhitanti niccakālaṃ dānaṃ dassāmī’’ti dānavasena daḷhaṃ upaṭṭhitaṃ cittanti attho.
Niccaṃ daḷhamupaṭṭhitaṃ means "a mind firmly established with regard to giving, saying 'I will always give alms'"; this is the meaning.
Niccaṃ daḷhamupaṭṭhitaṃ có nghĩa là tâm luôn kiên định trong việc bố thí, với ý nghĩa rằng “tôi sẽ luôn bố thí.”
Tassa pana bhagavato nagaraṃ aruṇavatī nāma ahosi.
The city of that Blessed One was named Aruṇavatī.
Thành phố của Đức Thế Tôn ấy tên là Aruṇavatī.
Aruṇavā nāma rājā pitā, pabhāvatī nāma mātā, abhibhū ca sambhavo ca dve aggasāvakā, khemaṅkaro nāmupaṭṭhāko, sakhilā ca madumā ca dve aggasāvikā, puṇḍarīkarukkho bodhi, sarīrañcassa sattatihatthubbedhaṃ ahosi.
His father was King Aruṇavā, his mother was named Prabhāvatī. Abhibhū and Sambhava were his two chief disciples. His attendant was named Khemaṅkaro. Sakhilā and Madumā were his two chief female disciples. His Bodhi tree was a Puṇḍarīka tree. His body was seventy cubits tall.
Vua Aruṇa là thân phụ, Hoàng hậu Pabhāvatī là thân mẫu. Abhibhū và Sambhava là hai vị Thượng Thủ Thanh Văn. Khemaṅkara là thị giả. Sakhilā và Madumā là hai vị Thượng Thủ Thanh Văn Ni. Cây Bồ-đề là cây Puṇḍarīka. Thân của Ngài cao bảy mươi cubit.
Sarīrappabhā niccakālaṃ yojanattayaṃ pharitvā aṭṭhāsi.
His bodily radiance always extended three leagues.
Hào quang thân của Ngài luôn tỏa sáng xa ba do-tuần.
Sattativassasahassāni āyu, sabbakāmā nāmassa aggamahesī, atulo nāmassa putto, hatthiyānena nikkhami.
His lifespan was seventy thousand years. His chief queen was named Sabbakāmā. His son was named Atulo. He departed by elephant-carriage.
Tuổi thọ của Ngài là bảy mươi ngàn năm. Hoàng hậu chánh cung của Ngài tên là Sabbakāmā. Con trai của Ngài tên là Atula. Ngài đã xuất gia bằng cỗ xe voi.
Tena vuttaṃ –
Therefore, it was said:
Do đó đã được nói:
Tattha puṇḍarīkoti setambarukkho.
Therein, puṇḍarīko means a white mango tree.
Trong đó, Puṇḍarīka có nghĩa là cây xoài trắng.
Tīṇi yojanaso pabhāti tīṇi yojanāni pabhā niccharantīti attho.
A light spanning three yojanas means that the light issued forth for three yojanas.
Tīṇi yojanaso pabhā có nghĩa là hào quang tỏa ra ba do-tuần.
Dhammameghanti dhammavassaṃ, dhammavassanako buddhamegho.
The cloud of Dhamma means the rain of Dhamma, the Buddha-cloud that showers the rain of Dhamma.
Dhammamegha có nghĩa là mưa Pháp, đám mây Phật là đám mây mưa Pháp.
Temayitvāti dhammakathāsalilena temetvā, siñcitvāti attho.
Having drenched means having moistened with the water of the Dhamma talk, that is, having sprinkled.
Temayitvā có nghĩa là làm ướt, làm thấm nhuần bằng nước Pháp thoại.
Sadevaketi sadevake satte.
Beings along with the devas means beings together with the devas.
Sadevake có nghĩa là các chúng sinh cùng với chư thiên.
Khemantanti khemantaṃ nibbānaṃ.
To the secure state means to the secure state of Nibbāna.
Khemanta có nghĩa là Niết-bàn, nơi an toàn.
Anubyañjanasampannanti tambanakhatuṅganāsavaṭṭaṅgulitādīhi asītiyā anubyañjanehi sampannaṃ, dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇapaṭimaṇḍitaṃ bhagavato sarīranti attho.
Endowed with the minor characteristics means the body of the Blessed One was endowed with the eighty minor characteristics such as copper-colored nails, a prominent nose, and rounded fingers, and was adorned with the thirty-two marks of a Great Man.
Anubyañjanasampanna có nghĩa là thân của Đức Thế Tôn được trang điểm bằng tám mươi tướng phụ như móng tay đỏ, mũi cao, ngón tay tròn, v.v., và được tô điểm bằng ba mươi hai tướng đại trượng phu.
Sikhī kira sammāsambuddho sīlavatīnagare assārāme parinibbāyi.
It is said that the Fully Enlightened Buddha Sikhī attained final Nibbāna in the Assa monastery in the city of Sīlavatī.
Đức Sikhī Sammāsambuddha được cho là đã nhập Niết-bàn tại tu viện Assārāma trong thành Sīlavatī.
Sikhissa kira bhagavato dhātuyo ekagghanāva hutvā aṭṭhaṃsu na vippakiriṃsu.
It is said that the relics of the Blessed One Sikhī remained as a single solid mass and did not scatter.
Các xá-lợi của Đức Thế Tôn Sikhī được cho là đã kết thành một khối, không bị phân tán.
Sakalajambudīpavāsino pana manussā tiyojanubbedhaṃ sattaratanamayaṃ himagirisadisasobhaṃ thūpamakaṃsu.
The people of all Jambudīpa, however, built a stūpa three yojanas in height, made of the seven kinds of gems, with a splendor like the Himālaya mountain.
Và cư dân của toàn bộ Jambudīpa đã xây dựng một bảo tháp cao ba do-tuần, làm bằng bảy loại ngọc quý, rực rỡ như núi tuyết Himalaya.
Sesamettha gāthāsu pākaṭamevāti.
The rest in these verses is self-evident.
Trong những bài kệ này, phần còn lại đã rõ ràng.
Sikhissa pana sammāsambuddhassa aparabhāge antarahite tassa sāsane sattativassasahassāyukā manussā anukkamena parihāyitvā dasavassāyukā ahesuṃ.
After the Fully Enlightened Buddha Sikhī, when his Dispensation had disappeared, human beings with a lifespan of seventy thousand years gradually declined until their lifespan was ten years.
Sau khi giáo pháp của Đức Chánh Đẳng Giác Sikhī biến mất, tuổi thọ của con người, vốn là bảy vạn năm, dần dần suy giảm xuống còn mười năm.
Puna vaḍḍhitvā aparimitāyukā hutvā anukkamena parihāyitvā saṭṭhivassasahassāyukā ahesuṃ.
Again, it increased until their lifespan was immeasurable, and then gradually declined until their lifespan was sixty thousand years.
Sau đó, tuổi thọ lại tăng lên vô hạn, rồi dần dần suy giảm xuống còn sáu vạn năm.
Tadā vijitamanobhū sabbalokābhibhū sayambhū vessabhū nāma satthā loke udapādi.
At that time, a Teacher named Vessabhū, who had conquered the domain of the mind, who was the vanquisher of the whole world, the Self-Existent One, arose in the world.
Vào thời điểm đó, một vị Đạo Sư tên là Vessabhū, người đã chiến thắng mọi tâm ý, vượt trội hơn tất cả thế gian, và tự giác ngộ (sayambhū), đã xuất hiện trên thế gian.
So pāramiyo pūretvā tusitapure nibbattitvā tato cavitvā anomanagare suppatītassa suppatītassa nāma rañño aggamahesiyā sīlavatiyā yasavatiyā nāma kucchismiṃ paṭisandhiṃ aggahesi.
He, having fulfilled the perfections, was reborn in the Tusita realm, and passing away from there, he took conception in the city of Anoma, in the womb of the virtuous chief queen of King Suppatīta, named Yasavatī.
Ngài đã viên mãn các Ba-la-mật, tái sinh vào cõi trời Tusita, rồi từ đó chuyển sinh và thụ thai vào thai tạng của Hoàng hậu Yasavatī, người có giới hạnh (Sīlavatī), vợ của đức vua Suppatīta ở thành Anoma.
So dasannaṃ māsānaṃ accayena anupamuyyāne mātukucchito nikkhami.
After ten months, he came forth from his mother’s womb in the Anupama park.
Sau mười tháng, Ngài đản sinh từ thai tạng của mẹ tại vườn Anupama.
Jāyamānova janaṃ tosento vasabhanādaṃ nadi.
While being born, delighting the people, he uttered a cry like that of a bull.
Vừa đản sinh, Ngài đã làm cho mọi người hoan hỷ bằng cách cất tiếng rống như bò chúa (vasabhanāda).
Tasmā vasabhanādahetuttā tassa nāmaggahaṇadivase ‘‘vessabhū’’ti nāmamakaṃsu.
Therefore, because of the bull-like cry, on his naming day they gave him the name “Vessabhū.”
Vì vậy, vào ngày đặt tên, Ngài được gọi là “Vessabhū” do tiếng rống như bò chúa (vasabhanāda) ấy.
So chabbassasahassāni agāraṃ ajjhāvasi.
He lived in the household for six thousand years.
Ngài sống trong gia đình sáu ngàn năm.
Ruci-suruci-rativaḍḍhananāmakā tayo pāsādā tassa ahesuṃ.
He had three palaces named Ruci, Suruci, and Rativaḍḍhana.
Ngài có ba tòa cung điện tên là Ruci, Suruci và Rativaḍḍhana.
Sucittādevippamukhāni tiṃsa itthisahassāni paccupaṭṭhitāni ahesuṃ.
Thirty thousand women, with Queen Sucittā at their head, were in attendance.
Ba vạn nữ nhân, do Sucittādevī đứng đầu, đã phục vụ Ngài.
So cattāri nimittāni disvā sucittāya nāma deviyā suppabuddhe nāma kumāre uppanne suvaṇṇasivikāya uyyānadassanatthāya gantvā devadattāni kāsāyāni gahetvā pabbaji.
Having seen the four signs, when a son named Suppabuddha was born to Queen Sucittā, he went to see the park in a golden palanquin, took the saffron robes given by a deva, and went forth.
Sau khi thấy bốn điềm báo và khi hoàng tử Suppabuddha, con của hoàng hậu Sucittā, ra đời, Ngài đã rời bỏ gia đình bằng kiệu vàng để đi ngắm cảnh vườn, rồi thọ nhận y cà-sa do chư thiên dâng cúng và xuất gia.
Taṃ sattattiṃsasahassāni anupabbajiṃsu.
Thirty-seven thousand men went forth following him.
Ba vạn bảy ngàn người đã theo Ngài xuất gia.
Atha so tehi parivuto cha māse padhānacariyaṃ caritvā visākhapuṇṇamāya sucittanigame sandissamānasarīrāya sirivaḍḍhanāya nāma dinnaṃ madhupāyāsaṃ paribhuñjitvā sālavane divāvihāraṃ vītināmetvā sāyanhasamaye narindanāgarājena dinnā aṭṭha tiṇamuṭṭhiyo gahetvā sālabodhiṃ padakkhiṇato upāgami.
Then, surrounded by them, he practiced striving for six months, and on the full moon day of Visākha, in the market town of Sucitta, he partook of the milk-rice offered by Sirivaḍḍhanā, whose body was clearly visible, spent the day in a sāla grove, and in the evening, taking the eight handfuls of grass given by the nāga king Narinda, he approached the Sāla Bodhi tree from the right.
Sau đó, Ngài, được những vị ấy vây quanh, đã thực hành khổ hạnh sáu tháng, rồi vào ngày trăng tròn tháng Visākha, thọ dụng món sữa gạo (madhupāyāsa) do nữ nhân Sirivaḍḍhanā ở làng Sucitta dâng cúng, người đã hiện thân (sandissamānasarīrāya), rồi trải qua thời gian nghỉ ngơi ban ngày trong rừng Sāla, và vào buổi chiều, Ngài đã thọ nhận tám bó cỏ do vua Nāga Narinda dâng cúng, rồi đi nhiễu hữu cây Bồ-đề Sāla.
Tassāpi sālassa tadeva pāṭaliyā pamāṇameva pamāṇaṃ ahosi.
The dimensions of that sāla tree were the same as those of the pāṭali tree.
Cây Sāla ấy cũng có kích thước giống như cây Pāṭali.
Tatheva pupphaphalasirivibhavo veditabbo.
The glorious abundance of its flowers and fruits should be understood in the same way.
Tương tự, sự thịnh vượng về hoa quả cũng nên được hiểu như vậy.
So sālamūlamupagantvā cattālīsahatthavitthataṃ tiṇasantharaṃ santharitvā pallaṅkaṃ ābhujitvā vigatanīvaraṇaṃ sabbakāmamadāvaraṇaṃ anāvaraṇañāṇaṃ paṭilabhitvā – ‘‘anekajātisaṃsāraṃ…pe… taṇhānaṃ khayamajjhagā’’ti udānaṃ udānetvā sattasattāhaṃ tattheva vītināmetvā attano kaniṭṭhabhātikassa soṇakumārassa uttarakumārassa ca upanissayasampattiṃ disvā devapathena gantvā anomanagarasamīpe aruṇuyyāne otaritvā uyyānapālena kumāre pakkosāpetvā tesaṃ saparivārānaṃ majjhe dhammacakkaṃ pavattesi.
Having approached the foot of the Sāla tree, he spread a grass mat forty cubits wide, sat cross-legged, and having obtained the unobstructed knowledge that is free from hindrances and obstructs all intoxication from sensual pleasures, he uttered the inspired utterance, "Through many a birth in saṃsāra... etc... I reached the end of craving." Having spent seven weeks in that very place, he saw the perfection of supporting conditions in his younger brothers, Prince Soṇa and Prince Uttara. He traveled by the celestial path, descended in the Aruṇa Park near the city of Anoma, and had the park keeper summon the princes. In the midst of them and their retinue, he set the Wheel of Dhamma in motion.
Ngài đi đến gốc cây Sāla, trải một lớp cỏ rộng bốn mươi khuỷu tay, ngồi kiết già, đạt được trí tuệ không bị che chướng, không có chướng ngại của mọi dục vọng và sự kiêu mạn, rồi thốt lên lời cảm hứng: “Ta đã lang thang qua nhiều kiếp sống… (vân vân)… Ta đã đạt đến sự diệt tận của ái dục,” rồi Ngài trải qua bảy tuần lễ ở đó, thấy được sự thành tựu về điều kiện căn bản (upanissayasampatti) của người em trai Sona và hoàng tử Uttara, rồi Ngài đi bằng đường trời, hạ xuống vườn Aruṇa gần thành Anoma, sai người giữ vườn mời các hoàng tử đến, và giữa họ cùng với tùy tùng, Ngài đã chuyển Pháp luân.
Tadā asītiyā koṭisahassānaṃ paṭhamo abhisamayo ahosi.
At that time, the first realization of the truth occurred for eighty thousand crores of beings.
Vào lúc đó, có tám mươi ngàn vạn chúng sinh đã đạt được sự giác ngộ lần đầu tiên.
Puna janapadacārikaṃ caranto bhagavā tattha tattha dhammaṃ desento sattatiyā koṭisahassānaṃ dhammābhisamayo ahosi, so dutiyo abhisamayo ahosi.
Again, while the Blessed One was wandering through the countryside, teaching the Dhamma in various places, the realization of the Dhamma occurred for seventy thousand crores of beings; that was the second realization.
Sau đó, Đức Thế Tôn, khi du hành khắp các vùng đất, thuyết pháp ở nhiều nơi, đã làm cho bảy mươi ngàn vạn chúng sinh giác ngộ Pháp, đó là lần giác ngộ thứ hai.
Anomanagareyeva diṭṭhijālaṃ bhindanto titthiyamānaddhajaṃ pātento mānamadaṃ viddhaṃsento dhammaddhajaṃ samussayanto navutiyojanavitthatāya manussaparisāya parimāṇarahitāya devaparisāya yamakapāṭihāriyaṃ katvā devamanusse pasādetvā saṭṭhikoṭiyo dhammāmatena tappesi, so tatiyo abhisamayo ahosi.
In the city of Anoma itself, while breaking the net of wrong views, felling the banner of the sectarians' conceit, destroying pride and intoxication, and raising the banner of the Dhamma, he performed the twin miracle for an assembly of humans spanning ninety yojanas and an innumerable assembly of devas. Having inspired faith in devas and humans, he satisfied sixty crores of beings with the deathless nectar of the Dhamma; that was the third realization.
Chính tại thành Anoma, Ngài đã phá vỡ lưới tà kiến, hạ gục lá cờ kiêu mạn của các dị giáo, tiêu diệt sự kiêu mạn và say đắm, dựng cao lá cờ Pháp, thực hiện song thần thông (yamakapāṭihāriya) trước hội chúng nhân loại rộng chín mươi dojana và hội chúng chư thiên vô số, làm cho chư thiên và nhân loại hoan hỷ, và làm cho sáu mươi ngàn vạn chúng sinh được no đủ với Pháp vị cam lồ, đó là lần giác ngộ thứ ba.
Tena vuttaṃ –
Therefore it was said:
Vì vậy, đã nói rằng:
Tattha ādittanti sakalamidaṃ lokattayaṃ sampadittaṃ.
Therein, blazing means this entire triple world was intensely blazing.
Trong đó, ādittaṃ có nghĩa là toàn bộ tam giới này đang bừng cháy.
Rāgaggīti rāgena.
Fire of passion means with passion.
Rāgaggī có nghĩa là do tham ái.
Taṇhānaṃ vijitanti taṇhānaṃ vijitaṃ raṭṭhaṃ vasavattiṭṭhānanti evaṃ ñatvāti attho.
The domain of craving means, having known it thus as the dominion of craving, the realm, the place of its power—this is the meaning.
Taṇhānaṃ vijitaṃ có nghĩa là biết rằng xứ sở của tham ái là nơi chi phối.
Nāgova bandhanaṃ chetvāti hatthī viya pūtilatābandhanaṃ chinditvā sambodhiṃ patto adhigato.
Like an elephant breaking its bonds means like an elephant breaking the bonds of a rotting creeper, he attained, he realized enlightenment.
Nāgova bandhanaṃ chetvā có nghĩa là đã đạt được giác ngộ, như voi đã chặt đứt dây trói mục nát.
Dasasahassīti dasasahassiyaṃ.
Dasasahassī: in the ten-thousand-fold world system.
Dasasahassī có nghĩa là trong mười ngàn thế giới.
Sadevaketi sadevake loke.
Sadevake: in the world with devas.
Sadevake có nghĩa là trong thế giới cùng với chư thiên.
Bujjhareti bujjhiṃsu.
Bujjhare: they comprehended.
Bujjhare có nghĩa là đã giác ngộ.
Soṇuttarānaṃ pana dvinnaṃ aggasāvakānaṃ samāgame pabbajitānaṃ asītiyā arahantasahassānaṃ majjhe māghapuṇṇamāyaṃ pātimokkhaṃ uddisi, so paṭhamo sannipāto ahosi.
But at the assembly of the two chief disciples, Sona and Uttara, amidst eighty thousand Arahants who had gone forth, (the Buddha) recited the Pātimokkha on the full moon day of Māgha; that was the first assembly.
Trong cuộc hội họp của hai vị Thượng Thủ Soṇa và Uttara, giữa tám mươi ngàn vị A-la-hán đã xuất gia, Ngài đã thuyết giảng Pātimokkha vào ngày trăng tròn tháng Māgha. Đó là cuộc tụ hội đầu tiên.
Yadā pana vessabhunā sabbalokābhibhunā saha pabbajitā sattattiṃsasahassasaṅkhā bhikkhū gaṇato ohīnasamaye pakkantā, te vessabhussa sammāsambuddhassa dhammacakkappavattiṃ sutvā soreyyaṃ nāma nagaraṃ āgantvā bhagavantaṃ addasaṃsu.
However, when the thirty-seven thousand bhikkhus who had gone forth with Vessabhū, the Conqueror of all worlds, had departed when they were left out of the Sangha, they heard the setting in motion of the Dhamma-cakka by Vessabhū, the Perfectly Self-Awakened One, and came to the city named Soreyya and saw the Fortunate One.
Khi ba mươi bảy ngàn Tỳ-khưu đã xuất gia cùng với Đức Phật Vessabhū, Đấng chinh phục mọi thế gian, đã rời khỏi Tăng đoàn vào thời điểm bị bỏ lại, họ đã nghe bài Pháp Chuyển Pháp Luân của Đức Sammāsambuddha Vessabhū, rồi đến thành phố tên Soreyya và gặp Đức Thế Tôn.
Tesaṃ bhagavā dhammaṃ desetvā sabbeva te ehibhikkhupabbajjāya pabbājetvā caturaṅgasamannāgatāya parisāya pātimokkhaṃ uddisi, so dutiyo sannipāto ahosi.
Having taught the Dhamma to those bhikkhus, the Fortunate One ordained all of them with the ehibhikkhu ordination and recited the Pātimokkha to the assembly endowed with four factors; that was the second assembly.
Đức Thế Tôn đã thuyết Pháp cho họ, và sau khi cho tất cả họ xuất gia theo hình thức Ehi-bhikkhu, Ngài đã thuyết giảng Pātimokkha cho hội chúng đầy đủ bốn chi phần. Đó là cuộc tụ hội thứ hai.
Yadā pana nārivāhananagare upasanto nāma rājaputto rajjaṃ kāresi, tassānukampāya bhagavā tattha agamāsi, sopi bhagavato āgamanaṃ sutvā saparivāro bhagavato paccuggamanaṃ katvā nimantetvā mahādānaṃ datvā tassa dhammaṃ sutvā pasannahadayo pabbaji.
Furthermore, when a prince named Upasanta ruled in the city of Nārivāhana, the Fortunate One, out of compassion for him, went there. Hearing of the Fortunate One's arrival, he, with his retinue, went to meet the Fortunate One, invited him, offered a great offering, and having heard his Dhamma, with a joyful heart, he went forth.
Khi vị hoàng tử tên Upasanta cai trị vương quốc tại thành phố Nārivāhana, Đức Thế Tôn đã đến đó vì lòng từ bi đối với ông. Nghe tin Đức Thế Tôn đến, ông cùng tùy tùng đã đi đón Đức Thế Tôn, thỉnh Ngài, cúng dường đại thí, nghe Pháp của Ngài, rồi với tâm hoan hỷ, ông đã xuất gia.
Taṃ saṭṭhisahassasaṅkhā purisā anupabbajiṃsu.
Sixty thousand men followed him and went forth.
Sáu mươi ngàn người đã xuất gia theo ông.
Te tena saddhiṃ arahattaṃ pāpuṇiṃsu.
Together with him, they attained Arahantship.
Họ đã đạt đến quả vị A-la-hán cùng với ông.
So tehi parivuto vessabhū bhagavā pātimokkhaṃ uddisi, so tatiyo sannipāto ahosi.
Surrounded by them, the Fortunate One Vessabhū recited the Pātimokkha; that was the third assembly.
Đức Thế Tôn Vessabhū, được họ vây quanh, đã thuyết giảng Pātimokkha. Đó là cuộc tụ hội thứ ba.
Tena vuttaṃ –
Therefore, it was said:
Vì thế đã nói:
Tadā amhākaṃ bodhisatto sarabhavatīnagare paramapiyadassano sudassano nāma rājā hutvā vessabhumhi lokanāyake sarabhanagaramupagate tassa dhammaṃ sutvā pasannahadayo dasanakhasamodhānasamujjalaṃ jalajāmalāvikalakamalamakulasadisamañjaliṃ sirasi katvā buddhappamukhassa saṅghassa sacīvaraṃ mahādānaṃ datvā tattheva bhagavato nivāsatthāya gandhakuṭiṃ katvā taṃ parikkhipitvā vihārasahassaṃ kāretvā sabbañca vibhavajātaṃ bhagavato sāsane pariccajitvā tassa santike pabbajitvā ācāraguṇasampanno terasadhutaguṇesu nirato bodhisambhārapariyesanāya rato buddhasāsanābhirato vihāsi.
At that time, our Bodhisatta, being a king named Sudassana, exceedingly lovely and handsome, in the city of Sarabhavatī, when Vessabhū, the World-Leader, arrived at the city of Sarabha, heard his Dhamma. With a joyful heart, he placed his cupped hands, resplendent with the ten folded nails, resembling a flawless, unopened lotus bud, on his head, offered a great offering, including robes, to the Sangha led by the Buddha, and right there built a perfumed hut for the Fortunate One's residence. Encircling it, he built a thousand monasteries, renounced all his wealth for the Buddha's dispensation, and went forth in the presence of that Fortunate One. He then lived endowed with virtuous conduct, delighting in the thirteen dhutagunas, devoted to seeking the requisites for awakening, and rejoicing in the Buddha's dispensation.
Vào thời đó, Bồ-tát của chúng ta là một vị vua tên Sudassana, rất đáng yêu mến ở thành phố Sarabhavatī. Khi Đức Vessabhū, vị lãnh đạo thế gian, đến thành phố Sarabha, Bồ-tát đã nghe Pháp của Ngài, tâm hoan hỷ, chắp tay sen búp trong sáng, rực rỡ với mười móng tay khép lại, đặt lên đầu, cúng dường đại thí cùng y phục cho Tăng đoàn do Đức Phật đứng đầu. Ngài đã xây một Gandhakuti để Đức Thế Tôn trú ngụ tại đó, rồi xây một ngàn Tịnh xá bao quanh nó, từ bỏ mọi tài sản để phụng sự giáo pháp của Đức Thế Tôn, và xuất gia dưới sự hướng dẫn của Ngài. Ngài đã sống an lạc trong giáo pháp của Đức Phật, đầy đủ các đức hạnh về giới luật, chuyên tâm vào mười ba hạnh đầu đà, và chuyên cần tìm kiếm các yếu tố giác ngộ.
Sopi taṃ bhagavā byākāsi – ‘‘anāgate ito ekattiṃsakappe ayaṃ gotamo nāma buddho bhavissatī’’ti.
That Fortunate One also prophesied about him, saying: “In the future, after thirty-one aeons from now, this one, named Gotama, will become a Buddha.”
Đức Thế Tôn ấy cũng đã thọ ký cho Ngài rằng: ‘‘Trong ba mươi mốt kiếp kể từ nay về sau, vị này sẽ trở thành Đức Phật tên Gotama.’’
Tena vuttaṃ –
Therefore, it was said:
Vì thế đã nói:
Tattha cakkaṃ vattitanti dhammacakkaṃ pavattitaṃ.
Therein, cakkaṃ vattitaṃ means the Dhamma-cakka was set in motion.
Trong đó, cakkaṃ vattitaṃ có nghĩa là bánh xe Pháp đã được chuyển.
Paṇītaṃ dhammanti uttarimanussadhammaṃ.
Paṇītaṃ dhammaṃ means the supra-mundane Dhamma.
Paṇītaṃ dhammaṃ có nghĩa là Pháp siêu nhân.
Pabbajjaṃ guṇasampannanti ñatvā pabbajinti attho.
Pabbajjaṃ guṇasampannaṃ means, having known that the going forth is endowed with qualities, he went forth; this is the meaning.
Pabbajjaṃ guṇasampannaṃ có nghĩa là đã biết và xuất gia.
Vattasīlasamāhitoti vattesu ca sīlesu ca samāhito.
Vattasīlasamāhito means steadfast in observances and precepts.
Vattasīlasamāhito có nghĩa là kiên định trong các hạnh và giới luật.
Tesaṃ tesaṃ pūraṇe samāhitoti attho.
The meaning is: steadfast in fulfilling those various observances and precepts.
Có nghĩa là kiên định trong việc hoàn thành từng hạnh và giới luật đó.
Ramāmīti abhiramiṃ.
Ramāmī means I delighted.
Ramāmī có nghĩa là ta đã hoan hỷ.
Saddhāpītinti saddhañca pītiñca upagantvā.
Saddhāpītiṃ means having attained faith and joy.
Saddhāpītiṃ có nghĩa là đã đến với niềm tin và hỷ lạc.
Vandāmīti abhivandiṃ, atītatthe vattamānavacanaṃ daṭṭhabbaṃ.
Vandāmī means I worshipped; the present tense word should be understood in the past tense.
Vandāmī có nghĩa là ta đã đảnh lễ, cần hiểu động từ ở thì hiện tại này mang nghĩa quá khứ.
Sattharanti satthāraṃ.
Sattharaṃ means the Teacher.
Satthāraṃ có nghĩa là bậc Đạo Sư.
Anivattamānasanti anosakkiyamānamānasaṃ.
Anivattamānasaṃ means an unretreating mind.
Anivattamānasaṃ có nghĩa là tâm không thoái chuyển.
Tassa pana bhagavato anomaṃ nāma nagaraṃ ahosi.
That Fortunate One’s city was named Anoma.
Thành phố của Đức Thế Tôn ấy tên là Anoma.
Suppatīto nāmassa pitā khattiyo, yasavatī nāma mātā, soṇo ca uttaro ca dve aggasāvakā, upasanto nāmupaṭṭhāko, rāmā ca samālā ca dve aggasāvikā, sālarukkho bodhi, sarīraṃ saṭṭhihatthubbedhaṃ ahosi.
His father was a Khattiya named Suppatīta, his mother was named Yasavatī, Sona and Uttara were his two chief disciples, his attendant was named Upasanta, Rāmā and Samālā were his two chief female disciples, his Bodhi tree was a Sāla tree, and his body was sixty cubits tall.
Phụ thân của Ngài là vị vua Kṣatriya tên Suppatīta, mẫu thân tên Yasavatī. Hai vị Thượng Thủ là Soṇa và Uttara. Thị giả của Ngài tên Upasanta. Hai vị Thượng Thủ Ni là Rāmā và Samālā. Cây Bồ-đề là cây Sala. Thân của Ngài cao sáu mươi cubit.
Saṭṭhivassasahassāni āyu, sucittā nāmassa bhariyā, suppabuddho nāmassa putto, suvaṇṇasivikāya nikkhami.
His lifespan was sixty thousand years, his wife was named Sucittā, his son was named Suppabuddha, and he renounced the world in a golden palanquin.
Tuổi thọ của Ngài là sáu mươi ngàn năm. Phu nhân của Ngài tên Sucittā, con trai của Ngài tên Suppabuddha. Ngài đã xuất gia trên kiệu vàng.
Tena vuttaṃ –
Therefore, it was said:
Vì thế đã nói:
Tattha hemayūpasamūpamoti suvaṇṇatthambhasadisoti attho.
Therein, hemayūpasamūpamo means like a golden pillar; this is the meaning.
Trong đó, hemayūpasamūpamo có nghĩa là giống như cột trụ vàng.
Niccharatīti ito cito ca sandhāvati.
Niccharatī means it streams forth hither and thither.
Niccharatī có nghĩa là tỏa ra khắp nơi.
Rasmīti pabhārasmi.
Rasmī means a ray of light.
Rasmī có nghĩa là ánh sáng rực rỡ.
Rattiṃva pabbate sikhīti rattiyaṃ pabbatamatthake aggi viya.
Rattiṃva pabbate sikhī means like a flame on a mountaintop at night.
Rattiṃva pabbate sikhī có nghĩa là như ngọn lửa trên đỉnh núi vào ban đêm.
Raṃsivijjotā tassa kāyeti attho.
The meaning is: the brilliance of rays from his body.
Có nghĩa là những tia sáng rực rỡ từ thân Ngài.
Vibhajitvāti vibhāgaṃ katvā, ugghaṭitādivasena sotāpannādivasena cāti attho.
Vibhajitvā means having made distinctions, in terms of those who are receptive and so on, and those who are stream-winners and so on; this is the meaning.
Vibhajitvā có nghĩa là đã phân chia, tức là theo khả năng giác ngộ (ugghaṭitādivasena) và các cấp độ thánh quả (sotāpannādivasena).
Dhammanāvanti aṭṭhaṅgamaggasaṅkhātaṃ dhammanāvaṃ, caturoghanittharaṇatthāya ṭhapetvāti attho.
Dhammanāvaṃ means the Dhamma-boat, which is the noble eightfold path, having established it for the purpose of crossing the four floods; this is the meaning.
Dhammanāvaṃ có nghĩa là con thuyền Pháp, tức Bát Chánh Đạo, được thiết lập để vượt qua bốn dòng nước lũ (caturogha).
Dassaneyyanti dassanīyo.
Dassaneyyaṃ means worthy of sight.
Dassaneyyaṃ có nghĩa là đáng chiêm ngưỡng.
Sabbajananti sabbo jano, sasāvakasaṅgho sammāsambuddhoti attho.
Sabbajanaṃ means all people, the Perfectly Self-Awakened One together with the assembly of disciples; this is the meaning.
Sabbajanaṃ có nghĩa là tất cả mọi người, tức Đức Sammāsambuddha cùng với Tăng đoàn đệ tử.
Vihāranti vihāro, sabbattha paccatte upayogavacanaṃ daṭṭhabbaṃ.
Vihāraṃ means the monastery; the accusative case should be understood as nominative in all these verses.
Vihāraṃ có nghĩa là tịnh xá. Cần hiểu rằng trong tất cả các câu kệ, từ này được dùng ở cách đối cách nhưng mang nghĩa chủ cách.