1. Dutiyavaggassa paṭhame kuñjaroti hatthī.
1. In the first of the second chapter, kuñjaro means an elephant.
1. Trong chương thứ hai, ở đoạn đầu, kuñjaro có nghĩa là voi.
Mātuposakoti andhāya jarājiṇṇāya mātuyā paṭijagganako.
Mātuposako means one who looks after his blind and decrepit old mother.
Mātuposako có nghĩa là người chăm sóc mẹ già yếu, mù lòa.
Mahiyāti bhūmiyaṃ.
Mahiyā means on the earth.
Mahiyā có nghĩa là trên đất.
Guṇenāti sīlaguṇena, tadā mama sadiso natthi.
Guṇena means by the quality of virtue; at that time, there was none equal to me.
Guṇenā có nghĩa là về đức hạnh giới, lúc đó không ai sánh bằng tôi.
Bodhisatto hi tadā himavantappadese hatthiyoniyaṃ nibbatti.
For at that time, the Bodhisatta was born in the elephant womb in the region of the Himālaya.
Lúc đó, Bồ-tát đã tái sinh làm loài voi ở vùng Hy Mã Lạp Sơn.
So sabbaseto abhirūpo lakkhaṇasampanno mahāhatthī anekahatthisatasahassaparivāro ahosi.
He was an all-white, beautiful, great elephant endowed with auspicious marks, with a retinue of many hundreds of thousands of elephants.
Ngài là một con voi lớn toàn thân trắng, đẹp đẽ, đầy đủ tướng tốt, được hàng trăm ngàn con voi vây quanh.
Mātā panassa andhā.
His mother, however, was blind.
Mẹ Ngài thì bị mù lòa.
So madhuraphalāphalāni hatthīnaṃ hatthesu datvā mātu peseti.
He would give sweet fruits to the elephants to deliver to his mother.
Ngài đưa những loại trái cây ngọt cho những con voi để chúng mang đến cho mẹ.
Hatthino tassā adatvā sayaṃ khādanti.
The elephants would not give them to her but would eat them themselves.
Nhưng những con voi đó không đưa cho mẹ Ngài mà tự ăn.
So pariggaṇhanto taṃ pavattiṃ ñatvā ‘‘yūthaṃ pahāya mātarameva posessāmī’’ti rattibhāge aññesaṃ hatthīnaṃ ajānantānaṃ mātaraṃ gahetvā caṇḍoraṇapabbatapādaṃ gantvā ekaṃ naḷiniṃ upanissāya ṭhitāya pabbataguhāya mātaraṃ ṭhapetvā posesi.
He, while considering, having understood that situation, thought, "Having left the herd, I will support my mother alone." In the night, while the other elephants were unaware, he took his mother, went to the foot of Mount Caṇḍoraṇa, established his mother in a mountain cave situated near a lotus pond, and supported her.
Ngài nhận ra sự việc đó khi quan sát, bèn nghĩ: “Mình sẽ rời bỏ bầy đàn và chỉ chăm sóc mẹ thôi”, rồi vào ban đêm, khi những con voi khác không hay biết, Ngài đưa mẹ đến chân núi Caṇḍoraṇa, đặt mẹ vào một hang núi gần một đầm sen, và chăm sóc mẹ.
So hi maggamūḷho disaṃ vavatthapetuṃ asakkonto mahantena saddena paridevi.
For he, having lost his way and being unable to determine the direction, was lamenting with a loud voice.
Anh ta bị lạc đường, không thể định hướng, bèn than khóc với tiếng lớn.
Bodhisattopi tassa saddaṃ sutvā ‘‘ayaṃ puriso anātho, na kho panetaṃ patirūpaṃ, yaṃ esa mayi ṭhite idha vinasseyyā’’ti tassa santikaṃ gantvā taṃ bhayena palāyantaṃ disvā ‘‘ambho purisa, natthi te maṃ nissāya bhayaṃ, mā palāyi, kasmā tvaṃ paridevanto vicarasī’’ti pucchitvā ‘‘sāmi, ahaṃ maggamūḷho ajja me sattamo divaso’’ti vutte ‘‘bho purisa, mā bhāyi, ahaṃ taṃ manussapathe ṭhapessāmī’’ti taṃ attano piṭṭhiyaṃ nisīdāpetvā araññato nīharitvā nivatti.
The Bodhisatta, too, having heard his voice, thought, "This man is helpless; it is not proper that he should perish here while I am present." He went to him, and seeing him fleeing in fear, he asked, "Good sir, you have no fear on my account, do not flee. Why are you wandering about lamenting?" When he was told, "Sir, I am lost, and today is the seventh day for me," he said, "Good sir, do not be afraid, I will set you on the path to human habitation," and making him sit on his back, he led him out of the wilderness and returned.
Bồ-tát nghe tiếng anh ta, nghĩ: “Người này vô chủ, thật không phải lẽ nếu anh ta bị hoại diệt ở đây khi có ta”, bèn đến gần anh ta. Thấy anh ta sợ hãi bỏ chạy, Ngài hỏi: “Này người kia, ngươi không có gì phải sợ ta, đừng bỏ chạy, tại sao ngươi lại đi than khóc?” Khi anh ta nói: “Thưa chủ, tôi bị lạc đường, hôm nay là ngày thứ bảy của tôi”, Ngài nói: “Này người kia, đừng sợ, ta sẽ đưa ngươi ra đường người”, rồi đặt anh ta lên lưng mình, đưa ra khỏi rừng rồi quay lại.
Sopi pāpo ‘‘nagaraṃ gantvā rañño ārocessāmī’’ti rukkhasaññaṃ pabbatasaññañca karontova nikkhamitvā bārāṇasiṃ agamāsi.
That wicked man, thinking, "Having gone to the city, I will inform the king," departed making signs of trees and signs of mountains, and went to Bārāṇasī.
Người ác đó bèn nghĩ: “Mình sẽ về thành và báo tin cho vua”, rồi vừa đi vừa đánh dấu bằng cây cối và núi non, rồi đi đến Bārāṇasī.
Tasmiṃ kāle rañño maṅgalahatthī mato.
At that time, the king's state elephant had died.
Vào lúc đó, voi chúa của nhà vua đã chết.
So puriso rājānaṃ upasaṅkamitvā mahāpurisassa attano diṭṭhabhāvaṃ ārocesi.
That man approached the king and informed him that he had seen the great being.
Người đó đến gặp vua và báo tin về việc mình đã thấy vị đại nhân.
Tena vuttaṃ ‘‘tavānucchavo, mahārāja, gajo vasati kānane’’tiādi.
By him it was said: "An elephant worthy of you, great king, lives in the woods," and so on.
Vì vậy, đã nói “tavānucchavo, mahārāja, gajo vasati kānane” và những câu tương tự.
Tattha tavānucchavoti tava opavayhaṃ kātuṃ anucchaviko yutto.
Therein, worthy of you means suitable, fit to be your mount.
Trong đó, tavānucchavo có nghĩa là phù hợp để làm voi cưỡi của ngài.
Na tassa parikkhāyatthoti tassa gahaṇe gamanupacchedanatthaṃ samantato khaṇitabbaparikkhāya vā kareṇuyā kaṇṇapuṭena attānaṃ paṭicchādetvā khittapāsarajjuyā bandhitabba āḷakasaṅkhātaālānena vā yattha paviṭṭho katthaci gantuṃ na sakkoti, tādisavañcanakāsuyā vā attho payojanaṃ natthi.
There is no need for a trench means: for capturing him, there is no need or purpose for a trench to be dug all around to cut off his escape, or for a snare-rope to be thrown after covering oneself with a female elephant's ear-flap to bind him, or for a post called an āḷaka which he cannot escape from once entered, or for such a deceptive pit.
Na tassa parikkhāyattho có nghĩa là không cần đến việc đào hào xung quanh để ngăn chặn việc bắt giữ, hay cột bằng dây thòng lọng giấu sau tai voi cái, hay những cái bẫy lừa dối tương tự mà khi đã vào thì không thể đi đâu được.
Sahagahiteti gahaṇasamakālaṃ eva.
As soon as he is taken means: at the very moment of capture.
Sahagahite có nghĩa là ngay khi bị bắt.
Ehitīti āgamissati.
He will come means: he will come.
Ehitī có nghĩa là sẽ đến.
6. Viññāya me sīlaguṇanti ‘‘bhaddo ayaṃ hatthājānīyo na mando, na caṇḍo, na vomissasīlo vā’’ti mama sīlaguṇaṃ jānitvā.
6. Recognizing my virtuous quality means: knowing my virtuous quality, thinking, "This is a noble thoroughbred elephant, not inferior, not fierce, nor of mixed character."
6. Viññāya me sīlaguṇanti là sau khi biết phẩm hạnh của ta, rằng “con voi chúa này là loại tốt, không phải loại kém cỏi, không hung dữ, cũng không có tính cách hỗn tạp.”
Kathaṃ?
How?
Như thế nào?
Lakkhaṇaṃ upadhārayīti susikkhitahatthisippattā mama lakkhaṇaṃ samantato upadhāresi.
He observed the marks: being one who had mastered the art of elephants, he observed my marks from all sides.
Lakkhaṇaṃ upadhārayīti là người thiện xảo trong nghề voi đã quan sát kỹ các tướng tốt của ta từ mọi phía.
Tena so ehi puttāti vatvāna, mama soṇḍāya aggahi.
Therefore, he, saying 'Come, son,' grasped my trunk.
Do đó, người ấy ehi puttāti vatvāna, mama soṇḍāya aggahi (nói: “Này con, hãy đến!” và nắm lấy vòi của ta).
7. Bodhisatto hatthācariyaṃ disvā – ‘‘idaṃ bhayaṃ mayhaṃ etassa purisassa santikā uppannaṃ, ahaṃ kho pana mahābalo hatthisahassampi viddhaṃsetuṃ samattho, pahomi kujjhitvā saraṭṭhakaṃ senāvāhanaṃ nāsetuṃ, sace pana kujjhissāmi, sīlaṃ me bhijjissati, tasmā sattīhi koṭṭiyamānopi na kujjhissāmī’’ti cittaṃ adhiṭṭhāya sīsaṃ onāmetvā niccalova aṭṭhāsi.
7. The Bodhisatta, upon seeing the elephant trainer, resolved his mind, "This danger has arisen for me from this man. I, however, am of great strength, capable of destroying even a thousand elephants. I am able to become angry and destroy the entire kingdom's army and vehicles. But if I were to become angry, my virtue would be broken. Therefore, even if I am struck with spears, I will not become angry," and lowering his head, he stood perfectly still.
7. Bồ tát thấy người huấn luyện voi, nghĩ: “Nỗi sợ hãi này đã phát sinh từ người đàn ông này đối với ta. Ta là người có sức mạnh lớn, có thể đánh tan cả ngàn con voi, có thể nổi giận mà hủy diệt cả quân đội và phương tiện chiến tranh của vương quốc. Nhưng nếu ta nổi giận, giới hạnh của ta sẽ bị phá vỡ. Vì vậy, dù bị đâm bằng giáo, ta cũng sẽ không nổi giận,” và với tâm kiên định ấy, Bồ tát cúi đầu và đứng yên bất động.
Tenāha bhagavā ‘‘yaṃ me tadā pākatikaṃ, sarīrānugataṃ bala’’ntiādi.
Therefore the Blessed One said: "Whatever natural strength I had then, inherent in my body," and so on.
Do đó, Đức Thế Tôn đã nói “yaṃ me tadā pākatikaṃ, sarīrānugataṃ bala”ntiādi (sức mạnh tự nhiên, vốn có trong thân ta lúc bấy giờ), v.v.
Tattha pākatikanti sabhāvasiddhaṃ.
Therein, natural means inherent by nature.
Trong đó, pākatikanti là sức mạnh tự nhiên.
Sarīrānugatanti sarīrameva anugataṃ kāyabalaṃ, na upāyakusalatāsaṅkhātañāṇānugatanti adhippāyo.
Accompanied by the body means bodily strength that accompanies the body itself; the meaning is that it is not accompanied by the knowledge known as skill in means.
Sarīrānugatanti là sức mạnh của thân thể, vốn có trong thân thể, không phải là sức mạnh đi kèm với trí tuệ được gọi là sự khéo léo về phương tiện, đó là ý nghĩa.
Ajja nāgasahassānanti ajjakāle anekesaṃ hatthisahassānaṃ samuditānaṃ.
Of a thousand elephants today means of many thousands of elephants gathered together at the present time.
Ajja nāgasahassānanti là vào thời điểm hiện tại, sức mạnh của nhiều ngàn con voi hợp lại.
Balena samasādisanti tesaṃ sarīrabalena samasamameva hutvā sadisaṃ, na upamāmattena.
Equal in strength means being exactly equal to their bodily strength, similar, not merely by way of comparison.
Balena samasādisanti là tương đương với sức mạnh thể chất của chúng, không chỉ là một sự so sánh.
Maṅgalahatthikule hi tadā bodhisatto uppannoti.
For at that time, the Bodhisatta was born into a family of state elephants.
Vì lúc bấy giờ, Bồ tát đã được sinh ra trong dòng dõi voi chúa may mắn.
9. Api cāhaṃ sīlarakkhāyāti evaṃ samatthopi ca ahaṃ attani patiṭṭhitāya sīlarakkhāya sīlaguttiyā gutto bandho viya.
9. But I, for the sake of protecting virtue means although I am thus capable, I am, as it were, bound, protected by the guarding of virtue, for the sake of the virtue established in myself.
9. Api cāhaṃ sīlarakkhāyāti là dù có khả năng như vậy, nhưng ta được bảo vệ bởi sự giữ gìn giới hạnh vững chắc trong ta, giống như bị trói buộc.
Na karomi citte aññathattanti tassa sīlassa aññathattabhūtaṃ tesaṃ sattānaṃ pothanādividhiṃ mayhaṃ citte na karomi, tattha cittampi na uppādemi.
I do not allow my mind to alter means I do not create in my mind the act of crushing those beings and so on, which would be an alteration of that virtue; I do not even give rise to the thought of it.
Na karomi citte aññathattanti là ta không tạo ra trong tâm ta một hành động nào khác với giới hạnh, như việc đánh đập những chúng sinh ấy; ta thậm chí không khởi tâm như vậy.
Pakkhipantaṃ mamāḷaketi ālānatthambhe pakkhipantaṃ, ‘‘disvāpī’’ti vacanaseso.
As they put me in the pen means as they put me at the binding post; the words “even seeing” are to be supplied.
Pakkhipantaṃ mamāḷaketi là khi họ đang nhốt ta vào cột buộc voi, (dù thấy họ làm vậy), đó là phần còn thiếu của câu nói.
Kasmāti ce, sīlapāramipūriyā īdisesu ṭhānesu sīlaṃ akhaṇḍentassa me nacirasseva sīlapāramī paripūressatīti sīlapāramiparipūraṇatthaṃ tassa aññathattaṃ citte na karomīti yojanā.
If asked why, the connection is: for me who does not break my virtue in such situations for the sake of fulfilling the perfection of virtue, the perfection of virtue will be fulfilled before long. Therefore, for the sake of fulfilling the perfection of virtue, I do not allow my mind to alter.
Nếu hỏi tại sao, thì đó là để hoàn thành Ba-la-mật về giới hạnh, ta không tạo ra một sự thay đổi nào trong tâm ta trong những trường hợp như vậy, vì giới hạnh của ta sẽ sớm được hoàn thành, đó là cách kết nối câu nói.
Evaṃ pana cintetvā bodhisatte niccale ṭhite hatthācariyo padumasaraṃ otaritvā tassa lakkhaṇasampattiṃ disvā ‘‘ehi puttā’’ti rajatadāmasadisāya soṇḍāya gahetvā sattame divase bārāṇasiṃ pāpuṇi.
Having thought thus, while the Bodhisatta stood unwavering, the elephant trainer descended into the lotus pond, and seeing his possession of the excellent marks, he took him by his trunk, which was like a silver chain, saying, “Come, my son,” and reached Bārāṇasī on the seventh day.
Sau khi suy nghĩ như vậy, khi Bồ tát đứng yên bất động, người huấn luyện voi đã xuống hồ sen, thấy tướng tốt của Bồ tát, nói “Này con, hãy đến!” và nắm lấy vòi của Bồ tát giống như sợi dây bạc, rồi đến ngày thứ bảy thì đến Bārāṇasī.
So antarāmagge vattamānova rañño sāsanaṃ pesesi.
While still on the way, he sent a message to the king.
Người ấy đang trên đường đi đã gửi tin nhắn cho Đức Vua.
Rājā nagaraṃ alaṅkārāpesi.
The king had the city decorated.
Đức Vua đã cho trang hoàng thành phố.
Hatthācariyo bodhisattaṃ katagandhaparibhaṇḍaṃ alaṅkatapaṭiyattaṃ hatthisālaṃ netvā vicitrasāṇiyā parikkhipāpetvā rañño ārocesi.
The elephant trainer led the Bodhisatta to the prepared and decorated elephant stable, which had been perfumed and made ready, had it enclosed with a colorful curtain, and informed the king.
Người huấn luyện voi đã đưa Bồ tát vào chuồng voi đã được chuẩn bị sẵn với hương thơm và đồ trang sức, được bao quanh bằng những tấm thảm đẹp, rồi báo cáo với Đức Vua.
Rājā nānaggarasabhojanaṃ ādāya gantvā bodhisattassa dāpesi.
The king went, taking food of various excellent flavors, and had it given to the Bodhisatta.
Đức Vua mang theo nhiều loại thức ăn ngon và cho Bồ tát ăn.
So ‘‘mātaraṃ vinā gocaraṃ na gaṇhissāmī’’ti piṇḍaṃ na gaṇhi.
He did not take the food, thinking, “Without my mother, I will not take my food.”
Bồ tát không nhận thức ăn, nói: “Không có mẹ, con sẽ không ăn.”
Yācitopi aggahetvā –
Even when requested, he did not take it and said:
Dù được yêu cầu, Bồ tát vẫn không nhận và –
Tattha kapaṇikāti varākā.
Therein, wretched one means pitiful.
Trong đó, kapaṇikāti là người đáng thương.
Khāṇuṃ pādena ghaṭṭetīti andhatāya puttaviyogadukkhena ca paridevamānā tattha tattha rukkhakaḷiṅgare pādena ghaṭṭeti.
Strikes a stump with her foot means due to her blindness and the sorrow of separation from her son, she laments and strikes tree stumps here and there with her foot.
Khāṇuṃ pādena ghaṭṭetīti là vì mù lòa và đau khổ vì xa con, bà ấy than khóc và vấp phải các gốc cây bằng chân khắp nơi.
Caṇḍoraṇaṃ patīti caṇḍoraṇapabbatābhimukhī, tasmiṃ pabbatapāde paribbhamamānāti attho.
Facing Caṇḍoraṇa means facing the Caṇḍoraṇa mountain; the meaning is that she is wandering at the foot of that mountain.
Caṇḍoraṇaṃ patīti là hướng về ngọn núi Caṇḍoraṇa, nghĩa là đang đi lang thang ở chân núi đó.
Agamā yena pabbatoti so hatthināgo bandhanā mutto thokaṃ vissamitvā rañño dasarājadhammagāthāhi dhammaṃ desetvā ‘‘appamatto hohi, mahārājā’’ti ovādaṃ datvā mahājanena gandhamālādīhi pūjiyamāno nagarā nikkhamitvā tadaheva mātarā samāgantvā sabbaṃ pavattiṃ ācikkhi.
Went to where the mountain was means that elephant, released from his bonds, rested for a short while, taught the Dhamma to the king with the verses on the ten royal duties, gave the advice, “Be heedful, great king,” and being honored by the great assembly with perfumes, garlands, and so on, he left the city and on that very day was reunited with his mother and told her the whole story.
Agamā yena pabbatoti là con voi chúa ấy, sau khi được giải thoát khỏi xiềng xích và nghỉ ngơi một chút, đã thuyết pháp cho Đức Vua bằng mười bài kệ về Pháp của các vị vua, và ban lời khuyên: “Đại vương, hãy sống không phóng dật!” Sau đó, được đại chúng cúng dường bằng hương hoa, v.v., con voi đã rời thành phố và ngay lập tức đoàn tụ với mẹ, kể lại tất cả sự việc.
Sā tuṭṭhamānasā –
She, with a delighted mind,
Bà mẹ hoan hỷ trong tâm –
Rañño anumodanaṃ akāsi.
He expressed his appreciation to the king.
Đã tán thán Đức Vua.
Rājā bodhisattassa guṇe pasīditvā naḷiniyā avidūre gāmaṃ māpetvā bodhisattassa mātu cassa nibaddhaṃ vattaṃ paṭṭhapesi.
The king, pleased with the Bodhisatta's virtues, had a village established not far from the lotus pond and arranged for a regular supply of provisions for the Bodhisatta's mother.
Đức Vua, hoan hỷ trước những phẩm hạnh của Bồ tát, đã cho xây dựng một ngôi làng gần đầm sen và thiết lập một khoản chu cấp thường xuyên cho mẹ của Bồ tát.
Aparabhāge bodhisatto mātari matāya tassā sarīraparihāraṃ katvā kuraṇḍakaassamapadaṃ nāma gato.
Later, when his mother died, the Bodhisatta, after performing her funeral rites, went to a place called Kuraṇḍaka hermitage.
Sau này, khi mẹ của Bồ tát qua đời, Bồ tát đã lo liệu tang lễ cho bà và đến một nơi gọi là Kuraṇḍakaassapada.
Tasmiṃ pana ṭhāne himavantato otaritvā pañcasatā isayo vasiṃsu.
In that place, five hundred seers, having descended from the Himālaya, were dwelling.
Tại nơi đó, năm trăm vị ẩn sĩ từ Himavanta đã đến cư trú.
Taṃ vattaṃ tesaṃ datvā rājā bodhisattassa samānarūpaṃ silāpaṭimaṃ kāretvā mahāsakkāraṃ pavattesi.
Giving those provisions to them, the king had a stone statue made in the likeness of the Bodhisatta and instituted a great offering.
Đức Vua đã dâng cúng ngôi làng đó cho các vị ẩn sĩ, rồi cho tạc một bức tượng đá giống hệt Bồ tát và tổ chức một lễ cúng dường lớn.
Jambudīpavāsino anusaṃvaccharaṃ sannipatitvā hatthimahaṃ nāma kariṃsu.
The inhabitants of Jambudīpa, gathering annually, held what was called the Elephant Festival.
Cư dân Jambudīpa hàng năm đều tụ họp và tổ chức lễ hội voi.
Idhāpi dānapāramiādayo yathārahaṃ niddhāretabbā.
Here too, the perfections of giving and so on should be determined as is appropriate.
Ở đây cũng cần phải xác định các Ba-la-mật như bố thí Ba-la-mật một cách thích đáng.
Sīlapāramī pana atisayavatīti sā eva desanaṃ āruḷhā.
But since the perfection of virtue was pre-eminent, it is that which has been taken up in the discourse.
Tuy nhiên, giới Ba-la-mật là nổi bật nhất, nên nó đã được đưa vào bài giảng.
Tathā tiracchānayoniyaṃ uppannopi brahmapubbadevapubbācariyaāhuneyyādibhāvena sabbaññubuddhenapi pasatthabhāvānurūpaṃ mātuyā garucittaṃ upaṭṭhapetvā ‘‘mātā nāmesā puttassa bahūpakārā, tasmā mātupaṭṭhānaṃ nāma paṇḍitena paññatta’’nti manasi katvā anekesaṃ hatthisahassānaṃ issarādhipati mahānubhāvo yūthapati hutvā tehi anuvattiyamāno ekakavihāre antarāyaṃ agaṇetvā yūthaṃ pahāya ekako hutvā upakārikhettaṃ pūjessāmīti mātuposanaṃ, maggamūḷhapurisaṃ disvā anukampāya taṃ gahetvā manussagocarasampāpanaṃ, tena ca katāparādhasahanaṃ, hatthācariyappamukhānaṃ attānaṃ bandhituṃ āgatapurisānaṃ samatthopi samāno santāsanamattenapi tesaṃ pīḷanā bhavissati, mayhañca sīlassa khaṇḍādibhāvoti tathā akatvā sudantena opavayho viya sukheneva gahaṇūpagamanaṃ, mātaraṃ vinā na kañci ajjhoharissāmīti sattāhampi anāhāratā, imināpāhaṃ bandhāpitoti cittaṃ anuppādetvā rājānaṃ mettāya pharaṇaṃ, tassa ca nānānayehi dhammadesanāti evamādayo idha mahāpurisassa guṇānubhāvā vibhāvetabbā.
Likewise, although born in an animal womb, having established a reverential mind towards his mother, in a manner befitting one praised even by the All-Knowing Buddha for being like a Brahma, a former deva, a former teacher, and one worthy of offerings; and having considered, “A mother is of great service to her son, therefore cherishing one’s mother has been prescribed by the wise,” he, though a great and powerful herd-leader, the lord and sovereign of many thousands of elephants, being followed by them, disregarded the danger in living alone, forsook the herd, and, thinking, “I will honor this field of benevolence,” cherished his mother; seeing a man lost on the path, out of compassion he took him and brought him to a human settlement; he endured the offense committed by that man; although capable, when the men led by the elephant trainer came to capture him, he did not do so, thinking, “Even by merely frightening them, there would be affliction for them, and for me, a breach of my virtue,” and like a well-tamed riding elephant, he went to be captured with ease; thinking, “Without my mother, I will not consume anything,” he remained without food for seven days; without giving rise to the thought, “I was caused to be bound by this man,” he suffused the king with loving-kindness; and he taught the Dhamma to him in various ways—in this way, the qualities and power of the Great Being should be illustrated here.
Mặc dù được sinh ra trong loài súc sinh, nhưng Bồ tát đã cung kính mẹ với tâm tôn trọng, xứng đáng với sự tán thán của Đức Phật Toàn Giác, như là một Phạm thiên, một vị trời, một vị thầy cũ, một người đáng được cúng dường, v.v. Bồ tát đã nghĩ: “Mẹ là người đã mang lại nhiều lợi ích cho con, vì vậy, việc phụng dưỡng mẹ đã được các bậc hiền trí quy định.” Dù là một vị chúa tể vĩ đại, có quyền uy tối thượng của hàng ngàn con voi, là người lãnh đạo đàn, được chúng theo sau, nhưng Bồ tát đã không kể ngại hiểm nguy khi sống độc cư, bỏ lại đàn để một mình đến phụng dưỡng mẹ, nghĩ rằng: “Ta sẽ phụng dưỡng cánh đồng công đức này.” Khi thấy người lạc đường, Bồ tát đã động lòng từ bi, đưa người ấy đến nơi có con người. Bồ tát đã chịu đựng lỗi lầm do người ấy gây ra. Dù có khả năng, Bồ tát đã không làm tổn thương những người đến bắt mình, đứng đầu là người huấn luyện voi, vì sợ rằng chỉ cần dọa nạt cũng sẽ gây đau khổ cho họ và làm tổn hại đến giới hạnh của mình. Bồ tát đã dễ dàng chấp nhận bị bắt như một con voi đã được thuần hóa. Bồ tát đã nhịn ăn bảy ngày, nghĩ rằng: “Không có mẹ, ta sẽ không ăn gì.” Bồ tát đã trải tâm từ đến Đức Vua, không khởi tâm: “Chính người này đã cho trói ta.” Bồ tát đã thuyết pháp cho Đức Vua bằng nhiều phương cách khác nhau. Những phẩm hạnh và uy lực của vị Đại nhân này cần được làm rõ ở đây.
Tena vuttaṃ – ‘‘evaṃ acchariyā ete, abbhutā ca mahesino…pe… dhammassa anudhammato’’ti.
Therefore it was said: “Thus these wonderful and marvelous qualities of the Great Sage… and so on… in accordance with the Dhamma.”
Do đó đã nói: "Những vị đại hiền này thật kỳ diệu, thật phi thường... (vân vân)... theo Pháp."
11. Dutiye bhūridattoti bhūrisamadatto.
In the second, Bhūridatta means one who is like the earth.
11. Trong đoạn thứ hai, Bhūridatta nghĩa là Đatta có trí tuệ rộng lớn.
Dattoti hi tadā bodhisattassa mātāpitūhi kataṃ nāmaṃ.
“Datta” was the name given to the Bodhisatta at that time by his parents.
Đatta là tên được cha mẹ của Bồ Tát đặt vào lúc đó.
Yasmā paneso nāgabhavane virūpakkhamahārājabhavane tāvatiṃsabhavane ca uppanne pañhe sammadeva vinicchināti, ekadivasañca virūpakkhamahārāje nāgaparisāya saddhiṃ tidasapuraṃ gantvā sakkaṃ parivāretvā nisinne devānamantare pañho samuṭṭhāsi.
But because he would rightly decide questions that arose in the nāga-abode, in the abode of the great king Virūpakkha, and in the Tāvatiṃsa abode, and because one day, when the great king Virūpakkha had gone to the city of the devas with his retinue of nāgas and was seated surrounding Sakka, a question arose among the devas.
Vì ngài đã giải quyết một cách đúng đắn các vấn đề phát sinh trong cung điện của chư Nāga, trong cung điện của Đại vương Virūpakkha và trong cõi trời Ba Mươi Ba; và một ngày nọ, khi Đại vương Virūpakkha cùng với hội chúng Nāga đến cõi trời Ba Mươi Ba và ngồi vây quanh Sakka, một vấn đề đã phát sinh giữa các vị trời.
Taṃ koci kathetuṃ nāsakkhi.
No one was able to answer it.
Không ai có thể giải đáp được.
Sakkena pana anuññāto pallaṅkavaragato hutvā mahāsattova kathesi.
But, having been permitted by Sakka, it was the Great Being who, seated on the excellent throne, answered it.
Nhưng được Sakka cho phép, Đại sĩ đã ngồi trên ngai vàng và giải đáp.
Atha naṃ devarājā dibbagandhapupphehi pūjetvā ‘‘datta, tvaṃ pathavisamāya vipulāya paññāya samannāgato ito paṭṭhāya bhūridatto nāmā’’ti āha.
Then the king of the devas, having honored him with divine fragrances and flowers, said: “Datta, you are endowed with a vast wisdom like the earth. Henceforth, you shall be named Bhūridatta.”
Sau đó, chư thiên vương đã cúng dường ngài bằng hương hoa cõi trời và nói: "Đatta, con có trí tuệ rộng lớn như trái đất, từ nay con sẽ được gọi là Bhūridatta."
Bhūrīti hi pathaviyā nāmaṃ, tasmā bhūrisamatāya bhūte atthe ramatīti ca bhūrisaṅkhātāya mahatiyā paññāya samannāgatattā mahāsatto ‘‘bhūridatto’’ti paññāyittha.
“Bhūri” is a name for the earth; therefore, because he was like the earth, and because he delighted in the true meaning, and because he was endowed with great wisdom known as “bhūri,” the Great Being became known as “Bhūridatta.”
Vì Bhūrī là tên của trái đất, do đó, vì có trí tuệ rộng lớn như trái đất và vì ngài hoan hỷ với những điều chân thật có trí tuệ rộng lớn, Đại sĩ được biết đến là "Bhūridatta" vì ngài có trí tuệ rộng lớn.
Mahatiyā pana nāgiddhiyā samannāgatattā mahiddhiko cāti.
And because he was endowed with great nāga-power, he was also of great psychic power.
Và vì có thần thông Nāga vĩ đại, ngài cũng là bậc có đại thần thông.
Atīte hi imasmiṃyeva kappe bārāṇasirañño putto pitarā raṭṭhato pabbājito vane vasanto aññatarāya nāgamāṇavikāya saṃvāsaṃ kappesi.
In the past, in this very aeon, the son of the king of Bārāṇasī, banished from the kingdom by his father, lived in the forest and cohabited with a certain nāga maiden.
Trong quá khứ, ngay trong kiếp này, con trai của vua Bārāṇasī, bị cha trục xuất khỏi vương quốc, sống trong rừng và chung sống với một Nāga nữ.
Tesaṃ saṃvāsamanvāya dve dārakā jāyiṃsu – putto ca dhītā ca.
From their union, two children were born: a son and a daughter.
Sau khi chung sống, họ có hai người con – một trai và một gái.
Puttassa ‘‘sāgarabrahmadatto’’ti nāmaṃ kariṃsu dhītāya ‘‘samuddajā’’ti.
They named the son “Sāgarabrahmadatta” and the daughter “Samuddajā.”
Họ đặt tên cho con trai là Sāgarabrahmadatta và con gái là Samuddajā.
So aparabhāge pitu accayena bārāṇasiṃ gantvā rajjaṃ kāresi.
Later, after his father's passing, he went to Bārāṇasī and ruled the kingdom.
Sau đó, sau khi cha qua đời, ngài đã đến Bārāṇasī và trị vì vương quốc.
Atha dhataraṭṭho nāma nāgarājā pañcayojanasatike nāgabhavane nāgarajjaṃ kārento taṃ abhūtavādikena cittacūḷena nāma kacchapena ‘‘bārāṇasirājā attano dhītaraṃ tuyhaṃ dātukāmo, sā kho pana rājadhītā samuddajā nāma abhirūpā dassanīyā pāsādikā cā’’ti kathitaṃ sutvā dhataraṭṭho cattāro nāgamāṇavake pesetvā taṃ dātuṃ anicchantaṃ nāgavibhiṃsikāya bhiṃsāpetvā ‘‘dammī’’ti vutte mahantaṃ paṇṇākāraṃ pesetvā mahatiyā nāgiddhiyā mahantena parivārena tassa dhītaraṃ nāgabhavanaṃ netvā aggamahesiṭṭhāne ṭhapesi.
Then, a nāga king named Dhataraṭṭha, while ruling the nāga kingdom in a nāga realm five hundred yojanas in extent, heard it said by a lying tortoise named Cittacūḷa, “The king of Bārāṇasī wishes to give his daughter to you, and that princess, named Samuddajā, is beautiful, lovely to behold, and graceful.” Hearing this, Dhataraṭṭha sent four young nāgas, and when the king was unwilling to give her, had him terrified with a nāga's terrifying display. When he said, “I will give her,” Dhataraṭṭha sent a great gift, and with great nāga power and a large retinue, he brought the daughter to the nāga realm and established her in the position of chief queen.
Sau đó, vua Nāga tên là Dhataraṭṭha, đang trị vì vương quốc Nāga rộng năm trăm dojana, đã nghe con rùa tên là Cittacūḷa nói dối rằng: "Vua Bārāṇasī muốn gả con gái mình cho ngài, và công chúa đó tên là Samuddajā, có hình dáng xinh đẹp, dễ nhìn và duyên dáng." Sau khi nghe vậy, Dhataraṭṭha đã sai bốn Nāga trẻ đến, hăm dọa vua bằng thần thông Nāga khi vua không muốn gả con gái, và khi vua nói "Tôi sẽ gả," Dhataraṭṭha đã gửi một lễ vật lớn và với thần thông Nāga vĩ đại cùng đoàn tùy tùng lớn, đã đưa con gái của vua về cung điện Nāga và đặt nàng vào vị trí chánh hậu.
Sā aparabhāge dhataraṭṭhaṃ paṭicca sudassano, datto, subhogo, ariṭṭhoti cattāro putte paṭilabhi.
Later, through Dhataraṭṭha, she obtained four sons: Sudassana, Datta, Subhoga, and Ariṭṭha.
Sau đó, nàng đã sinh bốn người con trai với Dhataraṭṭha: Sudassana, Datta, Subhoga và Ariṭṭha.
Tesu datto bodhisatto, so pubbe vuttanayeneva sakkena tuṭṭhacittena ‘‘bhūridatto’’ti gahitanāmattā ‘‘bhūridatto’’tveva paññāyittha.
Among them, Datta was the Bodhisatta. Because he had been given the name “Bhūridatta” by a pleased Sakka, in the way previously described, he became known as “Bhūridatta.”
Trong số đó, Datta là Bồ Tát, ngài được biết đến là "Bhūridatta" vì Sakka, với tâm hoan hỷ, đã đặt tên cho ngài là "Bhūridatta" theo cách đã kể trước đó.
Atha nesaṃ pitā yojanasatikaṃ yojanasatikaṃ rajjaṃ bhājetvā adāsi.
Then their father divided the kingdom, giving them one hundred yojanas each.
Sau đó, cha của họ đã chia cho mỗi người một vương quốc rộng một trăm dojana.
Mahanto yaso ahosi.
His glory was great.
Danh tiếng của họ rất lớn.
Soḷasasoḷasanāgakaññāsahassāni parivārayiṃsu.
Sixteen thousand nāga maidens attended him.
Mười sáu ngàn Nāga nữ đã vây quanh họ.
Pitupi ekayojanasatameva rajjaṃ ahosi.
His father also had a kingdom of only one hundred yojanas.
Cha của họ cũng có một vương quốc rộng một trăm dojana.
Tayo puttā māse māse mātāpitaro passituṃ āgacchanti, bodhisatto pana anvaddhamāsaṃ āgacchati.
The three sons would come to see their parents every month, but the Bodhisatta came every half-month.
Ba người con trai đến thăm cha mẹ mỗi tháng một lần, còn Bồ Tát thì đến nửa tháng một lần.
So ekadivasaṃ virūpakkhamahārājena saddhiṃ sakkassa upaṭṭhānaṃ gato vejayantapāsādaṃ sudhammadevasabhaṃ pāricchattakakoviḷāraṃ paṇḍukambalasilāsanaṃ devaccharāparivāraṃ atimanoharaṃ sakkasampattiṃ disvā ‘‘ettakamattampi nāgattabhāve ṭhitassa dullabhaṃ, kuto sammāsambodhī’’ti nāgattabhāvaṃ jigucchitvā ‘‘nāgabhavanaṃ gantvā uposathavāsaṃ vasitvā sīlameva paggaṇhissāmi, taṃ bodhiparipācanaṃ hoti, imasmiṃ devaloke uppattikāraṇaṃ bhavissatī’’ti cintetvā nāgabhavanaṃ gantvā mātāpitaro āha – ‘‘ammatātā, ahaṃ uposathakammaṃ karissāmī’’ti.
One day, having gone to attend on Sakka together with the great king Virūpakkha, he saw the exceedingly delightful splendor of Sakka—the Vejayanta palace, the Sudhamma assembly of devas, the Pāricchattaka and Koviḷāra trees, the Paṇḍukambala stone seat, and the retinue of celestial nymphs—and thinking, “Even this much is difficult to obtain for one in a nāga existence, let alone perfect enlightenment,” he became disgusted with the nāga existence. He thought, “I will go to the nāga realm, observe the uposatha, and strengthen my virtue. That will be a ripening factor for enlightenment and will be a cause for birth in this deva world.” Having gone to the nāga realm, he said to his parents, “Mother and father, I will undertake the uposatha practice.”
Một ngày nọ, ngài cùng với Đại vương Virūpakkha đến hầu Sakka và thấy sự thịnh vượng vô cùng quyến rũ của Sakka, bao gồm cung điện Vejayanta, hội trường chư thiên Sudhammā, cây Pāricchattaka và Kovilāra, tảng đá Pandukambala, và các tiên nữ vây quanh. Ngài nghĩ: "Ngay cả một sự thịnh vượng nhỏ như vậy cũng khó đạt được khi ở trong thân Nāga, huống chi là Chánh Đẳng Giác!" Ngài chán ghét thân phận Nāga và nghĩ: "Mình sẽ trở về cung điện Nāga, giữ giới uposatha và thực hành giới. Điều đó sẽ làm chín muồi Bồ đề và sẽ là nguyên nhân để tái sinh vào cõi trời này." Sau khi nghĩ vậy, ngài trở về cung điện Nāga và nói với cha mẹ: "Thưa cha mẹ, con sẽ thực hành giới uposatha."
Tehi ‘‘idheva uposathaṃ upavasāhi, bahigatānaṃ nāgānaṃ mahantaṃ bhaya’’nti vutte ekavāraṃ tathā katvā nāgakaññāhi upadduto punavāre mātāpitūnaṃ anārocetvā attano bhariyaṃ āmantetvā ‘‘bhadde, ahaṃ manussalokaṃ gantvā yamunātīre mahānigrodharukkho atthi tassa avidūre vammikamatthake bhoge ābhujitvā caturaṅgasamannāgataṃ uposathaṃ adhiṭṭhāya nipajjitvā ‘‘uposathakammaṃ karissāmī’’ti nāgabhavanato nikkhamitvā tathā karoti.
When they said, “Observe the uposatha right here; for nāgas who go outside, there is great danger,” he did so once. But being troubled by the nāga maidens, the next time, without informing his parents, he addressed his wife, saying, “My dear, I will go to the human world. On the bank of the Yamunā river there is a great banyan tree; not far from it, on top of an anthill, I will coil my body, undertake the uposatha endowed with four factors, and lie down to perform the uposatha practice.” He then left the nāga realm and did so.
Khi họ nói: "Con hãy giữ giới uposatha ở đây, vì có một mối nguy hiểm lớn cho các Nāga đi ra ngoài," ngài đã làm như vậy một lần, nhưng bị các Nāga nữ quấy rầy. Lần sau, không báo cho cha mẹ, ngài gọi vợ và nói: "Này hiền thê, ta sẽ đến cõi người. Có một cây đa lớn bên bờ sông Yamunā, không xa đó có một tổ mối. Ta sẽ cuộn mình trên đỉnh tổ mối đó, thọ trì giới uposatha với bốn chi phần và nằm xuống để thực hành giới uposatha." Sau đó, ngài rời khỏi cung điện Nāga và làm như vậy.
Tena vuttaṃ ‘‘virūpakkhena mahāraññā, devalokamagañchaha’’ntiādi.
Therefore it was said: “With Virūpakkha, the great king, to the deva world I went,” and so on.
Do đó đã nói: "Với Đại vương Virūpakkha, ta đã đến cõi trời" và vân vân.
12. Tatthāti tasmiṃ devaloke.
12. Therein means in that deva world.
12. Ở đó nghĩa là ở cõi trời đó.
Passiṃ tvāhanti addakkhiṃ ahaṃ tu-saddo nipātamatto.
I saw means I saw. The word tu is a mere particle.
Passiṃ tvāha nghĩa là tôi đã thấy, chữ tu chỉ là một giới từ.
Ekantaṃ sukhasamappiteti ekantaṃ accantameva sukhena samaṅgībhūte.
Wholly given over to happiness means endowed with happiness completely, utterly.
Ekantaṃ sukhasamappite nghĩa là hoàn toàn, tuyệt đối đầy đủ hạnh phúc.
Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘santi, bhikkhave, cha phassāyatanikā nāma saggā.
And this was said by the Blessed One: “Monks, there are the heavens named ‘of the six sense bases.’
Điều này đã được Đức Thế Tôn nói: "Này các Tỳ kheo, có sáu cõi trời thuộc sáu xứ xúc."
Yāvañcidaṃ, bhikkhave, na sukaraṃ akkhānena pāpuṇituṃ yāva sukhā saggā’’ti (ma. ni. 3.255) ca.
Monks, it is not easy to convey by description how happy those heavens are.”
"Này các Tỳ kheo, thật khó để diễn tả bằng lời rằng các cõi trời hạnh phúc đến mức nào" (Ma. Ni. 3.255).
Taṃsaggagamanatthāyāti tasmiṃ saggasmiṃ uppattivasena gamanatthāya.
To go to that heaven means for the purpose of going, by way of arising, in that heaven.
Taṃsaggagamanatthāyā nghĩa là để tái sinh vào cõi trời đó.
Sīlabbatanti sīlasaṅkhātaṃ vataṃ.
Virtuous observance means the observance known as virtue.
Sīlabbata nghĩa là giới nguyện, tức là giới.
Atha vā sīlabbatanti uposathasīlañceva ‘‘mama cammaṃ cammatthikā harantū’’tiādinā attano sarīrāvayavapariccāgasamādiyanasaṅkhātaṃ vatañca.
Alternatively, virtuous observance means both the uposatha-sīla and the observance known as the undertaking to offer parts of one's own body, as in “Let those who need my skin take my skin,” and so on.
Hoặc sīlabbata nghĩa là giới uposatha và nguyện thọ trì sự hy sinh các bộ phận cơ thể của mình, như "Hãy để những kẻ muốn da của ta lấy da của ta," vân vân.
14. Chaviyātiādi tesaṃ catunnaṃ aṅgānaṃ dassanaṃ.
Chaviyā, etc., is the showing of those four factors.
14. Chaviyā và vân vân là sự trình bày của bốn chi phần đó.
Tattha ca chavicammānaṃ vissajjanaṃ ekaṃ aṅgaṃ, sesāni ekekameva, maṃsaggahaṇeneva cettha rudhirampi saṅgahitanti daṭṭhabbaṃ.
And therein, the giving up of the outer skin and the inner skin is one factor; the remaining are each one factor. It should be understood that by the taking of flesh, blood is also included here.
Trong đó, sự từ bỏ da và thịt là một chi phần, các chi phần còn lại là từng chi phần một; cần phải hiểu rằng máu cũng được bao gồm trong việc lấy thịt ở đây.
Etenāti etehi.
Etenā means by these.
Etenā nghĩa là với những điều này.
Harātu soti yassa etehi chaviādīhi karaṇīyaṃ atthi, tassa mayā dinnamevetaṃ.
Harātu so means: whoever has a need for this skin and so on, it is already given by me to them.
Harātu so nghĩa là ai có việc cần với những thứ như da này, thì những thứ này đã được tôi cho.
Sabbaṃ so haratūti attano attabhāve anapekkhapavāraṇaṃ pavāreti.
Let him take it all—thus he makes an invitation without attachment to his own body.
Hãy để người đó lấy tất cả, đó là sự dâng hiến không tiếc thân mình.
Evaṃ mahāsattassa iminā niyāmeneva anvaddhamāsaṃ uposathakammaṃ karontassa dīgho addhā vītivatto.
In this way, a long time passed for the great being as he performed the uposatha observance according to this very method every fortnight.
Như vậy, với sự thực hành giới uposatha theo cách này nửa tháng một lần, một thời gian dài đã trôi qua đối với Đại sĩ.
Evaṃ gacchante kāle ekadivasaṃ aññataro nesādabrāhmaṇo somadattena nāma attano puttena saha taṃ ṭhānaṃ patvā aruṇuggamanasamaye nāgakaññāhi parivāriyamānaṃ mahāsattaṃ disvā tassa santikaṃ agamāsi.
As time went on in this way, one day a certain hunter-brahmin named Somadatta, together with his son, reached that place and, at sunrise, saw the great being surrounded by nāga maidens and approached him.
Vào một ngày nọ, khi thời gian trôi qua như vậy, một người Bà la môn thợ săn cùng với con trai tên là Somadatta đã đến nơi đó. Vào lúc bình minh, thấy Đại sĩ được các Nāga nữ vây quanh, ông đã đến gần ngài.
Tāvadeva nāgakaññāyo pathaviyaṃ nimujjitvā nāgabhavanameva gatā.
At that very moment, the nāga maidens plunged into the earth and went to the nāga realm.
Ngay lúc đó, các Nāga nữ đã lặn xuống đất và trở về cung điện Nāga.
Brāhmaṇo mahāsattaṃ pucchi – ‘‘ko nu kho tvaṃ, mārisa, devo vā yakkho vā nāgo vā’’ti?
The brahmin asked the great being: "Who are you, friend? A deva, a yakkha, or a nāga?"
Người Bà la môn hỏi Đại sĩ: "Thưa ngài, ngài là ai? Là một vị trời, một Dạ xoa hay một Nāga?"
Bodhisatto yathābhūtaṃ attānaṃ āvi katvā sacāyaṃ ito gaccheyya, idha me vāsaṃ mahājanassa pākaṭaṃ kareyya, tena me uposathavāsassa antarāyopi siyā.
The Bodhisatta revealed himself as he truly was and thought: "If this one were to leave from here, he would make my dwelling place known to the general populace, and because of that, there might be an obstacle to my uposatha observance.
Bồ Tát đã tiết lộ thân phận thật của mình và nghĩ: "Nếu người này rời khỏi đây, ông ta sẽ tiết lộ nơi ở của ta cho công chúng, và điều đó có thể làm gián đoạn việc giữ giới uposatha của ta.
Yaṃnūnāhaṃ ito imaṃ nāgabhavanaṃ netvā mahatiyā sampattiyā yojeyyaṃ.
What if I were to take him from here to the nāga realm and establish him in great prosperity?
Chi bằng ta đưa ông ta đến cung điện Nāga này và ban cho ông ta sự thịnh vượng lớn.
Evāyaṃ tattheva abhiramissati, tena me uposathakammaṃ addhaniyaṃ siyāti.
In this way, he will delight right there, and because of that, my uposatha observance may become long-lasting."
Như vậy, ông ta sẽ vui vẻ ở đó, và việc thực hành uposatha của ta sẽ được lâu dài."
Atha naṃ āha – ‘‘brāhmaṇa, mahantaṃ te yasaṃ dassāmi, ramaṇīyaṃ nāgabhavanaṃ, ehi tattha gacchāmā’’ti.
Then he said to him: "Brahmin, I will show you great glory, the delightful nāga realm. Come, let us go there."
Sau đó, ngài nói với ông ta: "Này Bà la môn, ta sẽ ban cho ông danh tiếng lớn, cung điện Nāga là một nơi đáng yêu. Hãy đến, chúng ta hãy đi đến đó."
Sāmi, putto me atthi, tasmiṃ āgacchante āgamissāmīti.
"Sir, I have a son. I will come when he arrives."
Ông ta nói: "Thưa chủ nhân, tôi có con trai, tôi sẽ đến khi nó đến."
Gaccha, brāhmaṇa, puttaṃ ānehīti.
"Go, brahmin, bring your son."
Ngài nói: "Này Bà la môn, hãy đi và mang con trai ông đến."
Brāhmaṇo gantvā puttassa tamatthaṃ ārocetvā taṃ ānesi.
The brahmin went, told his son about the matter, and brought him.
Người Bà la môn đi, báo cho con trai biết sự việc đó và mang nó đến.
Mahāsatto te ubhopi ādāya attano ānubhāvena nāgabhavanaṃ ānesi.
The great being took them both and, by his own power, brought them to the nāga realm.
Đại sĩ đã đưa cả hai người họ đến cung điện Nāga bằng thần thông của mình.
Tesaṃ tattha dibbo attabhāvo pātubhavi.
There, a divine physical form manifested for them.
Ở đó, họ đã có thân phận cõi trời.
Atha tesaṃ mahāsatto dibbasampattiṃ datvā cattāri cattāri nāgakaññāsatāni adāsi.
Then the great being, having given them divine prosperity, gave them four hundred nāga maidens each.
Sau đó, Đại sĩ đã ban cho họ sự thịnh vượng cõi trời và bốn trăm Nāga nữ cho mỗi người.
Te mahatiṃ sampattiṃ anubhaviṃsu.
They experienced great prosperity.
Họ đã hưởng thụ sự thịnh vượng lớn.
Bodhisattopi appamatto uposathakammaṃ karoti.
The Bodhisatta, too, diligently performed the uposatha observance.
Bồ Tát cũng không lơ là thực hành giới uposatha.
Anvaddhamāsaṃ mātāpitūnaṃ upaṭṭhānaṃ gantvā dhammakathaṃ kathetvā tato ca brāhmaṇassa santikaṃ gantvā ārogyaṃ pucchitvā ‘‘yena te attho, taṃ vadeyyāsī’’ti āpucchitvā ‘‘anukkaṇṭhamāno abhiramā’’ti vatvā somadattenapi saddhiṃ paṭisanthāraṃ katvā attano nivesanaṃ gacchati.
Every fortnight, he would go to attend to his parents, give a Dhamma talk, and from there go to the brahmin, inquire about his well-being, and, after asking, "Tell me what you need," and saying, "Delight here without discontent," he would exchange friendly greetings with Somadatta as well and then go to his own residence.
Cứ nửa tháng, ngài đến thăm viếng cha mẹ, thuyết pháp, rồi đến chỗ vị Bà-la-môn, hỏi thăm sức khỏe, thưa rằng: "Điều gì ngài mong muốn, hãy nói ra", và nói: "Hãy vui vẻ mà đừng chán nản", rồi cùng với Somadatta chào hỏi và trở về nhà mình.
Brāhmaṇo saṃvaccharaṃ tattha vasitvā mandapuññatāya ukkaṇṭhitvā anicchamānampi puttaṃ gahetvā bodhisattaṃ āpucchitvā tena dīyamānaṃ bahuṃ dhanaṃ sabbakāmadadaṃ maṇiratanampi alakkhikatāya aggahetvā ‘‘manussalokaṃ gantvā pabbajissāmī’’ti āha.
The brahmin, having lived there for a year, became discontented due to his lack of merit and, taking his son even though he was unwilling, took leave of the Bodhisatta. Due to his incomprehension, he did not accept the great wealth being given by him, nor the wish-fulfilling gem, and said, "I will go to the human world and go forth."
Vị Bà-la-môn ở đó một năm, vì phước mỏng nên chán nản, dù con trai không muốn nhưng vẫn dẫn đi, từ biệt Bồ-tát, và không nhận nhiều của cải do ngài ban cho, cũng không nhận viên ngọc như ý (sabbakāmadadaṃ maṇiratana) vì thiếu phước, rồi nói: "Tôi sẽ đến cõi người để xuất gia."
Mahāsatto nāgamāṇavake āṇāpetvā taṃ saputtakaṃ manussalokaṃ pāpesi.
The great being commanded the young nāgas, and they had him and his son conveyed to the human world.
Đại Bồ-tát ra lệnh cho các tiểu long (nāgamāṇavaka) đưa ông ta cùng con trai đến cõi người.
Te ubhopi dibbābharaṇāni dibbavatthāni ca omuñcitvā nhāyituṃ ekaṃ pokkharaṇiṃ otariṃsu, tasmiṃ khaṇe tāni antaradhāyitvā nāgabhavanameva agamaṃsu.
Both of them took off their divine ornaments and divine clothes and entered a pond to bathe; at that moment, those things vanished and went to the nāga realm.
Cả hai cởi bỏ trang sức và y phục chư thiên, xuống một hồ sen để tắm; ngay lúc đó, những thứ ấy biến mất và trở về Long cung.
Atha paṭhamanivatthakāsāvapilotikāva sarīre paṭimuñci, dhanusarasattiyo gahetvā araññaṃ gantvā mige vadhitvā purimaniyāmeneva jīvikaṃ kappesuṃ.
Then the ochre-dyed rags they had first worn reappeared on their bodies; taking their bows, arrows, and spears, they went into the forest, killed deer, and made their living in the same way as before.
Rồi họ chỉ mặc chiếc áo cà sa cũ rách đầu tiên trên thân, cầm cung tên và lao, vào rừng săn thú, sống cuộc đời như trước.
Tena ca samayena aññataro tāpaso supaṇṇarājato laddhaṃ alampāyanamantaṃ tassa anucchavikāni osadhāni mantūpacārañca attānaṃ upaṭṭhahantassa aññatarassa brāhmaṇassa adāsi.
At that time, a certain ascetic gave the Alampāyana spell, which he had received from the king of the supaṇṇas, along with its appropriate medicinal herbs and the procedure for the spell, to a certain brahmin who was attending on him.
Vào thời đó, một vị đạo sĩ đã ban cho một vị Bà-la-môn khác, người đang phụng sự mình, thần chú Alampāyana mà ông đã nhận từ vua Kim Sí Điểu (supaṇṇarāja), cùng với các loại thuốc và phương pháp trì chú phù hợp.
So ‘‘laddho me jīvikūpāyo’’ti katipāhaṃ vasitvā tāpasaṃ āpucchitvā pakkamanto anupubbena yamunātīraṃ patvā taṃ mantaṃ sajjhāyanto mahāmaggena gacchati.
Thinking, "I have found a means of livelihood," he stayed for a few days, took leave of the ascetic, and, while departing, he gradually reached the bank of the Yamunā river and proceeded along the main road, reciting that spell.
Người này nói: "Ta đã có phương tiện sinh sống", ở lại vài ngày, rồi từ biệt đạo sĩ và lên đường, dần dần đến bờ sông Yamunā, vừa đi trên đường lớn vừa tụng thần chú đó.
Tadā bodhisattassa bhavanato tassa paricārikā nāgamāṇavikā taṃ sabbakāmadadaṃ maṇiratanaṃ ādāya yamunātīre vālukārāsimatthake ṭhapetvā tassobhāsena rattiyaṃ kīḷitvā aruṇuggamane tassa brāhmaṇassa mantasaddaṃ sutvā ‘‘supaṇṇo’’ti saññāya bhayatajjitā maṇiratanaṃ aggahetvā pathaviyaṃ nimujjitvā nāgabhavanaṃ agamaṃsu.
At that time, from the Bodhisatta’s dwelling, his attendant young nāga maidens, having taken that wish-fulfilling jewel, placed it on top of a heap of sand on the bank of the Yamunā. After playing at night by its radiance, at the rising of the dawn, they heard the sound of that brahmin’s charm. With the perception, “It is a supaṇṇa,” they were terrified by fear, and without taking the jewel, they plunged into the earth and went to the nāga world.
Lúc đó, các tiểu long nữ (nāgamāṇavikā) thị nữ của Bồ-tát, mang viên ngọc như ý (sabbakāmadadaṃ maṇiratana) đến, đặt trên đống cát ở bờ sông Yamunā, vui đùa trong đêm nhờ ánh sáng của nó, đến lúc bình minh, nghe tiếng thần chú của vị Bà-la-môn đó, họ nhận ra là "Kim Sí Điểu" (supaṇṇa), vì sợ hãi nên không kịp lấy viên ngọc, chui xuống đất và trở về Long cung.
Brāhmaṇo taṃ maṇiratanaṃ ādāya pāyāsi.
The brahmin took that jewel and departed.
Vị Bà-la-môn lấy viên ngọc đó và đi tiếp.
Tasmiṃ khaṇe so nesādabrāhmaṇo puttena saddhiṃ migavadhāya araññaṃ gacchanto tassa hatthe taṃ maṇiratanaṃ disvā ‘‘idaṃ bhūridattassa sabbakāmadadaṃ maṇiratana’’nti sañjānitvā taṃ gaṇhitukāmo tena saddhiṃ allāpasallāpaṃ katvā mantavādibhāvaṃ jānitvā evamāha – ‘‘sace me tvaṃ imaṃ maṇiratanaṃ dassasi, evāhaṃ te mahānubhāvaṃ nāgaṃ dassessāmi, yaṃ tvaṃ gahetvā gāmanigamarājadhāniyo caranto bahudhanaṃ lacchasī’’ti.
At that moment, that hunter brahmin, while going to the forest with his son to hunt deer, saw that jewel in his hand and recognized it, thinking, “This is Bhūridatta’s wish-fulfilling jewel.” Desiring to get it, he engaged in conversation with him, learned that he was a charmer, and said this: “If you give me this jewel, I will show you a nāga of great power, which you can capture and, by travelling through villages, towns, and royal cities, obtain much wealth.”
Ngay lúc đó, vị Bà-la-môn thợ săn đó cùng con trai đang vào rừng săn thú, thấy viên ngọc đó trong tay ông ta, nhận ra: "Đây là viên ngọc như ý của Bhūridatta", muốn lấy nó, liền nói chuyện với ông ta, biết ông ta là người trì chú, bèn nói: "Nếu ngài đưa viên ngọc này cho tôi, tôi sẽ chỉ cho ngài một con rắn thần thông, ngài có thể bắt nó và đi khắp các làng mạc, thị trấn, kinh đô để kiếm nhiều tiền."
‘‘Tena hi dassetvā gaṇhāhī’’ti vutte taṃ ādāya bodhisattaṃ uposathakaraṇaṭṭhāne vammikamatthake bhoge ābhujitvā nipannaṃ avidūre ṭhito hatthaṃ pasāretvā dassesi.
When he said, “Then show him and take it,” he took him and, standing not far away, stretched out his hand and showed him the Bodhisatta, who was lying on top of an anthill, coiled up, for the purpose of observing the uposatha.
Khi được nói: "Vậy thì hãy chỉ cho tôi rồi hãy lấy", ông ta lấy viên ngọc, đứng không xa Bồ-tát đang nằm quấn mình trên ụ mối ở nơi giữ giới Uposatha, rồi giơ tay chỉ cho xem.
Mahāsatto taṃ nesādaṃ disvā ‘‘ayaṃ uposathassa me antarāyaṃ kareyyāti nāgabhavanaṃ netvā mahāsampattiyaṃ patiṭṭhāpitopi na icchi.
The Great Being, seeing that hunter, thought, “This one might cause an obstacle to my uposatha,” and did not wish to take him to the nāga world and establish him in great fortune.
Đại Bồ-tát thấy vị thợ săn đó, nghĩ: "Người này sẽ làm gián đoạn việc giữ giới Uposatha của ta", dù đã được đưa về Long cung và được an trí trong đại phú quý nhưng ông ta vẫn không muốn.
Tato apakkamitvā sayaṃ gantukāmo mayā dīyamānampi maṇiratanaṃ gaṇhituṃ na icchi.
Then, wishing to go away by himself, he did not want to take the jewel even when I was giving it.
Sau đó, ông ta bỏ đi, muốn tự mình đi, cũng không muốn nhận viên ngọc do ta ban cho.
Idāni pana ahiguṇḍikaṃ gahetvā āgacchati.
But now he comes, having brought a snake charmer.
Bây giờ thì ông ta lại đến cùng với người bắt rắn.
Sacāhaṃ imassa mittadubbhino kujjheyyaṃ, sīlaṃ me khaṇḍaṃ bhavissati.
If I were to get angry at this betrayer of a friend, my virtue would be broken.
Nếu ta nổi giận với kẻ phản bội bạn bè này, giới của ta sẽ bị phá hoại.
Mayā kho pana paṭhamaṃyeva caturaṅgasamannāgato uposatho adhiṭṭhito, so yathādhiṭṭhitova hotu.
But I have already undertaken the uposatha endowed with four factors; let it be just as I have undertaken it.
Ta đã phát nguyện giữ giới Uposatha đầy đủ bốn chi từ trước, nguyện cho nó được giữ đúng như đã phát nguyện.
Alampāyano maṃ chindatu vā mā vā, nevassa kujjhissāmī’’ti cintetvā akkhīni nimmīletvā adhiṭṭhānapāramiṃ purecārikaṃ katvā bhogantare sīsaṃ pakkhipitvā niccalova hutvā nipajji.
Whether Alampāyana cuts me up or not, I will not get angry at him.” Thinking thus, he closed his eyes, made the perfection of determination his forerunner, placed his head inside his coils, and lay down, remaining motionless.
Alampāyana có chặt ta hay không, ta cũng sẽ không nổi giận", nghĩ vậy, ngài nhắm mắt lại, lấy Ba-la-mật về sự quyết định (adhiṭṭhānapāramī) làm tiên phong, giấu đầu vào giữa các vòng cuộn, nằm bất động.
Nesādabrāhmaṇopi ‘‘bho alampāyana, imaṃ nāgaṃ gaṇha, maṇiṃ me dehī’’ti āha.
The hunter brahmin also said, “O Alampāyana, capture this nāga, give me the jewel.”
Vị Bà-la-môn thợ săn cũng nói: "Này Alampāyana, hãy bắt con rắn này, đưa viên ngọc cho tôi."
Alampāyano nāgaṃ disvā tuṭṭho maṇiṃ kismiñci agaṇetvā ‘‘gaṇha, brāhmaṇā’’ti hatthe khipi.
Alampāyana, seeing the nāga, was delighted and, not valuing the jewel at all, tossed it into his hand, saying, “Take it, brahmin.”
Alampāyana thấy con rắn, vui mừng, không coi trọng viên ngọc, ném vào tay ông ta và nói: "Hãy lấy đi, Bà-la-môn."
So tassa hatthato bhassitvā pathaviyaṃ patitamattova pathaviṃ pavisitvā nāgabhavanameva gato.
As soon as it slipped from his hand and fell to the ground, it entered the earth and went straight to the nāga world.
Nó vừa rơi khỏi tay ông ta xuống đất là chui vào đất và trở về Long cung.
Nesādabrāhmaṇo maṇiratanato bhūridattena saddhiṃ mittabhāvato ca parihāyitvā nippaccayova pakkanto.
The hunter brahmin, having lost the jewel and his friendship with Bhūridatta, departed with nothing.
Vị Bà-la-môn thợ săn mất viên ngọc và mất tình bạn với Bhūridatta, rồi bỏ đi tay trắng.
15. Alampāyanopi mahānubhāvehi osadhehi attano sarīraṃ makkhetvā thokaṃ khāditvā kheḷaṃ attano kāyasmiṃ paribhāvetvā dibbamantaṃ jappanto bodhisattaṃ upasaṅkamitvā naṅguṭṭhe gahetvā ākaḍḍhitvā sīse daḷhaṃ gaṇhanto mukhamassa vivaritvā osadhaṃ khāditvā mukhe sahakheḷaṃ osiñci.
15. Alampāyana, for his part, smeared his body with herbs of great power, chewed a little, applied the saliva to his own body, and, chanting a divine charm, approached the Bodhisatta. Grasping him by the tail, he dragged him, and seizing him firmly by the head, he opened his mouth, chewed the herbs, and poured them with saliva into his mouth.
15. Alampāyana cũng xoa thân mình bằng các loại thuốc thần thông, ăn một ít, xoa nước bọt lên thân, vừa niệm thần chú chư thiên vừa đến gần Bồ-tát, nắm đuôi kéo ra, nắm chặt đầu, mở miệng ngài, cho thuốc vào ăn và đổ nước bọt cùng thuốc vào miệng.
Sucijātiko mahāsatto sīlabhedabhayena akujjhitvā akkhīni na ummīlesi.
The Great Being, of noble birth, did not get angry for fear of breaking his virtue and did not open his eyes.
Đại Bồ-tát, người có dòng dõi thanh tịnh, vì sợ phá giới nên không nổi giận, cũng không mở mắt.
Atha naṃ osadhamantabalena naṅguṭṭhe gahetvā heṭṭhā sīsaṃ katvā sañcāletvā gahitagocaraṃ chaḍḍāpetvā bhūmiyaṃ dīghaso nipajjāpetvā masūrakaṃ maddanto viya hatthehi parimaddi.
Then, by the power of the herbs and the charm, he seized him by the tail, held him with his head down, and shook him, making him disgorge the food he had eaten. He then laid him out at full length on the ground and crushed him with his hands as if crushing lentils.
Rồi nhờ sức mạnh của thuốc và thần chú, hắn nắm đuôi ngài, lộn đầu xuống đất, lắc mạnh để ngài nhả thức ăn đã nuốt, rồi bắt ngài nằm dài trên đất, dùng tay xoa bóp như giã đậu lăng.
Aṭṭhīni cuṇṇiyamānāni viya ahesuṃ.
His bones felt as if they were being ground to powder.
Xương cốt ngài như bị nghiền nát.
Puna naṅguṭṭhe gahetvā dussaṃ pothento viya pothesi.
Again, he seized him by the tail and thrashed him as one thrashes a cloth.
Lại nắm đuôi ngài, giũ như giũ vải.
Mahāsatto evarūpaṃ dukkhaṃ anubhontopi neva kujjhittha.
Even while experiencing such suffering, the Great Being did not get angry at all.
Đại Bồ-tát dù phải chịu đựng nỗi khổ như vậy nhưng vẫn không hề nổi giận.
Aññadatthu attano sīlameva āvajjesi.
Instead, he reflected only on his own virtue.
Ngài chỉ quán chiếu giới hạnh của mình.
Iti so mahāsattaṃ dubbalaṃ katvā vallīhi peḷaṃ sajjetvā mahāsattaṃ tattha pakkhipi.
Thus, having weakened the Great Being, he fashioned a basket from creepers and put the Great Being into it.
Như vậy, hắn làm cho Đại Bồ-tát suy yếu, rồi đan một cái giỏ bằng dây leo và bỏ Đại Bồ-tát vào đó.
Sarīraṃ panassa mahantaṃ tattha na pavisati.
But his body was large and did not fit inside.
Nhưng thân ngài quá lớn không lọt vào.
Atha naṃ paṇhiyā koṭṭento pavesetvā peḷaṃ ādāya ekaṃ gāmaṃ gantvā gāmamajjhe otāretvā ‘‘nāgassa naccaṃ daṭṭhukāmā āgacchantū’’ti saddamakāsi.
Then, striking him with his heel, he forced him in. Taking the basket, he went to a certain village, set it down in the middle of the village, and made an announcement: “Let those who want to see the nāga’s dance come forth!”
Rồi hắn dùng gót chân đạp vào để nhét ngài vào, mang cái giỏ đến một ngôi làng, đặt xuống giữa làng và kêu gọi: "Ai muốn xem rắn múa xin hãy đến!"
Sakalagāmavāsino sannipatiṃsu.
All the villagers assembled.
Toàn thể dân làng tập trung lại.
Tasmiṃ khaṇe alampāyano ‘‘nikkhama mahānāgā’’ti āha.
At that moment, Alampāyana said, “Come out, great nāga!”
Ngay lúc đó, Alampāyana nói: "Hãy ra đi, Đại Long vương!"
Mahāsatto cintesi – ‘‘ajja mayā parisaṃ tosentena kīḷituṃ vaṭṭati, evaṃ alampāyano bahudhanaṃ labhitvā tuṭṭho maṃ vissajjessati, yaṃ yaṃ esa maṃ kāreti, taṃ taṃ karissāmī’’ti.
The Great Being thought: “Today it is proper for me to perform, pleasing the assembly. In this way, Alampāyana, having received much wealth, will be pleased and will release me. Whatever he makes me do, that I will do.”
Đại Bồ-tát nghĩ: "Hôm nay ta nên biểu diễn để làm hài lòng mọi người, như vậy Alampāyana sẽ kiếm được nhiều tiền, vui vẻ rồi sẽ thả ta. Hắn bắt ta làm gì, ta sẽ làm nấy."
Atha naṃ so peḷato nikkhamantaṃ ‘‘mahā hohī’’ti āha, so mahā ahosi.
Then, as he was coming out of the basket, he said to him, “Become large,” and he became large.
Rồi khi ngài ra khỏi giỏ, hắn nói: "Hãy lớn lên!", ngài liền lớn lên.
‘‘Khuddako vaṭṭo viphaṇo ekaphaṇo dviphaṇo yāva sahassaphaṇo ucco nīco dissamānakāyo adissamānakāyo dissamānaupaḍḍhakāyo nīlo pīto lohito odāto mañjiṭṭho hohi, dhūmaṃ vissajjehi, jālasikhaṃ udakañca vissajjehī’’ti vutte tena vuttaṃ taṃ taṃ ākāraṃ nimminitvā naccaṃ dassesi.
When told, “Become small, coiled, hoodless, one-hooded, two-hooded, up to a thousand-hooded, tall, short, with a visible body, with an invisible body, with a half-visible body, blue, yellow, red, white, crimson; emit smoke; emit flames and water,” he created each and every form as instructed and showed a dance.
Khi được nói: "Hãy nhỏ lại, hãy trườn, hãy một đầu, hai đầu, cho đến một ngàn đầu, hãy cao, hãy thấp, hãy hiện thân, hãy ẩn thân, hãy hiện nửa thân, hãy xanh, vàng, đỏ, trắng, đỏ thẫm, hãy phun khói, hãy phun lửa và nước", ngài biến hóa thành đủ hình dạng theo lời hắn nói và biểu diễn điệu múa.
Taṃ disvā manussā acchariyabbhutacittajātā bahuṃ hiraññasuvaṇṇavatthālaṅkārādiṃ adaṃsu.
Seeing this, the people, their minds filled with wonder and amazement, gave much gold, silver, cloth, ornaments, and so on.
Thấy vậy, mọi người kinh ngạc, tâm sinh kỳ diệu, cúng dường nhiều vàng bạc, y phục, trang sức, v.v...
Iti tasmiṃ gāme satasahassamattaṃ labhi.
Thus, in that village, he received about a hundred thousand.
Như vậy, ở làng đó, hắn kiếm được khoảng một trăm ngàn.
So kiñcāpi mahāsattaṃ gaṇhanto ‘‘sahassaṃ labhitvā taṃ vissajjessāmī’’ti āha.
Although when capturing the Great Being, he had said, “Having received a thousand, I will release you.”
Mặc dù khi bắt Đại Bồ-tát, hắn nói: "Sẽ thả ngài sau khi kiếm được một ngàn",
Taṃ pana dhanaṃ labhitvā ‘‘gāmakepi tāva mayā ettakaṃ dhanaṃ laddhaṃ, nagare kira bahudhanaṃ labhissāmī’’ti dhanalobhena na muñci.
However, having received that wealth, he did not release him out of greed for wealth, thinking, “If I have received this much wealth just in a small village, I will surely receive much wealth in a city.”
nhưng khi kiếm được số tiền đó, hắn lại nghĩ: "Ở làng nhỏ mà ta còn kiếm được nhiều tiền như vậy, chắc chắn ở thành phố sẽ kiếm được nhiều hơn nữa", vì lòng tham tiền nên không thả ngài.
So tasmiṃ gāme kuṭumbaṃ saṇṭhapetvā ratanamayaṃ peḷaṃ kāretvā tattha mahāsattaṃ pakkhipitvā sukhayānakaṃ āruyha mahantena parivārena gāmanigamarājadhānīsu taṃ kīḷāpetvā bārāṇasiṃ pāpuṇi, nāgarājassa madhulājaṃ deti, abaddhasattuñca deti.
So, having established his family in that village and having had a jeweled basket made, he placed the Great Being in it, mounted a comfortable vehicle, and with a great retinue, making him perform in villages, market towns, and royal cities, he reached Bārāṇasī. He gives honey-cakes to the Nāga king, and also un-fried grain.
Hắn lập gia đình ở làng đó, làm một cái giỏ bằng ngọc, bỏ Đại Bồ-tát vào đó, rồi ngồi lên xe tiện nghi, cùng đoàn tùy tùng lớn, đưa ngài đi biểu diễn khắp các làng mạc, thị trấn, kinh đô, rồi đến Bārāṇasī, cho Long vương mật lạp, và cả Abaddhasattu.
So gocaraṃ na gaṇhi avissajjanabhayena.
He did not take his food for fear of not being released.
Ngài không nhận thức ăn vì sợ không được thả.
Gocaraṃ agaṇhantampi ca naṃ cattāro nagaradvāre ādiṃ katvā tattha tattha māsamattaṃ kīḷāpesi.
Even though he did not take his food, he made him perform for about a month here and there, starting at the four city gates.
Dù ngài không nhận thức ăn, hắn vẫn bắt ngài biểu diễn suốt một tháng ở mỗi nơi, bắt đầu từ bốn cổng thành.
Tena vuttaṃ ‘‘saṃsito akataññunā’’tiādi.
Therefore it was said: “Indicated by the ungrateful one,” and so on.
Do đó, có câu nói "Saṃsito akataññunā" (Bị kẻ vong ân lừa gạt) v.v...
Tattha saṃsitoti eso nāgo amukassa nigrodharukkhassa samīpe vammikamatthake sayitoti evaṃ ṭhānaṃ dassetvā kathito.
Therein, indicated means: this nāga was lying on top of an anthill near such-and-such a banyan tree; thus his location was pointed out and he was spoken of.
Ở đây, saṃsito có nghĩa là con rắn này nằm trên ụ mối gần cây đa kia, tức là đã được chỉ địa điểm mà nói.
Akataññunāti attanā kataṃ upakāraṃ ajānantena mittadubbhinā nesādabrāhmaṇenāti adhippāyo.
By the ungrateful one means: by the treacherous hunter-brahmin who did not know the favor done by him; this is the intention.
Akataññunā có nghĩa là bởi vị Bà-la-môn thợ săn vong ân, không biết ơn sự giúp đỡ mà mình đã nhận được.
Alampāyanoti alampāyanavijjāparijappanena ‘‘alampāyano’’ti evaṃ laddhanāmo ahituṇḍikabrāhmaṇo.
Alampāyana means: the snake-charmer brahmin who acquired the name “Alampāyana” by muttering the Alampāyana charm.
Alampāyano là vị Bà-la-môn bắt rắn có tên như vậy nhờ trì chú Alampāyana.
Mamaggahīti maṃ aggahesi.
Seized me means: he seized me.
Mamaggahī có nghĩa là đã bắt ta.
Kīḷeti maṃ tahiṃ tahinti tattha tattha gāmanigamarājadhānīsu attano jīvikatthaṃ maṃ kīḷāpeti.
Makes me perform here and there means: he makes me perform in various villages, market towns, and royal cities for his own livelihood.
Kīḷeti maṃ tahiṃ tahiṃ có nghĩa là hắn bắt ta biểu diễn ở khắp các làng mạc, thị trấn, kinh đô để kiếm sống cho mình.
18. Nirantaraṃ jātisatanti mama jātīnaṃ anekasatampi anekasatāsupi jātīsu nirantarameva sīlassa avītikkamanahetu.
18. For a hundred continuous births means: for many hundreds of my births, in many hundreds of births, it is for the sake of not transgressing virtue continuously.
18. Trăm kiếp liên tục – trong nhiều trăm kiếp của tôi, ngay cả trong nhiều trăm kiếp, do sự không phạm giới liên tục không gián đoạn.
Mama jīvitaṃ cajeyyaṃ cajituṃ sakkomi.
I would give up my life means: I am able to give it up.
Tôi có thể từ bỏ mạng sống của mình.
Neva sīlaṃ pabhindeyyanti sīlaṃ pana samādinnaṃ ekampi neva bhindeyyaṃ na vināseyyaṃ.
But I would never break my virtue means: but I would never break or destroy even a single virtue that I have undertaken.
Nhưng tôi sẽ không hủy hoại giới – tôi sẽ không hủy hoại hay phá vỡ dù chỉ một giới đã thọ.
Catuddīpāna hetūti cakkavattirajjasiriyāpi kāraṇāti dasseti.
For the sake of the four continents means: even for the reason of the glory of universal kingship; thus he shows.
Vì bốn châu – cho thấy đó cũng là vì vinh quang của vương quyền Chuyển Luân Thánh Vương.
Evaṃ pana mahāsatte ahituṇḍikahatthagate tassa mātā dussupinaṃ disvā puttañca tattha apassantī sokābhibhūtā ahosi.
In this way, while the Great Being was in the hands of the snake-charmer, his mother, having seen a bad dream and not seeing her son there, was overcome with sorrow.
Khi Bồ Tát đang ở trong tay người bắt rắn, mẹ của Ngài đã thấy một giấc mơ xấu và không thấy con trai mình ở đó, bà đã chìm trong đau khổ.
Athassā jeṭṭhaputto sudassano taṃ pavattiṃ sutvā subhogaṃ ‘‘himavantaṃ gantvā pañcasu mahānadīsu sattasu mahāsaresu bhūridattaṃ upadhāretvā ehī’’ti pahiṇi.
Then her eldest son, Sudassana, having heard the news, sent Subhoga, saying, “Go to the Himalayas and, after searching for Bhūridatta in the five great rivers and the seven great lakes, come back.”
Sau đó, người con trai cả của bà là Sudassana, nghe tin ấy, đã sai Subhoga đi “đến Himavanta, tìm Bhūridatta ở năm con sông lớn và bảy hồ lớn rồi trở về”.
Kāṇāriṭṭhaṃ ‘‘devalokaṃ gantvā sace devatāhi dhammaṃ sotukāmāhi bhūridatto tattha nīto, tato naṃ ānehī’’ti pahiṇi.
He sent Kāṇāriṭṭha, saying, “Go to the world of the devas, and if Bhūridatta has been taken there by devas wishing to hear the Dhamma, then bring him from there.”
Ông sai Kāṇāriṭṭha đi “đến cõi trời, nếu Bhūridatta đã được các vị trời đưa đến đó vì muốn nghe Pháp, thì hãy đưa cậu ấy về”.
Sayaṃ pana ‘‘manussaloke gavesissāmī’’ti tāpasavesena nāgabhavanato nikkhami.
He himself, however, thinking, "I will search in the human world," departed from the nāga realm in the guise of an ascetic.
Còn bản thân ông, nói rằng “tôi sẽ tìm kiếm ở cõi người”, đã rời khỏi cung điện nāga trong hình dạng một ẩn sĩ.
Accimukhī nāmassa vemātikā bhaginī bodhisatte adhimattasinehā taṃ anubandhi.
His half-sister named Accimukhī, having extreme affection for the Bodhisatta, followed him.
Người chị em cùng cha khác mẹ của Ngài, tên là Accimukhī, với tình cảm vô cùng sâu sắc dành cho Bồ Tát, đã đi theo Ngài.
Taṃ maṇḍūkacchāpiṃ katvā jaṭantare pakkhipitvā mahāsattassa uposathakaraṇaṭṭhānaṃ ādiṃ katvā sabbattha gavesanto anukkamena bārāṇasiṃ patvā rājadvāraṃ agamāsi.
Having made her into a young frog and placed her inside his matted hair, he searched everywhere, beginning with the place where the Great Being undertook the uposatha, and gradually reached Bārāṇasī and went to the king's gate.
Ông biến cô thành một con ếch con, giấu vào búi tóc, và bắt đầu tìm kiếm khắp nơi, bắt đầu từ nơi Bồ Tát thực hiện uposatha, dần dần đến Bārāṇasī và đi đến cổng hoàng cung.
Tadā alampāyano rājaṅgaṇe mahājanassa majjhe rañño bhūridattassa kīḷaṃ dassetuṃ peḷaṃ vivaritvā ‘‘ehi mahānāgā’’ti saññamadāsi.
Then Alampāyana, in the royal courtyard in the midst of a great crowd, opened the basket to display the performance of the king, Bhūridatta, and gave the sign, "Come, great nāga!"
Lúc đó, Alampāyana đang ở giữa đại chúng trong sân hoàng cung, mở giỏ để trình diễn trò chơi với nāga Bhūridatta của nhà vua, và ra hiệu “hỡi đại nāga, hãy ra đây”.
Mahāsatto sīsaṃ nīharitvā olokento jeṭṭhabhātikaṃ disvā peḷato nikkhamma tadabhimukho pāyāsi.
The Great Being, putting out his head and looking, saw his elder brother, and coming out of the basket, he went towards him.
Bồ Tát thò đầu ra nhìn, thấy người anh trai cả, liền bước ra khỏi giỏ và đi về phía ông.
Mahājano bhīto paṭikkami.
The great crowd, frightened, drew back.
Đại chúng sợ hãi lùi lại.
So gantvā taṃ abhivādetvā nivattitvā peḷameva pāvisi.
He went, paid homage to him, and turning back, entered the basket again.
Ông đi đến, chào người anh, rồi quay lại chui vào giỏ.
Alampāyano ‘‘iminā ayaṃ tāpaso daṭṭho’’ti saññāya ‘‘mā bhāyi, mā bhāyī’’ti āha.
Alampāyana, under the impression that "this ascetic has been bitten by this one," said, "Do not fear, do not fear!"
Alampāyana, nghĩ rằng “nāga này đã cắn vị ẩn sĩ này”, liền nói “đừng sợ, đừng sợ”.
Sudassano ‘‘ayaṃ nāgo mayhaṃ kiṃ karissati, mayā sadiso ahituṇḍiko nāma natthī’’ti tena vādappaṭivādaṃ samuṭṭhāpetvā ‘‘tvaṃ imaṃ nāgaṃ gahetvā gajjasi, ahaṃ taṃ imāya maṇḍūkacchāpiyā icchanto nāsayissāmī’’ti bhaginiṃ pakkositvā hatthaṃ pasāresi.
Sudassana, thinking, "What will this nāga do to me? There is no snake-charmer like me," initiated a dispute with him and said, "You boast, having captured this nāga. If I wish, I will destroy you with this young frog," and calling his sister, he stretched out his hand.
Sudassana nói “nāga này sẽ làm gì tôi? Không có người bắt rắn nào sánh bằng tôi”, rồi gây ra một cuộc tranh cãi với hắn, nói “ngươi bắt nāga này mà gầm gừ, còn ta, ta sẽ tiêu diệt ngươi bằng con ếch con này nếu ta muốn”, rồi gọi em gái mình và đưa tay ra.
Sā tassa saddaṃ sutvā jaṭantare nipannā tikkhattuṃ maṇḍūkavassitaṃ vassitvā nikkhamitvā aṃsakūṭe nisīditvā uppatitvā tassa hatthatale tīṇi visabindūni pātetvā puna tassa jaṭantarameva pāvisi.
She, hearing his voice, while lying inside his matted hair, croaked three times like a frog, came out, sat on his shoulder-blade, leaped up, dropped three drops of venom onto his palm, and then re-entered his matted hair.
Nghe tiếng ông, cô đang nằm trong búi tóc liền kêu ba tiếng ếch, rồi ra khỏi búi tóc, ngồi lên vai ông, bay lên và nhỏ ba giọt nọc độc vào lòng bàn tay ông, rồi lại chui vào búi tóc của ông.
Sudassano visabinduṃ dassetvā ‘‘idaṃ binduṃ sace pathaviyaṃ pātessati, osadhitiṇavanappatayo sabbe nassissanti.
Sudassana showed the drop of venom and said, "If this drop is dropped on the earth, all medicinal herbs, grasses, and trees will be destroyed.
Sudassana chỉ giọt nọc độc và nói: “Nếu giọt này rơi xuống đất, tất cả cây thuốc, cỏ cây sẽ bị hủy diệt.
Sace ākāse khipissati, sattavassāni devo na vassissati.
If it is thrown into the sky, the god will not rain for seven years.
Nếu ném lên trời, trời sẽ không mưa trong bảy năm.
Sace udake pātessati, yāvatā tattha udakajātā pāṇā sabbe mareyyu’’nti vatvā rājānaṃ saddahāpetuṃ tayo āvāṭe khaṇāpetvā ekaṃ nānābhesajjānaṃ pūresi, dutiyaṃ gomayassa, tatiyaṃ dibbosadhānañceva pūretvā majjhe āvāṭe visabinduṃ pakkhipi.
If it is dropped into water, all living beings born in the water there will die."
Nếu rơi xuống nước, tất cả sinh vật sống dưới nước sẽ chết”. Nói xong, để nhà vua tin, ông cho đào ba cái hố, một hố đổ đầy các loại thuốc khác nhau, hố thứ hai đổ đầy phân bò, hố thứ ba đổ đầy các loại thuốc trời, rồi thả giọt nọc độc vào hố ở giữa.
Taṅkhaṇaññeva dhūmāyitvā jālā uṭṭhahi.
The very next moment, it smoked and a flame arose.
Ngay lập tức, khói bốc lên và lửa phun ra.
Sā gantvā gomayāvāṭaṃ gaṇhi.
It went and caught the pit of cow-dung.
Nó lan đến hố phân bò.
Tatopi jālā uṭṭhāya dibbosadhapuṇṇaṃ gahetvā dibbosadhāni jhāpetvā nibbāyi.
From there too a flame arose, caught the one full of divine herbs, burned the divine herbs, and was extinguished.
Từ đó, lửa cũng bốc lên, lan đến hố đầy thuốc trời, thiêu cháy các loại thuốc trời rồi tắt ngúm.
Alampāyanaṃ tattha āvāṭassa avidūre ṭhitaṃ usumā pharitvā sarīracchaviṃ uppāṭetvā gatā.
The heat struck Alampāyana, who was standing not far from the pit, and stripping off his skin, it went away.
Alampāyana đứng gần hố đó, hơi nóng tỏa ra đã làm da thịt hắn bong tróc.
Setakuṭṭhī ahosi.
He became a white leper.
Hắn trở thành người bị bệnh bạch biến.
So bhayatajjito ‘‘nāgarājānaṃ vissajjemī’’ti tikkhattuṃ vācaṃ nicchāresi.
Terrified by fear, he uttered three times, "I release the nāga king."
Sợ hãi tột độ, hắn ba lần thốt lên “tôi sẽ thả nāgarāja”.
Taṃ sutvā bodhisatto ratanapeḷāya nikkhamitvā sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitaṃ attabhāvaṃ māpetvā devalīḷāya ṭhito.
Hearing that, the Bodhisatta came out of the jewel-basket, created a form adorned with all ornaments, and stood with the splendor of a deva.
Nghe vậy, Bồ Tát bước ra khỏi giỏ ngọc, hóa hiện thân mình trang điểm lộng lẫy với mọi đồ trang sức, đứng trong tư thế của một vị trời.
Sudassano ca accimukhī ca tatheva aṭṭhaṃsu.
Sudassana and Accimukhī also stood in the same way.
Sudassana và Accimukhī cũng đứng như vậy.
Tato sudassano attano bhāgineyyabhāvaṃ rañño ārocesi.
Then Sudassana informed the king that he was his nephew.
Sau đó, Sudassana báo cho nhà vua biết mình là cháu trai của ngài.
Taṃ sutvā rājā te āliṅgitvā sīse cumbitvā antepuraṃ netvā mahantaṃ sakkārasammānaṃ katvā bhūridattena saddhiṃ paṭisanthāraṃ karonto ‘‘tāta, evaṃ mahānubhāvaṃ taṃ alampāyano kathaṃ gaṇhī’’ti pucchi.
Hearing that, the king embraced them, kissed them on the head, took them to the inner palace, paid them great honor and respect, and while exchanging friendly greetings with Bhūridatta, asked, "Dear son, how did Alampāyana capture you, who are of such great power?"
Nghe vậy, nhà vua ôm họ, hôn lên đầu, đưa vào nội cung, tổ chức một buổi lễ trọng thể và hỏi Bhūridatta: “Con trai, Alampāyana đã bắt được một người có uy lực lớn như con bằng cách nào?”.
So sabbaṃ vitthārena kathetvā ‘‘mahārāja, raññā nāma iminā niyāmena rajjaṃ kāretuṃ vaṭṭatī’’ti mātulassa dhammaṃ desesi.
He related everything in detail and taught the Dhamma to his maternal uncle, saying, "Great king, it is proper for a king to rule the kingdom in this manner."
Ngài kể lại tất cả chi tiết và thuyết Pháp cho cậu mình, nói: “Đại vương, một vị vua nên cai trị đất nước theo cách này”.
Atha sudassano ‘‘mātula, mama mātā bhūridattaṃ apassantī kilamati, na sakkā amhehi idha papañcaṃ kātu’’nti mātulaṃ āpucchitvā bhūridattaaccimukhīhi saddhiṃ nāgabhavanameva gato.
Then Sudassana said, "Maternal uncle, my mother is weary from not seeing Bhūridatta; we cannot delay here," and taking leave of his maternal uncle, he went to the nāga realm with Bhūridatta and Accimukhī.
Sau đó, Sudassana nói: “Cậu ơi, mẹ con đang đau khổ vì không thấy Bhūridatta, chúng con không thể ở lại đây lâu”, rồi cáo biệt cậu mình và cùng Bhūridatta và Accimukhī trở về cung điện nāga.
Atha tattha mahāpuriso gilānaseyyāya nipanno gilānapucchanatthaṃ āgatāya mahatiyā nāgaparisāya vede ca yaññe ca brāhmaṇe ca sambhāvetvā kāṇāriṭṭhe kathente taṃ vādaṃ bhinditvā nānānayehi dhammaṃ desetvā sīlasampadāya diṭṭhisampadāya ca patiṭṭhāpetvā yāvajīvaṃ sīlāni rakkhitvā uposathakammaṃ katvā āyupariyosāne saggapuraṃ pūresi.
Then, the great being, lying on his sickbed, addressed the great assembly of nāgas who had come to inquire about his illness. He praised the Vedas, sacrifices, and brahmins, and when they spoke of Kāṇāriṭṭha, he refuted that view, taught the Dhamma in various ways, established them in the perfection of virtue and the perfection of view, and having protected the precepts for as long as he lived and performed the uposatha observance, at the end of his life, he filled the city of heaven.
Tại đó, vị Đại nhân nằm trên giường bệnh. Khi một hội chúng nāga đông đảo đến thăm bệnh, Ngài đã ca ngợi các kinh Veda, các lễ tế và các Bà la môn khi Kāṇāriṭṭha đang kể chuyện, rồi Ngài phá bỏ luận điểm sai lầm đó, thuyết Pháp bằng nhiều phương cách khác nhau, thiết lập họ trên sự thành tựu giới và sự thành tựu kiến giải, giữ giới suốt đời, thực hành uposatha, và khi tuổi thọ kết thúc, Ngài đã lên cõi trời.
Tadā mātāpitaro mahārājakulāni ahesuṃ.
At that time, the parents were the great royal families.
Khi ấy, cha mẹ Ngài là những vị vua lớn.
Nesādabrāhmaṇo devadatto, somadatto ānando, accimukhī uppalavaṇṇā, sudassano sāriputto, subhogo mahāmoggallāno, kāṇāriṭṭho sunakkhatto, bhūridatto lokanātho.
The hunter-brahmin was Devadatta, Somadatta was Ānanda, Accimukhī was Uppalavaṇṇā, Sudassana was Sāriputta, Subhoga was Mahāmoggallāna, Kāṇāriṭṭha was Sunakkhatta, and Bhūridatta was the Protector of the World.
Người thợ săn Bà la môn là Devadatta, Somadatta là Ānanda, Accimukhī là Uppalavaṇṇā, Sudassana là Sāriputta, Subhoga là Mahāmoggallāna, Kāṇāriṭṭha là Sunakkhatta, Bhūridatta là Lokanātha.
Tassa idhāpi sesapāramiyo heṭṭhā vuttanayeneva niddhāretabbā.
Here too, his remaining perfections should be determined in the same way as stated previously.
Ở đây, các pāramī còn lại của Ngài cũng phải được xác định theo cách đã nói ở trên.
Idhāpi yojanasatike attano nāgabhavanaṭṭhāne soḷasahi nāgakaññāsahassehi cittarūpaṃ viya paricāriyamāno devalokasampattisadise nāgalokissariye ṭhitopi issariyamadaṃ akatvā anvaddhamāsaṃ mātāpituupaṭṭhānaṃ, kule jeṭṭhāpacāyanaṃ, sakalāya nāgaparisāya cātumahārājikaparisāya tāvatiṃsaparisāya ca samuṭṭhitapañhānaṃ taṃtaṃparisamajjhe kumudanālakalāpaṃ viya sunisitasatthena attano paññāsatthena tāvadeva pacchinditvā tesaṃ cittānukūladhammadesanā, vuttappakāraṃ bhogasampattiṃ pahāya attano sarīrajīvitanirapekkhaṃ caturaṅgasamannāgataṃ uposathādhiṭṭhānaṃ, tattha ca paṭiññāya visaṃvādanabhayena ahituṇḍikahatthagamanaṃ, tasmiñca mukhe visamissakheḷapātanaṃ naṅguṭṭhe gahetvā āviñchanaṃ kaḍḍhanaṃ bhūmiyaṃ ghaṃsanaṃ maddanaṃ pothananti evamādiṃ nānappakāravippakāraṃ karontepi evarūpaṃ mahādukkhaṃ anubhavatopi kujjhitvā olokanamattena taṃ chārikaṃ kātuṃ samatthassāpi sīlapāramiṃ āvajjitvā sīlakhaṇḍanabhayena īsakampi cittassa vikārābhāvo, dhanaṃ labhāpemīti vā tassa cittānuvattanaṃ, subhogena punānītassa akataññuno mittadubbhissa nesādabrāhmaṇassa sīlaṃ anadhiṭṭhahitvāpi akujjhanaṃ, kāṇāriṭṭhena kathitaṃ micchāvādaṃ bhinditvā anekapariyāyena dhammaṃ bhāsitvā nāgaparisāya sīlesu sammādiṭṭhiyañca patiṭṭhāpananti evamādayo bodhisattassa guṇānubhāvā vibhāvetabbā.
Here too, the powerful virtues of the Bodhisatta should be clarified, such as: even while established in the sovereignty of the nāga world, which was like the splendor of the deva world, being attended to like a painting by sixteen thousand nāga maidens in his own nāga abode of a hundred yojanas, he did not become conceited due to his sovereignty but attended upon his mother and father every half-month; he revered the elders in his clan; in the midst of the assemblies of the entire nāga retinue, the retinue of the Four Great Kings, and the Tāvatiṃsa retinue, he immediately cut through the questions that arose with the sword of his own wisdom, like a bunch of water-lily stalks with a well-sharpened sword, and gave Dhamma teachings that were agreeable to their minds; having abandoned the aforementioned splendor of wealth, he undertook the Uposatha endowed with four factors, being indifferent to his own body and life; and there, for fear of breaking his promise, he fell into the hands of the snake charmer; and although that one was committing various kinds of mistreatment, such as spitting venom-mixed saliva into his mouth, grabbing him by the tail, swinging him around, dragging him, rubbing him on the ground, crushing him, and beating him, and although he was experiencing such great suffering, and although he was capable of reducing that one to ashes by merely looking at him in anger, there was not even the slightest alteration of his mind, for fear of breaking his morality, reflecting on his perfection of morality; or his compliance with that one’s mind, thinking, “I will let him obtain wealth;” his not being angry with the ungrateful, treacherous hunter-brahmin even when he was brought back by Subhoga, without having undertaken the morality observance; his refuting the wrong view spoken by Kāṇāriṭṭha and, having taught the Dhamma in many ways, establishing the nāga retinue in morality and right view.
Ở đây, ngay cả khi Ngài đang ở trong cung điện nāga của mình, cách một trăm dojana, được mười sáu ngàn nāga-nữ hầu hạ như một bức tượng sống, với sự giàu sang của nāga-loka tương tự như sự giàu sang của deva-loka, Ngài vẫn không kiêu mạn về quyền lực, mà cứ nửa tháng một lần, Ngài chăm sóc cha mẹ, tôn kính những người lớn tuổi trong gia đình, và đối với những vấn đề do toàn thể hội chúng nāga, hội chúng Tứ Đại Thiên Vương và hội chúng Tam Thập Tam Thiên đưa ra, Ngài đã tức thì cắt đứt chúng bằng lưỡi kiếm trí tuệ sắc bén của mình như cắt một bó hoa súng, và thuyết Pháp phù hợp với tâm ý của họ. Ngài từ bỏ sự giàu sang đã nói ở trên, không màng đến thân mạng mình mà kiên trì thực hành uposatha với bốn chi phần. Vì sợ thất hứa trong lời nguyện ấy, Ngài đã rơi vào tay người bắt rắn. Ngay cả khi hắn nhổ nước bọt lẫn độc vào miệng Ngài, nắm đuôi Ngài kéo lê, giật mạnh, cọ xát xuống đất, nghiền nát, đập phá, và gây ra nhiều loại hành hạ khác như vậy, Ngài vẫn chịu đựng nỗi khổ lớn lao đó mà không hề có một chút biến đổi nào trong tâm ý, vì Ngài đã quán tưởng đến pāramī về giới, mặc dù Ngài có khả năng biến hắn thành tro bụi chỉ bằng một cái nhìn giận dữ. Ngài không hề có ý định kiếm tiền hay chiều theo ý hắn. Ngài không giận dữ với người thợ săn Bà la môn vô ơn, phản bội bạn bè, ngay cả khi Subhoga đã đưa hắn trở lại mà không cần Ngài phải kiên trì giữ giới. Ngài đã phá vỡ luận điệu sai lầm của Kāṇāriṭṭha, thuyết Pháp bằng nhiều phương cách khác nhau và thiết lập hội chúng nāga trên các giới và chánh kiến. Những phẩm hạnh cao quý của Bồ Tát như vậy cần được làm rõ.
Tenetaṃ vuccati – ‘‘evaṃ acchariyā hete…pe… dhammassa anudhammato’’ti.
Therefore, it is said: “Thus, these are wonderful… and so on… in accordance with the Dhamma.”
Vì thế mà có câu: “Thật vậy, những điều này thật kỳ diệu… (tiếp theo)… phù hợp với Pháp”.
Bodhisatto hi tadā campānāgabhavane nibbattitvā campeyyo nāma nāgarājā ahosi, mahiddhiko mahānubhāvo.
For at that time, the Bodhisatta was reborn in the Campā nāga abode and became the nāga king named Campeyya, of great psychic power and great might.
Quả thật, lúc bấy giờ Bồ-tát tái sinh vào cõi rồng Campā, trở thành vị vua rồng tên Campeyya, có đại thần lực, đại uy đức.
So tattha nāgarajjaṃ kārento devarājabhogasampattisadisaissariyasampattiṃ anubhavanto pāramipūraṇassa anokāsabhāvato ‘‘kiṃ me imāya tiracchānayoniyā, uposathavāsaṃ vasitvā ito muccitvā sammadeva pāramiyo pūressāmī’’ti tato paṭṭhāya attano pāsādeyeva uposathakammaṃ karoti.
While ruling the nāga kingdom there and enjoying a glorious fortune like the splendor of the king of the devas, because there was no opportunity for fulfilling the perfections, he thought, “What is this animal birth to me? Having observed the Uposatha, I will be freed from this and will properly fulfill the perfections.” From then on, he observed the Uposatha rite in his own palace.
Ngài trị vì vương quốc rồng ở đó, hưởng thụ quyền uy và tài sản sung mãn như chư thiên, nhưng vì không có cơ hội để viên mãn các Ba-la-mật, ngài suy nghĩ: “Ta cần gì cái cảnh giới súc sinh này? Sau khi giữ giới uposatha, thoát khỏi đây, ta sẽ viên mãn các Ba-la-mật một cách chân chánh.” Từ đó trở đi, ngài thực hành giới uposatha ngay trong cung điện của mình.
Alaṅkatanāgamāṇavikā tassa santikaṃ āgacchanti.
Adorned young nāga women would come to him.
Các thiếu nữ rồng trang sức lộng lẫy đến gần ngài.
So ‘‘idha me sīlassa antarāyo bhavissatī’’ti pāsādato nikkhamitvā uyyāne nisīdati.
Thinking, “Here there will be an obstacle to my morality,” he left the palace and sat in the park.
Ngài nghĩ: “Ở đây giới của ta sẽ bị chướng ngại,” liền rời cung điện và ngồi trong vườn.
Tatrāpi tā āgacchanti.
There too, they came.
Họ cũng đến đó.
So cintesi – ‘‘idha me sīlassa saṃkileso bhavissati, ito nāgabhavanato nikkhamitvā manussalokaṃ gantvā uposathavāsaṃ vasissāmī’’ti.
He thought: “Here there will be a defilement of my morality. I will leave this nāga abode, go to the human world, and observe the Uposatha.”
Ngài suy nghĩ: “Ở đây giới của ta sẽ bị ô nhiễm. Ta sẽ rời khỏi cõi rồng này, đi đến thế giới loài người và giữ giới uposatha.”
So tato paṭṭhāya uposathadivasesu nāgabhavanā nikkhamitvā ekassa paccantagāmassa avidūre maggasamīpe vammikamatthake ‘‘mama cammādīhi atthikā cammādīni gaṇhantu, kīḷāsappaṃ vā kātukāmā kīḷāsappaṃ karontū’’ti sarīraṃ dānamukhe vissajjetvā bhoge ābhujitvā nipanno uposathavāsaṃ vasati cātuddasiyaṃ pañcadasiyañca, pāṭipade nāgabhavanaṃ gacchati.
From then on, on Uposatha days, he would leave the nāga abode and, near a border village, on top of an anthill beside the road, he would observe the Uposatha, lying down with his coils wound up, having offered his body as a gift, thinking, “Let those who have need of my skin and so on take my skin and so on, or let those who wish to make me a play-snake make me a play-snake.” On the fourteenth and fifteenth days, and on the first day of the fortnight, he would go to the nāga abode.
Từ đó trở đi, vào những ngày uposatha, ngài rời cõi rồng, đến một gò mối gần một ngôi làng biên giới, bên cạnh con đường, và nằm xuống, hiến dâng thân mình như một món quà, nói: “Ai cần da thịt ta thì hãy lấy da thịt ta, ai muốn biến ta thành rắn hổ mang thì hãy biến ta thành rắn hổ mang.” Ngài từ bỏ các tài sản và giữ giới uposatha vào ngày mười bốn và mười lăm. Đến ngày mùng một, ngài trở về cõi rồng.
Tassevaṃ uposathaṃ karontassa dīgho addhā vītivatto.
A long time passed while he was observing the Uposatha in this way.
Khi ngài giữ giới uposatha như vậy, một thời gian dài đã trôi qua.
Atha bodhisatto sumanāya nāma attano aggamahesiyā ‘‘deva, tvaṃ manussalokaṃ gantvā uposathaṃ upavasasi, so ca sāsaṅko sappaṭibhayo’’ti vutto maṅgalapokkharaṇitīre ṭhatvā ‘‘sace maṃ, bhadde, koci paharitvā kilamessati, imissā pokkharaṇiyā udakaṃ āvilaṃ bhavissati.
Then the Bodhisatta, having been told by his chief queen named Sumanā, “Lord, you go to the human world and observe the uposatha, but that is a place of danger and fear,” stood on the bank of the Maṅgala pond and said, “If, my dear, someone should strike and harm me, the water of this pond will become turbid.
Sau đó, Bồ-tát được hoàng hậu Sumanā của mình thưa rằng: “Thưa Đại vương, ngài đi đến thế giới loài người để giữ giới uposatha, điều đó thật đáng lo ngại và đầy hiểm nguy.” Ngài đứng bên bờ hồ sen hoàng gia và nói với nàng: “Nếu có ai đánh đập và hành hạ ta, nước hồ này sẽ trở nên đục ngầu.
Sace supaṇṇo gaṇhissati, udakaṃ pakkuthissati.
If a supaṇṇa should seize me, the water will boil.
Nếu chim thần Garuda bắt ta, nước sẽ sôi lên.
Sace ahituṇḍiko gaṇhissati, udakaṃ lohitavaṇṇaṃ bhavissatī’’ti tīṇi nimittāni tassā ācikkhitvā cātuddasīuposathaṃ adhiṭṭhāya nāgabhavanā nikkhamitvā tattha gantvā vammikamatthake nipajji sarīrasobhāya vammikaṃ sobhayamāno.
If a snake charmer should seize me, the water will become the color of blood.” Having thus explained three signs to her and undertaken the fourteenth-day uposatha, he departed from the nāga realm, went there, and lay down on top of an anthill, beautifying the anthill with the splendor of his body.
Nếu người bắt rắn bắt ta, nước sẽ chuyển sang màu máu.” Ngài báo cho nàng ba dấu hiệu đó, rồi phát nguyện giữ giới uposatha vào ngày mười bốn, rời khỏi cõi rồng, đi đến đó và nằm trên gò mối, làm cho gò mối trở nên rực rỡ bởi vẻ đẹp của thân mình.
Sarīrañhissa rajatadāmaṃ viya setaṃ ahosi, matthako rattakambalageṇḍuko viya, sarīraṃ naṅgalasīsappamāṇaṃ bhūridattakāle (jā. 2.22.784 ādayo) pana ūruppamāṇaṃ, saṅkhapālakāle (jā. 2.17.143 ādayo) ekadoṇikanāvappamāṇaṃ.
His body was white like a silver chain, and his head was like a red woolen ball. His body was the size of a plow-head, but in the time of Bhūridatta it was the size of a thigh, and in the time of Saṅkhapāla, it was the size of a one-doṇa boat.
Thân ngài trắng như sợi bạc, đầu như quả bóng vải đỏ, thân ngài to bằng một cái cày. Vào thời Bhūridatta (Jā. 2.22.784 trở đi) thì to bằng đùi, vào thời Saṅkhapāla (Jā. 2.17.143 trở đi) thì to bằng một chiếc thuyền độc mộc.
Tadā eko bārāṇasimāṇavo takkasilaṃ gantvā alampāyanamantaṃ uggaṇhitvā tena maggena attano gāmaṃ gacchanto mahāsattaṃ disvā ‘‘kiṃ me tucchahatthena gāmaṃ gantuṃ, imaṃ nāgaṃ gahetvā gāmanigamarājadhānīsu kīḷāpento dhanaṃ uppādetvāva gamissāmī’’ti cintetvā dibbosadhāni gahetvā dibbamantaṃ parivattetvā tassa santikaṃ agamāsi.
At that time, a young man from Bārāṇasī, having gone to Takkasilā and learned the Alampāyana spell, was returning to his own village along that path when he saw the Great Being. He thought, “Why should I go to the village empty-handed? I will capture this nāga, and making him perform in villages, towns, and royal cities, I will earn wealth and then go.” Thinking thus, he took divine herbs, recited the divine spell, and approached him.
Lúc bấy giờ, một thanh niên ở Bārāṇasī đã đi đến Takkasilā, học được thần chú Alampāyana. Khi đang trên đường về làng, anh ta nhìn thấy Đại sĩ và suy nghĩ: “Ta về làng tay không thì có ích gì? Ta sẽ bắt con rồng này, biểu diễn nó ở các làng mạc, thị trấn, kinh đô để kiếm tiền rồi mới về.” Nghĩ vậy, anh ta lấy các loại thuốc thần và niệm thần chú, rồi đi đến gần ngài.
Dibbamantaṃ sutakālato paṭṭhāya mahāsattassa kaṇṇesu tattasalākāpavesanakālo viya ahosi, matthake sikharena abhimanthiyamāno viya.
From the moment he heard the divine spell, it was for the Great Being as if heated spikes were being driven into his ears, as if his head were being crushed by a mountain peak.
Từ khi nghe thần chú, Đại sĩ cảm thấy như có thanh sắt nung đỏ đâm vào tai, và như có ngọn lửa xoáy vào đầu.
So ‘‘ko nu kho eso’’ti bhogantarato sīsaṃ ukkhipitvā olokento ahituṇḍikaṃ disvā cintesi – ‘‘mama visaṃ uggatejaṃ, sacāhaṃ kujjhitvā nāsāvātaṃ vissajjessāmi, etassa sarīraṃ bhusamuṭṭhi viya vippakirissati, atha me sīlaṃ khaṇḍaṃ bhavissati, na naṃ olokessāmī’’ti.
He thought, “Who could this be?” and raising his head from within his coils and looking, he saw the snake charmer and thought: “My venom is of potent heat. If I were to become angry and release the breath from my nostrils, his body would be scattered like a fistful of chaff. But then my virtue would be broken. I will not look at him.”
Ngài nghĩ: “Kẻ này là ai?” liền ngẩng đầu lên khỏi cuộn thân và nhìn. Thấy người bắt rắn, ngài suy nghĩ: “Nọc độc của ta rất mạnh. Nếu ta nổi giận và phun hơi thở ra, thân thể kẻ này sẽ tan nát như nắm trấu. Khi đó, giới của ta sẽ bị phá hoại. Ta sẽ không nhìn hắn.”
So akkhīni nimmīletvā sīsaṃ bhogantare ṭhapesi.
He closed his eyes and placed his head within his coils.
Ngài nhắm mắt lại và đặt đầu vào giữa các cuộn thân.
Ahituṇḍikabrāhmaṇo osadhaṃ khāditvā mantaṃ parivattetvā kheḷaṃ mahāsattassa sarīre osiñci.
The snake-charmer brahmin chewed the herb, recited the spell, and spat saliva on the Great Being’s body.
Người Bà-la-môn bắt rắn ăn thuốc, niệm thần chú, rồi nhổ nước bọt lên thân Đại sĩ.
Osadhānañca mantassa ca ānubhāvena kheḷena phuṭṭhaphuṭṭhaṭṭhāne phoṭānaṃ uṭṭhānakālo viya ahosi.
Through the power of the herb and the spell, wherever the saliva touched, it was as if blisters were erupting.
Do sức mạnh của thuốc và thần chú, những chỗ bị nước bọt chạm vào nổi mụn mủ như thể đang mọc mụn.
Atha so naṅguṭṭhe gahetvā ākaḍḍhitvā dīghaso nipajjāpetvā ajapadena daṇḍena uppīḷetvā dubbalaṃ katvā sīsaṃ daḷhaṃ gahetvā nippīḷesi.
Then, seizing him by the tail, he dragged him out, laid him down at full length, pressed down on him with a goat-foot stick, and after weakening him, he seized his head firmly and squeezed it.
Sau đó, anh ta nắm đuôi ngài, kéo lê, làm cho ngài nằm dài ra, dùng gậy đè lên như cách làm với dê, làm cho ngài yếu đi, rồi nắm chặt đầu và bóp.
Mahāsatto mukhaṃ vivari.
The Great Being opened his mouth.
Đại sĩ há miệng.
Athassa mukhe kheḷaṃ osiñcitvā osadhamantabalena dante bhindi.
Then he spat saliva into his mouth and, by the power of the herb and the spell, broke his fangs.
Sau đó, anh ta nhổ nước bọt vào miệng ngài, và dùng sức mạnh của thần chú thuốc để bẻ răng ngài.
Mukhaṃ lohitassa pūri.
His mouth filled with blood.
Miệng ngài đầy máu.
Mahāsatto attano sīlabhedabhayena evarūpaṃ dukkhaṃ adhivāsento akkhīni ummīletvā olokanamattampi nākāsi.
The Great Being, enduring such suffering for fear of breaking his virtue, did not even so much as open his eyes to look.
Đại sĩ chịu đựng nỗi đau đớn như vậy vì sợ phá giới, thậm chí không mở mắt ra nhìn.
Sopi ‘‘nāgarājānaṃ dubbalaṃ karissāmī’’ti naṅguṭṭhato paṭṭhāya aṭṭhīni saṃcuṇṇayamāno viya sakalasarīraṃ madditvā paṭṭakaveṭhanaṃ nāma veṭhesi, tantamajjitaṃ nāma majji, naṅguṭṭhe gahetvā dussapothanaṃ nāma pothesi.
He, thinking, “I will weaken the nāga king,” crushed his entire body as if grinding his bones, starting from the tail. He performed the “cloth-wrapping,” the “cotton-carding,” and, holding him by the tail, he did the “cloth-beating.”
Người bắt rắn cũng nghĩ: “Ta sẽ làm cho vua rồng yếu đi,” liền xoa bóp toàn thân ngài như thể nghiền nát xương từ đuôi trở lên, quấn ngài như quấn vải, xoắn ngài như xoắn sợi chỉ, và nắm đuôi ngài quật xuống như giặt quần áo.
Mahāsattassa sakalasarīraṃ lohitamakkhitaṃ ahosi, so mahāvedanaṃ adhivāsesi.
The Great Being’s entire body became smeared with blood; he endured great pain.
Toàn thân Đại sĩ dính đầy máu, ngài chịu đựng nỗi đau đớn tột cùng.
Athassa dubbalabhāvaṃ ñatvā vallīhi peḷaṃ karitvā tattha naṃ pakkhipitvā paccantagāmaṃ netvā mahājanassa majjhe kīḷāpesi.
Then, knowing he was weak, he made a basket from vines, put him in it, took him to a border village, and made him perform in the midst of a great crowd.
Sau khi biết ngài đã yếu, anh ta làm một cái giỏ bằng dây leo, bỏ ngài vào đó, đưa về làng biên giới và biểu diễn trước đông đảo dân chúng.
Nīlādīsu vaṇṇesu vaṭṭacaturassādīsu saṇṭhānesu aṇuṃthūlādīsu pamāṇesu yaṃ yaṃ brāhmaṇo icchati, mahāsatto taṃ tadeva katvā naccati, phaṇasatampi phaṇasahassampi karotiyeva.
Whatever the brahmin wished for—among colors such as blue, among shapes such as round and square, among sizes such as small and large—the Great Being did exactly that and danced; he would even make a hundred hoods or a thousand hoods.
Đại sĩ biến hóa thành màu xanh lam và các màu khác, thành hình tròn, hình vuông và các hình dạng khác, thành kích thước nhỏ, lớn và các kích thước khác, bất cứ điều gì người Bà-la-môn muốn, ngài đều làm theo và nhảy múa, thậm chí biến thành hàng trăm, hàng ngàn đầu rắn.
Mahājano pasīditvā bahudhanamadāsi.
The great crowd was pleased and gave much wealth.
Đông đảo dân chúng hoan hỷ và cúng dường rất nhiều tiền của.
Ekadivasameva kahāpaṇasahassañceva sahassagghanike ca parikkhāre labhi.
In a single day, he received a thousand kahāpaṇas and requisites worth a thousand.
Chỉ trong một ngày, anh ta đã nhận được hàng ngàn đồng kahāpaṇa và các vật phẩm trị giá hàng ngàn.
Brāhmaṇo āditova ‘‘sahassaṃ labhitvā vissajjessāmī’’ti cintesi.
From the beginning, the brahmin had thought, “When I have received a thousand, I will release him.”
Ban đầu, người Bà-la-môn nghĩ: “Ta sẽ kiếm một ngàn rồi thả nó ra.”
Taṃ pana dhanaṃ labhitvā ‘‘paccantagāmeyeva tāva me ettakaṃ dhanaṃ laddhaṃ, rājarājamahāmattānaṃ dassite kīva bahuṃ dhanaṃ labhissāmī’’ti sakaṭañca sukhayānakañca gahetvā sakaṭe parikkhāre ṭhapetvā sukhayānake nisinno ‘‘mahantena parivārena mahāsattaṃ gāmanigamarājadhānīsu kīḷāpento bārāṇasiyaṃ uggasenarañño santike kīḷāpetvā vissajjessāmī’’ti agamāsi.
Having received that wealth, he thought, "If I have received this much wealth just in a border village, how much wealth will I get when I show him to kings and great ministers?" Taking a cart and a comfortable carriage, placing his belongings in the cart and sitting in the comfortable carriage, he went, thinking, "With a great retinue, I will have the Mahāsatta perform in villages, towns, and royal cities, and after having him perform in the presence of King Uggasena in Bārāṇasī, I will release him."
Nhưng sau khi kiếm được số tiền đó, anh ta nghĩ: “Ở làng biên giới mà ta đã kiếm được chừng này tiền, nếu biểu diễn cho các vị vua và đại thần thì ta sẽ kiếm được bao nhiêu tiền?” Anh ta liền thuê một chiếc xe bò và một chiếc kiệu, đặt các vật phẩm lên xe bò, rồi ngồi trên kiệu, đi với đoàn tùy tùng lớn, nghĩ: “Ta sẽ biểu diễn Đại sĩ ở các làng mạc, thị trấn, kinh đô, rồi biểu diễn trước vua Uggasena ở Bārāṇasī rồi mới thả nó ra.”
So maṇḍūke māretvā nāgarañño deti.
He killed frogs and gave them to the Nāga king.
Anh ta giết ếch và đưa cho vua rồng.
Nāgarājā ‘‘punappunaṃ maṃ nissāya māressatī’’ti na khādati.
The Nāga king, thinking, "He will kill again and again on my account," did not eat them.
Vua rồng không ăn, nghĩ: “Nó sẽ giết ta nhiều lần nữa.”
Athassa madhulāje adāsi.
Then he gave him honey-puffed rice.
Sau đó, anh ta cho ngài ăn cốm mật.
Tepi ‘‘sacāhaṃ gocaraṃ gaṇhissāmi, antopeḷāyameva maraṇaṃ bhavissatī’’ti na khādati.
He did not eat that either, thinking, "If I take this food, death will occur right inside the basket."
Ngài cũng không ăn, nghĩ: “Nếu ta ăn, ta sẽ chết ngay trong giỏ.”
21. Brāhmaṇo māsamattena bārāṇasiṃ patvā dvāragāmake taṃ kīḷāpento bahudhanaṃ labhi.
21. The brahmin, having reached Bārāṇasī in about a month, received much wealth by making him perform in a village at the gate.
21. Người Bà-la-môn đến Bārāṇasī trong vòng một tháng, biểu diễn ngài ở một ngôi làng gần cổng thành và kiếm được rất nhiều tiền.
Rājāpi naṃ pakkosāpetvā ‘‘amhākampi kīḷāpehī’’ti āha.
The king, having summoned him, said, "Make him perform for us too."
Vua cũng cho gọi anh ta đến và nói: “Hãy biểu diễn cho chúng ta xem nữa.”
‘‘Sādhu, deva, sve pannarase tumhākaṃ kīḷāpessāmī’’ti āha.
He said, "Very well, Your Majesty, tomorrow on the fifteenth day, I will make him perform for you."
Anh ta thưa: “Vâng, thưa Đại vương, ngày mai, ngày rằm, thần sẽ biểu diễn cho ngài xem.”
Rājā ‘‘sve nāgarājā rājaṅgaṇe naccissati, mahājano sannipatitvā passatū’’ti bheriṃ carāpetvā punadivase rājaṅgaṇaṃ alaṅkārāpetvā brāhmaṇaṃ pakkosāpesi.
The king had a drum beaten, announcing, "Tomorrow the Nāga king will dance in the royal courtyard; let the great populace assemble and watch." The next day, having had the royal courtyard decorated, he summoned the brahmin.
Vua cho đánh trống loan báo: “Ngày mai, vua rồng sẽ nhảy múa tại quảng trường hoàng gia, dân chúng hãy tập trung đến xem,” rồi hôm sau cho trang hoàng quảng trường hoàng gia và cho gọi người Bà-la-môn đến.
So ratanapeḷāya mahāsattaṃ netvā vicittatthare peḷaṃ ṭhapetvā nisīdi.
He brought the Mahāsatta in a jeweled basket, placed the basket on a colorful rug, and sat down.
Anh ta mang Đại sĩ trong chiếc giỏ quý, đặt chiếc giỏ lên tấm thảm trải đẹp đẽ và ngồi xuống.
Rājāpi pāsādā oruyha mahājanaparivuto rājāsane nisīdi.
The king, too, descended from the palace and, surrounded by a great crowd, sat on the royal throne.
Vua cũng từ cung điện đi xuống, cùng với đông đảo dân chúng, ngồi trên ngai vàng.
Brāhmaṇo mahāsattaṃ nīharitvā naccāpesi.
The brahmin brought out the Mahāsatta and made him dance.
Người Bà-la-môn đưa Đại sĩ ra và cho ngài nhảy múa.
Mahāsatto tena cintitacintitākāraṃ dassesi.
The Mahāsatta displayed every form that the brahmin thought of.
Đại sĩ biểu diễn mọi hình dạng mà anh ta nghĩ đến.
Mahājano sakabhāvena sandhāretuṃ na sakkoti.
The great populace could not contain themselves in their natural state.
Đông đảo dân chúng không thể giữ được sự bình tĩnh của mình.
Celukkhepasahassāni pavattanti.
Thousands of cloths were thrown up in the air.
Hàng ngàn tiếng reo hò tung khăn diễn ra.
Bodhisattassa upari ratanavassaṃ vassi.
A shower of jewels rained down upon the Bodhisatta.
Mưa châu báu rơi xuống Bồ-tát.
Tena vuttaṃ ‘‘tadāpi maṃ dhammacāri’’ntiādi.
Regarding this it was said: "Even then, I, a practitioner of Dhamma," and so on.
Do đó, có lời dạy: “Tadāpi maṃ dhammacārī” (Lúc bấy giờ, vị hành pháp ấy) v.v.
Tattha tadāpīti yadāhaṃ campeyyako nāgarājā homi, tadāpi.
Therein, even then means: when I was the Nāga king Campeyyaka, even at that time.
Trong đó, tadāpi có nghĩa là: khi ta là vua rồng Campeyya, lúc bấy giờ.
Dhammacārinti dasakusalakammapathadhammaṃ eva carati, na aṇumattampi adhammanti dhammacārī.
A practitioner of Dhamma means: he practices only the Dhamma of the ten wholesome courses of action, not even a particle of what is not Dhamma; thus, a practitioner of Dhamma.
Dhammacārī có nghĩa là: chỉ thực hành mười pháp thiện nghiệp đạo, không một chút bất thiện nào, nên gọi là vị hành pháp (dhammacārī).
Upavuṭṭhauposathanti aṭṭhaṅgasamannāgatassa ariyuposathasīlassa rakkhaṇavasena upavasitauposathaṃ.
Having undertaken the uposatha means: having observed the uposatha by way of guarding the noble uposatha sīla endowed with eight factors.
Upavuṭṭhauposathaṃ có nghĩa là: giới uposatha đã được giữ gìn theo cách bảo vệ giới uposatha của bậc Thánh, có đủ tám chi phần.
Rājadvāramhi kīḷatīti bārāṇasiyaṃ uggasenarañño gehadvāre kīḷāpeti.
Performs at the king's gate means: he makes him perform at the house-gate of King Uggasena in Bārāṇasī.
Rājadvāramhi kīḷatī có nghĩa là: biểu diễn tại cửa cung vua Uggasena ở Bārāṇasī.
22. Yaṃ yaṃ so vaṇṇaṃ cintayīti so ahituṇḍikabrāhmaṇo ‘‘yaṃ yaṃ nīlādivaṇṇaṃ hotū’’ti cintesi.
22. Whatever color he would think of means: whatever color, such as blue, that snake-charmer brahmin thought, "Let him be."
22. Yaṃ yaṃ so vaṇṇaṃ cintayī có nghĩa là: người Bà-la-môn bắt rắn ấy đã nghĩ: “Màu xanh lam và các màu khác hãy hiện ra.”
Tena vuttaṃ ‘‘nīlaṃ va pītalohita’’nti.
Regarding this it was said: "Blue or yellow-red."
Do đó, có lời dạy: “nīlaṃ va pītalohita” (xanh lam, vàng hoặc đỏ).
Tattha nīlaṃ vāti vā-saddo aniyamattho, gāthāsukhatthaṃ rassaṃ katvā vutto, tena vāsaddena vuttāvasiṭṭhaṃ odātādivaṇṇavisesañceva vaṭṭādisaṇṭhānavisesañca aṇuṃthūlādipamāṇavisesañca saṅgaṇhāti.
Therein, blue or: the word or has an indefinite sense; it is spoken with a short vowel for the sake of metrical elegance. By that word "or," it includes the remaining specific colors such as white, specific shapes such as round, and specific sizes such as small and large.
Trong đó, nīlaṃ vā (hoặc xanh lam), từ vā có nghĩa là không cố định, được rút ngắn để phù hợp với vần kệ. Do đó, từ vā bao gồm các màu sắc khác như trắng, v.v., các hình dạng khác như tròn, v.v., và các kích thước khác như nhỏ, lớn, v.v., còn lại chưa được đề cập.
Tassa cittānuvattantoti tassa ahituṇḍikassa cittaṃ anuvattanto.
Following his thoughts means: following the thoughts of that snake-charmer.
Tassa cittānuvattanto có nghĩa là: làm theo ý muốn của người bắt rắn ấy.
Cintitasannibhoti tena cintitacintitākārena pekkhajanassa upaṭṭhahāmīti dasseti.
Resembling what was thought means: he shows that he appears to the onlookers in whatever form was thought of by him.
Cintitasannibho có nghĩa là: biểu diễn theo mọi hình dạng mà người ấy nghĩ đến, để cho người xem thấy.
23. Na kevalañca tena cintitākāradassanaṃ eva mayhaṃ ānubhāvo.
23. And not only was displaying the form he thought of my power.
23. Năng lực của ta không chỉ là biểu hiện của những gì đã được suy nghĩ bởi người ấy.
Api ca thalaṃ kareyyamudakaṃ, udakampi thalaṃ kareti thalaṃ mahāpathaviṃ gahetvā udakaṃ, udakampi gahetvā pathaviṃ kātuṃ sakkuṇeyyaṃ evaṃ mahānubhāvo ca.
But also, I could make land water, and water too I could make land means: I could take the land, the great earth, and make it water, and also take water and make it earth; such was my great power.
Hơn nữa, ta có năng lực vĩ đại đến mức có thể biến đất thành nước, và nước cũng có thể biến thành đất, nghĩa là lấy đất (đại địa) biến thành nước, và lấy nước biến thành đất.
Yadihaṃ tassa kuppeyyanti tassa ahituṇḍikassa ahaṃ yadi kujjheyyaṃ.
If I were to get angry with him means: if I were to get angry with that snake-charmer.
Nếu ta nổi giận với người ấy—nghĩa là nếu ta nổi giận với người bắt rắn ấy.
Khaṇena chārikaṃ kareti kodhuppādakkhaṇe eva bhasmaṃ kareyyaṃ.
In a moment I could turn him to ash means: at the very moment anger arose, I could reduce him to ash.
Trong khoảnh khắc sẽ biến thành tro bụi—nghĩa là ngay trong khoảnh khắc khởi tâm sân hận, ta sẽ biến người ấy thành tro.
Tassattho – ‘‘ayaṃ ahituṇḍiko maṃ ativiya bādhati, na me ānubhāvaṃ jānāti, handassa me ānubhāvaṃ dassessāmī’’ti kujjhitvā olokanamattenāpi yadi cittavasī abhavissaṃ, atha so bhusamuṭṭhi viya vippakirissati.
The meaning of this is: "This snake-charmer is tormenting me greatly; he does not know my power. Come, I will show him my power." If, having become angry, I had been under the sway of my mind even by a mere glance, then he would have been scattered like a handful of chaff.
Ý nghĩa của câu ấy là: “Người bắt rắn này đang làm ta rất khó chịu, hắn không biết năng lực của ta, hãy để ta cho hắn thấy năng lực của ta”—nếu ta là người chủ tâm (cittavasī) ngay cả khi chỉ nhìn với sự tức giận, thì người ấy sẽ tan tác như một nắm trấu.
Ahaṃ yathāsamādinnato parihāyissāmi sīlato.
I would have fallen away from my sīla, from what I had undertaken.
Ta sẽ suy giảm giới hạnh như đã thọ trì.
Tathā ca sati sīlena parihīnassa khaṇḍitasīlassa yvāyaṃ mayā dīpaṅkaradasabalassa pādamūlato paṭṭhāya abhipatthito, uttamattho buddhabhāvo so na sijjhati.
And if that were so, for one deficient in virtue, for one whose virtue is broken, this supreme goal, the state of a Buddha, which was aspired for by me beginning from the feet of the Ten-Powered Dīpaṅkara, would not be accomplished.
Và khi điều đó xảy ra, đối với người đã suy giảm giới hạnh, người có giới hạnh bị sứt mẻ, mục đích tối thượng là Phật quả mà ta đã khát khao từ chân Đức Phật Nhiên Đăng (Dīpaṅkara Dasabala) sẽ không thành tựu.
25. Kāmaṃ bhijjatuyaṃ kāyoti ayaṃ cātumahābhūtiko odanakummāsūpacayo aniccucchādanaparimaddanabhedanaviddhaṃsanadhammo kāyo kiñcāpi bhijjatu vinassatu, idheva imasmiṃ eva ṭhāne mahāvāte khittabhusamuṭṭhi viya vippakirīyatu, neva sīlaṃ pabhindeyyaṃ, vikirante bhusaṃ viyāti sīlaṃ pana uttamatthasiddhiyā hetubhūtaṃ imasmiṃ kaḷevare bhusamuṭṭhi viya vippakirantepi neva bhindeyyaṃ, kāyajīvitesu nirapekkho hutvā sīlapāramiṃyeva pūremīti cintetvā taṃ tādisaṃ dukkhaṃ tadā adhivāsesinti dasseti.
25. Let this body indeed break up means: let this body, which is composed of the four great elements, an accumulation of rice and gruel, and subject to impermanence, rubbing, massaging, breaking, and destruction, though it may break up and perish, let it be scattered right here in this very place like a handful of chaff thrown into a strong wind; but I would never break my virtue, like chaff being scattered means: but I would never break my virtue, which is the cause for the accomplishment of the supreme goal, even if this body were scattered like a handful of chaff. Thinking, "Being indifferent to body and life, I will fulfill only the perfection of virtue," he then endured such suffering—this is what is shown.
25. Thân này hãy tan vỡ—thân này, được tạo thành từ bốn đại chủng, giống như cơm và cháo, có bản chất vô thường, bị che đậy, bị xoa bóp, bị phân hủy, bị hủy hoại, dù có tan vỡ, bị hủy diệt, ngay tại đây, ngay tại chỗ này, bị tan tác như nắm trấu bị gió lớn thổi bay, nhưng ta sẽ không phá vỡ giới hạnh, như trấu bị thổi bay—nghĩa là, ta sẽ không phá vỡ giới hạnh, là nguyên nhân để thành tựu mục đích tối thượng, ngay cả khi thân này tan tác như nắm trấu. Điều đó cho thấy rằng Ngài đã suy nghĩ: “Ta sẽ không màng đến thân mạng mà chỉ hoàn thành Ba-la-mật về giới hạnh”, và Ngài đã chịu đựng nỗi khổ như vậy vào lúc đó.
Atha mahāsattassa pana ahituṇḍikahatthagatassa māso paripūri, ettakaṃ kālaṃ nirāhārova ahosi.
Then, a month was completed for the Great Being in the hands of the snake-charmer. For that long, he was without food.
Sau đó, một tháng trôi qua kể từ khi Đại Bồ Tát bị người bắt rắn bắt giữ; trong suốt thời gian đó, Ngài không ăn gì.
Sumanā ‘‘aticirāyati me sāmiko, ko nu kho pavattī’’ti pokkharaṇiṃ olokentī lohitavaṇṇaṃ udakaṃ disvā ‘‘ahituṇḍikena gahito bhavissatī’’ti ñatvā nāgabhavanā nikkhamitvā vammikasantikaṃ gantvā mahāsattassa gahitaṭṭhānaṃ kilamitaṭṭhānañca disvā roditvā kanditvā paccantagāmaṃ gantvā pucchitvā taṃ pavattiṃ sutvā bārāṇasiṃ gantvā rājadvāre ākāse rodamānā aṭṭhāsi.
Sumanā, thinking, "My husband is taking a very long time, what could have happened?" looked at the pond, and seeing the water the color of blood, she knew, "He must have been caught by a snake-charmer." Leaving the nāga abode, she went to the vicinity of the anthill, and seeing the place where the Great Being was caught and the place where he was tormented, she wept and lamented. Then, going to a border village and asking, she heard the news and went to Bārāṇasī, where she stood in the air at the king's gate, weeping.
Sumanā, nhìn ao sen và thấy nước có màu đỏ, nghĩ: “Phu quân của ta đã ở quá lâu, có chuyện gì vậy?” và nhận ra: “Chắc chắn chàng đã bị người bắt rắn bắt giữ.” Nàng rời khỏi cung điện chư thiên rắn, đến gần ụ mối, thấy nơi Đại Bồ Tát bị bắt và bị kiệt sức, nàng khóc lóc thảm thiết, rồi đi đến một ngôi làng biên giới, hỏi han và nghe được câu chuyện đó. Nàng đến Bārāṇasī, đứng trên không trung trước cổng cung điện và khóc.
Mahāsatto naccantova ākāsaṃ ullokento taṃ disvā lajjito peḷaṃ pavisitvā nipajji.
The Great Being, while dancing, looked up into the sky and, seeing her, felt ashamed, entered the basket, and lay down.
Đại Bồ Tát, đang nhảy múa, nhìn lên không trung, thấy nàng, cảm thấy xấu hổ, liền chui vào giỏ nằm xuống.
Rājā tassa peḷaṃ paviṭṭhakāle ‘‘kiṃ nu kho kāraṇa’’nti ito cito ca olokento taṃ ākāse ṭhitaṃ disvā ‘‘kā nu tva’’nti pucchitvā tassā nāgakaññābhāvaṃ sutvā ‘‘nissaṃsayaṃ kho nāgarājā imaṃ disvā lajjito peḷaṃ paviṭṭho, ayañca yathādassito iddhānubhāvo nāgarājasseva, na ahituṇḍikassā’’ti niṭṭhaṃ gantvā ‘‘evaṃ mahānubhāvo ayaṃ nāgarājā, kathaṃ nāma imassa hatthaṃ gato’’ti pucchitvā ‘‘ayaṃ dhammacārī sīlavā nāgarājā, cātuddasīpannarasīsu uposathaṃ upavasanto attano sarīraṃ dānamukhe niyyātetvā mahāmaggasamīpe vammikamatthake nipajjati, tatthāyametena gahito, imassa devaccharāpaṭibhāgā anekasahassā itthiyo, devalokasampattisadisā nāgabhavanasampatti, ayaṃ mahiddhiko mahānubhāvo sakalapathaviṃ parivattetuṃ samattho, kevalaṃ ‘sīlaṃ me bhijjissatī’ti evarūpaṃ vippakāraṃ dukkhañca anubhotī’’ti ca sutvā saṃvegappatto tāvadeva tassa ahituṇḍikassa brāhmaṇassa bahuṃ dhanaṃ mahantañca yasaṃ issariyañca datvā – ‘‘handa, bho, imaṃ nāgarājānaṃ vissajjehī’’ti vissajjāpesi.
The king, at the time he entered the basket, thinking, "What could be the reason?" looked here and there and saw her standing in the sky. Having asked, "Who are you?" and heard that she was a nāga maiden, he concluded, "Without a doubt, the nāga king saw her, felt ashamed, and entered the basket. And this psychic power that has been displayed belongs to the nāga king himself, not to the snake-charmer." Having asked, "How did such a powerful nāga king fall into this man's hands?" and having heard, "This nāga king is a righteous and virtuous one. On the fourteenth and fifteenth days, while observing the uposatha, he dedicates his body at the entrance of a gift and lies down on top of an anthill near the main road. There he was caught by this man. He has thousands of wives comparable to celestial nymphs and a nāga abode with splendor like that of the deva world. This one of great psychic power and great might is capable of overturning the entire earth. It is only because 'my virtue might be broken' that he endures such ill-treatment and suffering," the king was moved. He immediately gave that snake-charmer brahmin much wealth and great fame and power, and had him release the nāga king, saying, "Come now, friend, release this nāga king."
Khi Ngài chui vào giỏ, nhà vua nhìn quanh và hỏi: “Chuyện gì vậy?” Thấy nàng đứng trên không trung, nhà vua hỏi: “Ngươi là ai?” Khi nghe nàng là một tiên nữ rắn, nhà vua kết luận: “Chắc chắn vị vua rắn đã xấu hổ khi thấy nàng nên đã chui vào giỏ. Và năng lực thần thông được thể hiện này là của vị vua rắn, chứ không phải của người bắt rắn.” Nhà vua hỏi: “Vị vua rắn có năng lực vĩ đại như vậy, làm sao mà lại rơi vào tay người này?” Ngài nghe kể: “Vị vua rắn này là người tuân giữ Chánh pháp, có giới hạnh. Vào những ngày 14 và 15, Ngài giữ giới Uposatha, hiến thân mình làm vật bố thí, và nằm trên ụ mối gần con đường lớn. Tại đó, Ngài đã bị người này bắt giữ. Ngài có hàng ngàn người vợ xinh đẹp như tiên nữ, có cung điện chư thiên rắn giàu sang như cõi trời. Ngài là một vị đại thần thông, có năng lực vĩ đại, có thể xoay chuyển cả thế gian. Chỉ vì ‘giới hạnh của ta sẽ bị phá vỡ’ mà Ngài phải chịu đựng sự đau khổ và bất hạnh như vậy.” Nhà vua cảm động, lập tức ban cho người Bà-la-môn bắt rắn ấy nhiều tài sản, danh vọng lớn và quyền lực, rồi nói: “Này ông, hãy thả vị vua rắn này ra!” và ra lệnh thả Ngài.
Mahāsatto nāgavaṇṇaṃ antaradhāpetvā māṇavakavaṇṇena devakumāro viya aṭṭhāsi.
The Great Being, making his nāga form disappear, stood there in the form of a young man, like a son of a deva.
Đại Bồ Tát biến mất hình dạng rắn, đứng đó như một vị thiên tử với hình dạng một chàng thanh niên.
Sumanāpi ākāsato otaritvā tassa santike aṭṭhāsi.
Sumanā also descended from the sky and stood near him.
Sumanā cũng từ trên không trung hạ xuống và đứng bên cạnh Ngài.
Nāgarājā rañño añjaliṃ katvā ‘‘ehi, mahārāja, mayhaṃ nivesanaṃ passituṃ āgacchāhī’’ti yāci.
The nāga king, making a gesture of reverence to the king, pleaded, "Come, great king, please come to see my dwelling."
Vua rắn chắp tay vái vua và thỉnh cầu: “Xin đại vương, hãy đến thăm cung điện của thần.”
Tenāha bhagavā –
Therefore the Blessed One said:
Do đó, Đức Thế Tôn đã nói:
Atha rājā tassa nāgabhavanagamanaṃ anujāni.
Then the king consented to go to his nāga abode.
Sau đó, nhà vua đồng ý đến cung điện chư thiên rắn của Ngài.
Mahāsatto taṃ saparisaṃ gahetvā nāgabhavanaṃ netvā attano issariyasampattiṃ dassetvā katipāhaṃ tattha vasāpetvā bheriṃ carāpesi – ‘‘sabbā rājaparisā yāvadicchakaṃ hiraññasuvaṇṇādikaṃ dhanaṃ gaṇhatū’’ti.
The Great Being took him and his retinue to the nāga abode, showed him the splendor of his sovereignty, and had them stay there for some days. He had a drum beaten, announcing: "Let the entire royal retinue take as much wealth, such as gold and silver, as they wish."
Đại Bồ Tát đưa nhà vua cùng tùy tùng đến cung điện chư thiên rắn, cho thấy sự giàu sang quyền lực của mình, cho họ ở lại đó vài ngày, rồi cho đánh trống loan báo: “Tất cả tùy tùng của nhà vua hãy lấy vàng bạc và tài sản khác tùy thích.”
Rañño ca anekehi sakaṭasatehi dhanaṃ pesesi.
And for the king, he sent wealth in many hundreds of carts.
Ngài cũng gửi tài sản đến cho nhà vua bằng hàng trăm cỗ xe.
‘‘Mahārāja, raññā nāma dānaṃ dātabbaṃ, sīlaṃ rakkhitabbaṃ, dhammikā rakkhāvaraṇagutti sabbattha saṃvidahitabbā’’ti dasahi rājadhammakathāhi ovaditvā vissajjesi.
Having advised him with a talk on the ten royal principles—"Great king, a king should give gifts, should protect virtue, and should arrange for righteous protection, guard, and custody everywhere"—he sent him away.
Ngài khuyên dạy nhà vua bằng mười pháp Ba-la-mật của vua: “Đại vương, nhà vua phải bố thí, phải giữ giới, phải thiết lập sự bảo vệ và che chở hợp pháp ở khắp mọi nơi,” rồi tiễn nhà vua về.
Rājā mahantena yasena nāgabhavanā nikkhamitvā bārāṇasimeva gato.
The king, with great honor, having departed from the nāga realm, went to Bārāṇasī itself.
Nhà vua với danh tiếng lớn lao rời khỏi cung điện chư thiên rắn và trở về Bārāṇasī.
Tato paṭṭhāya kira jambudīpatale hiraññasuvaṇṇaṃ jātaṃ.
From then on, it is said, silver and gold appeared on the surface of Jambudīpa.
Từ đó, vàng bạc được cho là đã xuất hiện trên mặt đất Jambudīpa.
Mahāsatto sīlāni rakkhitvā anvaddhamāsaṃ uposathakammaṃ katvā sapariso saggapuraṃ pūresi.
The Great Being, having protected the precepts and performed the uposatha observance every half-month, filled the heavenly city with his retinue.
Đại Bồ Tát, sau khi giữ giới hạnh và thực hiện giới Uposatha nửa tháng một lần, cùng tùy tùng đã làm đầy cõi trời.
26. Catutthe cūḷabodhīti mahābodhiparibbājakattabhāvaṃ upādāya idha ‘‘cūḷabodhī’’ti samaññā āropitā, na pana imasmiṃ eva jātake (jā. 1.10.49 ādayo) attano jeṭṭhabhātikādino mahābodhissa sambhavatoti daṭṭhabbaṃ.
26. In the fourth, Cūḷabodhi: with reference to his existence as the ascetic Mahābodhi, the designation "Cūḷabodhi" is applied here. It should be understood that this is not because his elder brother and others named Mahābodhi existed in this very Jātaka.
26. Trong phần thứ tư, Cūḷabodhi—do thân phận là một du sĩ Đại Bồ Đề (Mahābodhi), ở đây đã được đặt tên là “Cūḷabodhi”, chứ không phải trong bản Jātaka này (Jā. 1.10.49 trở đi) có sự xuất hiện của Đại Bồ Đề là anh cả của mình, điều đó cần được hiểu.
Susīlavāti suṭṭhu sīlavā, sampannasīloti attho.
Of good virtue: exceedingly virtuous, meaning endowed with perfect virtue.
Susīlavā—nghĩa là người có giới hạnh tốt đẹp, người có giới hạnh viên mãn.
Bhavaṃ disvāna bhayatoti kāmādibhavaṃ bhāyitabbabhāvena passitvā.
Seeing existence as fearsome: having seen existence, such as that of sensual pleasure, as a thing to be feared.
Bhavaṃ disvāna bhayato—nghĩa là thấy các cõi hữu (kāma-bhava v.v.) là đáng sợ.
Nekkhammanti ettha ca-saddassa lopo daṭṭhabbo, tena ‘‘disvānā’’ti padaṃ ākaḍḍhīyati.
Renunciation: here, the elision of the particle "ca" should be noted; by it, the word "disvāna" is drawn in.
Nekkhammaṃ—ở đây cần hiểu là có sự lược bỏ của từ ‘ca’, do đó từ ‘disvāna’ được kéo theo.
Idaṃ vuttaṃ hoti – jātijarābyādhimaraṇaṃ apāyadukkhaṃ atīte vaṭṭamūlakaṃ dukkhaṃ, anāgate vaṭṭamūlakaṃ dukkhaṃ, paccuppanne āhārapariyeṭṭhimūlakaṃ dukkhanti imesaṃ aṭṭhannaṃ saṃvegavatthūnaṃ paccavekkhaṇena sabbampi kāmādibhedaṃ bhavaṃ saṃsārabhayato upaṭṭhahamānaṃ disvā nibbānaṃ tassa upāyabhūtā samathavipassanā tadupāyabhūtā ca pabbajjāti idaṃ tividhampi nekkhammaṃ anussavādisiddhena ñāṇacakkhunā tappaṭipakkhato disvā tāpasapabbajjūpagamanena anekādīnavākulā gahaṭṭhabhāvā abhinikkhamitvā gatoti.
This is what is said: having seen—by reflecting on these eight grounds for spiritual urgency: birth, old age, sickness, death, the suffering of the lower realms, suffering rooted in the round of existence in the past, suffering rooted in the round of existence in the future, and suffering in the present rooted in the search for food—that all existence, divided into sensual pleasure and so on, appears as a danger of saṃsāra, and having seen with the eye of wisdom established through hearing and so forth the three kinds of renunciation—nibbāna, the calm and insight that are its means, and the going forth that is the means to them—as the opposite of that, he departed from the householder's state, which is beset by many disadvantages, by undertaking the ascetic's going forth.
Điều này có nghĩa là: Bệnh tật, già, chết, khổ cảnh, khổ do luân hồi trong quá khứ, khổ do luân hồi trong tương lai, khổ do tìm kiếm thức ăn trong hiện tại—bằng cách quán xét tám đối tượng đáng sợ này, Ngài đã thấy tất cả các cõi hữu, bao gồm cả dục giới, v.v., đều đáng sợ trong luân hồi. Ngài đã thấy Niết Bàn, cùng với Samatha và Vipassanā là phương tiện đạt đến Niết Bàn, và sự xuất gia là phương tiện đạt đến đó—ba loại xuất gia này, bằng nhãn quan trí tuệ có được từ sự nghe biết, Ngài đã thấy chúng đối lập với luân hồi, và Ngài đã rời bỏ đời sống gia đình đầy rẫy vô số hiểm nguy bằng cách xuất gia làm khổ hạnh.
27. Dutiyikāti porāṇadutiyikā, gihikāle pajāpatibhūtā.
27. My companion: my former companion, who was my wife in the lay life.
27. Dutiyikā—người bạn đời cũ, người vợ khi còn là cư sĩ.
Kanakasannibhāti kañcanasannibhattacā.
Resembling gold: having skin the color of gold.
Kanakasannibhā—người có làn da giống như vàng ròng.
Vaṭṭe anapekkhāti saṃsāre nirālayā.
Without attachment to the round: without longing for saṃsāra.
Vaṭṭe anapekkhā—không còn chấp trước vào luân hồi.
Nekkhammaṃ abhinikkhamīti nekkhammatthāya gehato nikkhami, pabbajīti attho.
Went forth into renunciation: she went forth from the home for the sake of renunciation; meaning, she became an ascetic.
Nekkhammaṃ abhinikkhamī—nghĩa là rời bỏ gia đình để xuất gia, trở thành người tu sĩ.
28. Ālayanti sattā etenāti ālayo, taṇhā, tadabhāvena nirālayā.
28. That by which beings cling is clinging, which is craving; due to its absence, without clinging.
28. Ālaya—chúng sinh bám víu vào đó, đó là tham ái; do không có tham ái nên nirālayā (không chấp trước).
Tato eva ñātīsu taṇhābandhanassa chinnattā chinnabandhu.
For that very reason, because the bond of craving for relatives was cut, with bonds to kin severed.
Do đó, vì đã cắt đứt sợi dây tham ái đối với quyến thuộc nên chinnabandhu (đã cắt đứt quyến thuộc).
Evaṃ gihibandhanābhāvaṃ dassetvā idāni pabbajitānampi kesañci yaṃ hoti bandhanaṃ, tassāpi abhāvaṃ dassetuṃ ‘‘anapekkhā kule gaṇe’’ti vuttaṃ.
Having thus shown the absence of the householder's bonds, now, to show the absence of that bond which even some of those who have gone forth have, it was said "unconcerned with family or group."
Sau khi chỉ ra sự không chấp trước vào đời sống gia đình như vậy, bây giờ để chỉ ra sự không chấp trước vào những ràng buộc mà một số người xuất gia vẫn còn, Ngài đã nói: “anapekkhā kule gaṇe” (không chấp trước vào gia đình hay đoàn thể).
Tattha kuleti upaṭṭhākakule.
Therein, with family means with a family of supporters.
Trong đó, kule—nghĩa là gia đình hộ độ.
Gaṇeti tāpasagaṇe, sesā brahmacārinoti vuccanti.
Or group means in a group of ascetics; the other holy-life practitioners are meant.
Gaṇe—nghĩa là đoàn thể khổ hạnh, những người còn lại được gọi là brahmacārī.
Upāgamunti ubhopi mayaṃ upāgamimhā.
We approached: both of us approached.
Upāgamuṃ—cả hai chúng tôi đã đến.
Tatrāyaṃ anupubbikathā – atīte imasmiṃ eva bhaddakappe bodhisatto brahmalokato cavitvā aññatarasmiṃ kāsigāme ekassa mahāvibhavassa brāhmaṇassa putto hutvā nibbatti.
Herein, this is the sequential story: In the past, during this same fortunate aeon, the Bodhisatta passed away from the Brahma-world and was reborn as the son of a brahmin of great wealth in a certain village in Kāsi.
Đây là câu chuyện tuần tự: Trong quá khứ, vào kiếp hiền này, Bồ-tát từ cõi Phạm thiên (brahmaloka) tái sinh làm con trai của một Bà-la-môn giàu có tại một ngôi làng Kāsī.
Tassa nāmaggahaṇasamaye ‘‘bodhikumāro’’ti nāmaṃ kariṃsu.
At the time of his naming ceremony, they gave him the name "Bodhikumāra."
Vào lễ đặt tên, ngài được đặt tên là “Bodhikumāra”.
Vayappattakāle panassa takkasilaṃ gantvā sabbasippāni uggaṇhitvā paccāgatassa anicchamānakasseva mātāpitaro samajātikaṃ kulakumārikaṃ ānesuṃ.
When he came of age, after he had gone to Takkasilā, learned all the arts, and returned, his parents, against his will, brought him a young woman from a family of equal caste.
Khi đến tuổi trưởng thành, sau khi đến Takkasilā học tất cả các nghề và trở về, cha mẹ ngài đã cưới cho ngài một cô gái cùng đẳng cấp, mặc dù ngài không muốn.
Sāpi brahmalokacutāva uttamarūpadharā devaccharāpaṭibhāgā.
She too had passed away from the Brahma-world, possessed a supreme form, and was comparable to a celestial nymph.
Cô gái ấy cũng từ cõi Phạm thiên tái sinh, có dung mạo tuyệt vời như một tiên nữ (devaccharā).
Tesaṃ anicchamānānaṃ eva aññamaññaṃ āvāhavivāhaṃ kariṃsu.
They arranged the marriage between them, though both were unwilling.
Cha mẹ họ đã tổ chức hôn lễ cho họ, mặc dù cả hai đều không muốn.
Ubhinnampi pana nesaṃ kilesamudācāro na bhūtapubbo, sārāgavasena aññamaññaṃ olokanampi nāhosi, kā pana kathā itarasaṃsagge.
For both of them, however, there was never any defiled conduct; there was not even any looking at each other with passion, so what to say of other contact?
Nhưng đối với cả hai người họ, sự khởi lên của phiền não chưa từng xảy ra; ngay cả việc nhìn nhau một cách ái nhiễm cũng không có, huống chi là sự giao tiếp khác.
Evaṃ parisuddhasīlā ahesuṃ.
Thus they were of pure virtue.
Họ đã có giới hạnh thanh tịnh như vậy.
Aparabhāge mahāsatto mātāpitūsu kālaṃkatesu tesaṃ sarīrakiccaṃ katvā taṃ pakkosāpetvā ‘‘bhadde, tvaṃ imaṃ asītikoṭidhanaṃ gahetvā sukhena jīvāhī’’ti āha.
At a later time, after his parents had passed away, the Great Being performed their funeral rites, had her summoned, and said, "Good lady, take this wealth of eighty crores and live happily."
Sau đó, khi cha mẹ của vị Đại sĩ đã qua đời, sau khi lo liệu tang lễ cho họ, ngài cho gọi nàng đến và nói: “Này hiền thê, nàng hãy nhận số tài sản tám mươi crore này và sống an lạc.”
‘‘Tvaṃ pana ayyaputtā’’ti?
"And what about you, noble son?"
“Còn chàng thì sao, phu quân?”
‘‘Mayhaṃ dhanena kiccaṃ natthi, pabbajissāmī’’ti.
"I have no need for wealth; I will go forth."
“Ta không cần tài sản, ta sẽ xuất gia.”
‘‘Kiṃ pana pabbajjā itthīnampi na vaṭṭatī’’ti?
"Is not the going forth also suitable for women?"
“Vậy thì sự xuất gia không thích hợp cho phụ nữ sao?”
‘‘Vaṭṭati, bhadde’’ti.
"It is suitable, good lady."
“Thích hợp chứ, này hiền thê.”
‘‘Tena hi mayhampi dhanena kiccaṃ natthi, ahampi pabbajissāmī’’ti.
"In that case, I too have no need for wealth; I too will go forth."
“Vậy thì tôi cũng không cần tài sản, tôi cũng sẽ xuất gia.”
Te ubhopi sabbaṃ vibhavaṃ pariccajitvā mahādānaṃ datvā nikkhamitvā araññaṃ pavisitvā pabbajitvā uñchācariyāya phalāphalehi yāpentā pabbajjāsukheneva dasa saṃvaccharāni vasitvā loṇambilasevanatthāya janapadacārikaṃ carantā anupubbena bārāṇasiṃ patvā rājuyyāne vasiṃsu.
Both of them, having renounced all their possessions, given great alms, and gone out, entered the forest and went forth. Sustaining themselves on wild fruits and roots obtained by gleaning, they lived for ten years in the happiness of the homeless life. Then, for the purpose of partaking of salt and sour food, they wandered through the country and in due course reached Bārāṇasī, where they dwelt in the royal park.
Cả hai người họ từ bỏ mọi tài sản, bố thí lớn, rồi rời bỏ gia đình, đi vào rừng, xuất gia. Họ sống bằng cách khất thực hoa quả trong mười năm với niềm an lạc của đời sống xuất gia. Sau đó, họ đi du hành khắp các vùng đất để tìm muối và đồ chua, rồi dần dần đến Bārāṇasī và trú ngụ trong vườn thượng uyển của vua.
Tena vuttaṃ ‘‘rājuyyāne vasāmubho’’ti.
Therefore it was said: "We both dwelt in the royal park."
Do đó đã nói: “Cả hai chúng tôi trú ngụ trong vườn thượng uyển của vua.”
30. Athekadivasaṃ rājā uyyānakīḷaṃ gato.
30. Then one day, the king went to the park for amusement.
30. Rồi một ngày nọ, nhà vua đi dạo vườn thượng uyển.
Uyyānassa ekapasse pabbajjāsukhena vītināmentānaṃ tesaṃ samīpaṭṭhānaṃ gantvā paramapāsādikaṃ uttamarūpadharaṃ paribbājikaṃ olokento kilesavasena paṭibaddhacitto hutvā bodhisattaṃ ‘‘ayaṃ te paribbājikā kiṃ hotī’’ti pucchi.
He went to the vicinity of those who were spending their time in the happiness of the homeless life in one part of the park. As he looked at the female ascetic, who was exceedingly graceful and possessed of supreme beauty, his mind became attached through defilement, and he asked the Bodhisatta, "What is this female ascetic to you?"
Ngài đi đến gần nơi hai người đang sống an lạc trong đời sống xuất gia ở một bên vườn thượng uyển. Khi nhìn thấy vị du sĩ nữ có hình dáng tuyệt đẹp, vô cùng khả ái, nhà vua liền bị ái nhiễm vướng mắc trong tâm. Ngài hỏi vị Bồ Tát: “Vị du sĩ nữ này là gì của ông?”
Tena ‘‘na ca kiñci hoti, kevalaṃ ekapabbajjāya pabbajitā, api ca kho pana gihikāle pādaparicārikā ahosī’’ti vutte rājā ‘‘ayaṃ kiretassa na kiñci hoti, api ca kho panassa gihikāle pādaparicārikā ahosi, yaṃnūnāhaṃ imaṃ antepuraṃ paveseyyaṃ, tenevassa imissā paṭipattiṃ jānissāmī’’ti andhabālo tattha attano paṭibaddhacittaṃ nivāretuṃ asakkonto aññataraṃ purisaṃ āṇāpesi ‘‘imaṃ paribbājikaṃ rājanivesanaṃ nehī’’ti.
When he replied, "She is nothing to me, but we simply went forth under the same homeless life; however, in the household life she was my wife," the foolish and blind king thought, "It seems she is nothing to him, but in the household life she was his wife. I should take her into the inner palace; by that I will know his disposition towards her." Unable to restrain his attached mind, he commanded a certain man, "Bring this female ascetic to the royal palace."
Khi vị ấy nói: “Nàng không là gì cả, chỉ là cùng xuất gia một giáo pháp. Hơn nữa, khi còn tại gia, nàng là người hầu chân của tôi,” nhà vua, một kẻ si mê, không thể kiềm chế tâm mình bị vướng mắc vào nàng, suy nghĩ: “Nàng này không là gì của ông ta cả, hơn nữa, khi còn tại gia, nàng là người hầu chân của ông ta. Hay là ta nên đưa nàng vào nội cung? Như vậy ta sẽ biết được hạnh của nàng.” Rồi nhà vua ra lệnh cho một người: “Hãy đưa vị du sĩ nữ này đến hoàng cung.”
So tassa paṭissuṇitvā ‘‘adhammo loke vattatī’’tiādīni vatvā paridevamānaṃ eva taṃ ādāya pāyāsi.
Having assented to him, that man took her, even as she was lamenting, saying, "An unrighteous thing is happening in the world," and so on, and departed.
Người ấy vâng lời nhà vua, rồi nói “Pháp bất thiện đang thịnh hành trên đời” và những lời tương tự, vừa than khóc vừa dẫn nàng đi.
Bodhisatto tassā paridevanasaddaṃ sutvā ekavāraṃ oloketvā puna na olokesi.
The Bodhisatta, hearing the sound of her lamentation, looked once, and then did not look again.
Vị Bồ Tát nghe tiếng than khóc của nàng, nhìn một lần rồi không nhìn nữa.
‘‘Sace panāhaṃ vāressāmi, tesu cittaṃ padosetvā mayhaṃ sīlassa antarāyo bhavissatī’’ti sīlapāramiṃyeva āvajjento nisīdi.
He sat reflecting only on the perfection of his virtue, thinking, "If I were to prevent them, my mind would become corrupted towards them, and there would be an obstacle to my virtue."
Ngài ngồi yên, quán tưởng đến Ba-la-mật về giới hạnh, nghĩ: “Nếu ta ngăn cản, tâm của họ sẽ bị ô nhiễm, và giới hạnh của ta sẽ bị chướng ngại.”
Tena vuttaṃ ‘‘uyyānadassanaṃ gantvā, rājā addasa brāhmaṇi’’ntiādi.
Therefore it was said: "Having gone to see the park, the king saw the brahmin lady," and so on.
Do đó đã nói: “Nhà vua đi dạo vườn thượng uyển, đã thấy vị Bà-la-môn nữ,” v.v.
32. Tissā sārattagadhitoti kāmarāgena sāratto hutvā paṭibaddho.
32. Infatuated and captivated by her means: being infatuated and attached through sensual lust.
32. Tissā sārattagadhito (Bị tham ái vướng mắc vào nàng): Bị tham ái dục vướng mắc.
Gāhāpetvāna ceṭaketi ceṭakehi gaṇhāpetvā ceṭake vā attano rājapurise āṇāpetvā taṃ paribbājikaṃ gaṇhāpetvā.
Having had her seized by servants means: having had her seized by servants, or having commanded his own royal men, he had that female ascetic seized.
Gāhāpetvāna ceṭake (Cho người hầu bắt): Cho người hầu bắt, hoặc ra lệnh cho các quan quân của mình bắt vị du sĩ nữ đó.
Nippīḷayanto balasāti taṃ anicchamānaṃ eva ākaḍḍhanaparikaḍḍhanādinā nippīḷayanto bādhento, tathāpi agacchantiṃ balasā balakkārena rājapurisehi gaṇhāpetvā attano antepuraṃ pavesesi.
Forcibly oppressing means: oppressing and tormenting her, who was unwilling, by dragging and pulling her, and so on. When she still would not go, he had her seized by his royal men by force and with violence, and made her enter his inner palace.
Nippīḷayanto balasā (Cưỡng bức bằng vũ lực): Cưỡng bức, làm phiền nàng bằng cách kéo lê, lôi kéo, v.v., mặc dù nàng không muốn đi. Ngay cả khi nàng không đi, nhà vua vẫn dùng vũ lực, cho các quan quân bắt nàng và đưa vào nội cung.
33. Odapattakiyāti udakapattaṃ āmasitvā gahitabhariyā odapattikā nāma, idaṃ vacanaṃ purāṇadutiyikābhāvena upalakkhaṇamattaṃ daṭṭhabbaṃ, sā panassa brāhmaṇavivāhavasena mātāpitūhi sampaṭipāditā, ‘‘odapattakiyā’’ti ca bhāvenabhāvalakkhaṇe bhummaṃ.
33. Of the water-vessel wife means: a wife taken after touching a water vessel is called an odapattikā. This term should be seen as merely an indication of her being his former wife. She, however, was given to him by his parents according to the brahmin marriage rite. And "of the water-vessel wife" (odapattakiyā) is in the locative case indicating a state of being.
33. Odapattakiyā (Người vợ đã được cưới bằng cách chạm vào nước): Người vợ đã được cưới bằng cách chạm vào bình nước được gọi là odapattikā. Câu này chỉ là một dấu hiệu để chỉ ra rằng nàng là người vợ cũ. Nàng đã được cha mẹ sắp đặt hôn nhân theo phong tục Bà-la-môn. Và “odapattakiyā” là cách dùng ở thể định sở để chỉ sự hiện hữu.
Sahajāti pabbajjājātivasena sahajātā, tenevāha ‘‘ekasāsanī’’ti.
Born together means: born together through the birth of the homeless life. Therefore he said, "of one teaching."
Sahajā (Đồng sanh): Đồng sanh theo nghĩa xuất gia, do đó đã nói “ekasāsanī” (cùng giáo pháp).
‘‘Ekasāsanī’’ti ca idaṃ bhummatthe paccattaṃ, ekasāsaniyāti attho.
And "of one teaching" (ekasāsanī) here is in the accusative case with the meaning of the locative; the meaning is "in one teaching" (ekasāsaniyā).
Và “ekasāsanī” là cách dùng ở thể định sở, có nghĩa là ekasāsaniyā (người cùng giáo pháp).
Nayantiyāti nīyantiyā.
As she was being led away means: as she was being taken away.
Nayantiyā (Đang bị dẫn đi): Đang bị dẫn đi.
Kopo me upapajjathāti ayaṃ te gihikāle bhariyā brāhmaṇī sīlavatī, pabbajitakāle ca sabrahmacārinībhāvato sahajātā bhaginī, sā tuyhaṃ purato balakkārena ākaḍḍhitvā nīyati.
As to “May anger arise in me”: This virtuous brahmin woman was your wife in your lay life, and in your life as a renunciant, from being a fellow practitioner of the holy life, she is like a sister born with you. She is being dragged away by force in front of you.
Kopo me upapajjathā (Sự phẫn nộ khởi lên trong tôi): Vị Bà-la-môn nữ này là vợ của ông khi còn tại gia, có giới hạnh. Khi xuất gia, nàng là chị em đồng phạm hạnh, đồng sanh. Nàng đang bị kéo đi một cách thô bạo trước mặt ông.
‘‘Bodhibrāhmaṇa, kiṃ te purisabhāva’’nti purisamānena ussāhito cirakālasayito vammikabilato kenaci purisena ghaṭṭito ‘‘susū’’ti phaṇaṃ karonto āsiviso viya me cittato kopo sahasā vuṭṭhāsi.
Incited by manly pride with the words, “Brahmin Bodhi, what kind of manliness is this of yours?”, anger suddenly arose from my mind, like a venomous snake that has been sleeping for a long time in an anthill, which, when poked by some man, raises its hood with a hiss.
“Này Bà-la-môn Bodhi, phẩm chất nam nhi của ông là gì?” Với lòng kiêu hãnh của một người đàn ông, sự phẫn nộ bỗng nhiên trỗi dậy trong tâm tôi, như một con rắn hổ mang đã ngủ yên trong hang mối lâu ngày, bị ai đó chọc ghẹo, liền phì phì ngóc đầu lên.
34-5. Sahakope samuppanneti kopuppattiyā saha, tassa uppattisamanantaramevāti attho.
“With anger having arisen”: together with the arising of anger, meaning, immediately after its arising.
34-5. Sahakope samuppanne (Khi sự phẫn nộ vừa khởi lên): Cùng với sự khởi lên của phẫn nộ, nghĩa là ngay lập tức khi nó khởi lên.
Sīlabbatamanussarinti attano sīlapāramiṃ āvajjesiṃ.
“I recalled my virtue and vows”: I reflected on my perfection of sīla.
Sīlabbatamanussariṃ (Tôi đã quán tưởng đến giới hạnh của mình): Tôi đã quán tưởng đến Ba-la-mật về giới hạnh của mình.
Tattheva kopaṃ niggaṇhinti tasmiṃ eva āsane yathānisinnova taṃ kopaṃ nivāresiṃ.
“Right there I subdued that anger”: right on that seat, just as I was sitting, I restrained that anger.
Tattheva kopaṃ niggaṇhiṃ (Tôi đã kiềm chế sự phẫn nộ ngay tại đó): Tôi đã kiềm chế sự phẫn nộ ngay tại chỗ, vẫn giữ nguyên tư thế ngồi.
Nādāsiṃ vaḍḍhitūparīti tato ekavāruppattito upari uddhaṃ vaḍḍhituṃ na adāsiṃ.
“I did not allow it to grow further”: I did not allow it to grow further, that is, beyond that single arising.
Nādāsiṃ vaḍḍhitūparī (Tôi đã không cho phép nó tăng trưởng thêm): Tôi đã không cho phép nó tăng trưởng thêm sau khi nó đã khởi lên một lần.
Idaṃ vuttaṃ hoti – kope uppannamatte eva ‘‘nanu tvaṃ, bodhiparibbājaka, sabbapāramiyo pūretvā sabbaññutaññāṇaṃ paṭivijjhitukāmo, tassa te kimidaṃ sīlamattepi upakkhalanaṃ, tayidaṃ gunnaṃ khuramattodake osīdantassa mahāsamuddassa paratīraṃ gaṇhitukāmatā viya hotī’’ti attānaṃ paribhāsitvā paṭisaṅkhānabalena tasmiṃ eva khaṇe kopaṃ niggahetvā puna uppajjanavasenassa vaḍḍhituṃ na adāsinti.
This is what was said: As soon as anger arose, I rebuked myself, thinking, “Indeed, you, ascetic Bodhi, wish to fulfill all the perfections and awaken to the knowledge of omniscience. What is this stumbling of yours in mere sīla? This is like one who wishes to cross to the far shore of the great ocean sinking in water that is only as deep as a cow’s hoof.” Then, with the power of reflection, I subdued the anger in that very moment and did not allow it to grow by way of arising again.
Điều này có nghĩa là: Ngay khi sự phẫn nộ khởi lên, tôi đã tự quở trách mình: “Này du sĩ Bodhi, chẳng phải ông muốn hoàn thành tất cả các Ba-la-mật để chứng đắc Nhất thiết trí sao? Vậy thì tại sao ông lại vấp ngã ngay cả trong giới hạnh này? Điều này giống như việc muốn vượt qua đại dương của những con bò bị mắc kẹt trong vũng nước nông.” Bằng sức mạnh của sự quán xét, tôi đã kiềm chế sự phẫn nộ ngay lúc đó và không cho phép nó tăng trưởng thêm bằng cách khởi lên lần nữa.
Tenevāha ‘‘yadi naṃ brāhmaṇi’’ntiādi.
Therefore he said, “If that brahmin woman,” and so on.
Do đó đã nói: “Yadi naṃ brāhmaṇi” (Nếu vị Bà-la-môn nữ đó), v.v.
Tassattho – taṃ paribbājikaṃ brāhmaṇiṃ so rājā vā añño vā koci tiṇhāyapi nisitāya sattiyā koṭṭeyya, khaṇḍākhaṇḍikaṃ yadi chindeyya, evaṃ santepi sīlaṃ attano sīlapāramiṃ neva bhindeyyaṃ.
The meaning is this: if that king or anyone else were to strike that female ascetic with a spear sharpened even on a blade of grass, if they were to cut her into pieces, even so, I would not break my sīla, my perfection of sīla.
Ý nghĩa của câu đó là: Nếu nhà vua hoặc bất kỳ ai khác dùng một ngọn giáo sắc bén chém vị du sĩ nữ Bà-la-môn đó, nếu họ cắt nàng thành từng mảnh, ngay cả như vậy, tôi cũng sẽ không phá vỡ giới hạnh của mình.
Bodhiyā eva kāraṇā, sabbattha akhaṇḍitasīleneva sakkā sammāsambodhiṃ pāpuṇituṃ, na itarenāti.
For the sake of Awakening alone, for it is only by having sīla that is unbroken in every way that one can attain perfect and complete Awakening, not otherwise.
Chỉ vì Bồ-đề. Chỉ có thể đạt được Chánh Đẳng Chánh Giác với giới hạnh không bị phá vỡ ở mọi nơi, chứ không phải bằng cách khác.
36. Na me sā brāhmaṇī dessāti sā brāhmaṇī jātiyā gottena kulappadesena ācārasampattiyā ciraparicayena pabbajjādiguṇasampattiyā cāti sabbappakārena na me dessā na appiyā, etissā mama appiyabhāvo koci natthi.
“That brahmin woman is not hateful to me”: that brahmin woman is not hateful, not unloved by me in any way—by birth, by clan, by family lineage, by perfection of conduct, by long acquaintance, and by perfection in the qualities of renunciation and so on. There is no reason whatsoever for her to be unloved by me.
36. Na me sā brāhmaṇī dessā (Vị Bà-la-môn nữ đó không đáng ghét đối với tôi): Vị Bà-la-môn nữ đó không đáng ghét, không đáng ghét đối với tôi về mọi phương diện: về dòng dõi, gia tộc, xuất xứ, sự hoàn thiện trong hành vi, sự quen biết lâu năm và sự hoàn thiện trong các phẩm chất xuất gia. Không có bất kỳ điều gì về nàng mà tôi không yêu thích.
Napi me balaṃ na vijjatīti mayhampi balaṃ na na vijjati, atthi eva.
“Nor is it that I lack strength”: it is not that I do not have strength; I certainly do.
Napi me balaṃ na vijjatī (Cũng không phải tôi không có sức mạnh): Tôi cũng không phải không có sức mạnh, tôi có sức mạnh.
Ahaṃ nāgabalo thāmasampanno, icchamāno sahasā vuṭṭhahitvā taṃ ākaḍḍhante purise nippothetvā taṃ gahetvā yathicchitaṭṭhānaṃ gantuṃ samatthoti dasseti.
He shows: I have the strength of an elephant and am endowed with stamina; if I wished, I could suddenly stand up, overpower the men dragging her, take her, and go to any place I desired.
Ngài cho thấy rằng: Tôi có sức mạnh của voi, tôi mạnh mẽ. Nếu muốn, tôi có thể đứng dậy ngay lập tức, đánh bại những người đang kéo nàng, rồi đưa nàng đến nơi tôi muốn.
Sabbaññutaṃ piyaṃ mayhanti tato paribbājikato sataguṇena sahassaguṇena satasahassaguṇena sabbaññutaññāṇameva mayhaṃ piyaṃ.
“Omniscience is dear to me”: a hundred times, a thousand times, a hundred thousand times dearer to me than that female ascetic is the knowledge of omniscience itself.
Sabbaññutaṃ piyaṃ mayhaṃ (Nhất thiết trí là điều tôi yêu quý): Nhất thiết trí quý giá hơn vị du sĩ nữ đó hàng trăm, hàng ngàn, hàng trăm ngàn lần đối với tôi.
Tasmā sīlānurakkhissanti tena kāraṇena sīlameva anurakkhissaṃ.
“Therefore I shall protect my sīla”: for that reason, I shall protect my sīla alone.
Tasmā sīlānurakkhissaṃ (Vì vậy tôi sẽ bảo vệ giới hạnh): Vì lý do đó, tôi sẽ bảo vệ giới hạnh.
Atha so rājā uyyāne papañcaṃ akatvāva sīghataraṃ gantvā taṃ paribbājikaṃ pakkosāpetvā mahantena yasena nimantesi.
Then that king, without tarrying in the park, went very quickly, had that female ascetic summoned, and honored her with great esteem.
Sau đó, nhà vua không gây ra rắc rối nào trong vườn thượng uyển, mà vội vàng đi gọi vị du sĩ nữ đó và mời nàng với sự trọng vọng lớn.
Sā yasassa aguṇaṃ pabbajjāya guṇaṃ attano bodhisattassa ca mahantaṃ bhogakkhandhaṃ pahāya saṃvegena pabbajitabhāvañca kathesi.
She spoke of the fault in esteem and the virtue of renunciation, and also of how our Bodhisatta, having abandoned a great mass of wealth, had gone forth out of spiritual urgency.
Nàng đã nói về sự không tốt của danh vọng, sự tốt đẹp của đời sống xuất gia, và việc nàng cùng vị Bồ Tát đã từ bỏ khối tài sản lớn để xuất gia với lòng cảm kích.
Rājā kenaci pariyāyena tassā manaṃ alabhanto cintesi – ‘‘ayaṃ paribbājikā sīlavatī kalyāṇadhammā, sopi paribbājako imāya ākaḍḍhitvā nīyamānāya na kiñci vippakāraṃ dassesi, sabbattha nirapekkhacitto, na kho pana metaṃ patirūpaṃ, yaṃ evarūpesu guṇavantesu vippakāro, yaṃnūnāhaṃ imaṃ paribbājikaṃ gahetvā uyyānaṃ gantvā imaṃ, tañca paribbājakaṃ khamāpeyya’’nti?
The king, being unable to win her heart by any means, thought: “This female ascetic is virtuous and of noble character. And that ascetic, when she was being dragged away, showed no sign of agitation; his mind is detached in every respect. It is certainly not proper for me to mistreat such virtuous people. What if I were to take this female ascetic, go to the park, and ask for forgiveness from this ascetic and that one?”
Vua, vì không thể chiếm được trái tim của cô ấy bằng bất cứ cách nào, đã suy nghĩ: "Nữ du sĩ này có giới hạnh, có pháp lành. Vị du sĩ kia, khi cô ấy bị kéo đi, cũng không biểu lộ bất kỳ sự bất mãn nào, tâm hoàn toàn không dính mắc. Thật không phải lẽ chút nào khi ta làm điều bất mãn với những người có đức hạnh như vậy. Hay là ta nên đưa nữ du sĩ này đến khu vườn, rồi xin lỗi cô ấy và cả vị du sĩ kia?"
Evaṃ pana cintetvā ‘‘paribbājikaṃ uyyānaṃ ānethā’’ti purise āṇāpetvā sayaṃ paṭhamataraṃ gantvā bodhisattaṃ upasaṅkamitvā pucchi – ‘‘bho pabbajita, kiṃ mayā tāya paribbājikāya nīyamānāya kopo te uppajjitthā’’ti.
Having thought thus, he commanded his men, “Bring the female ascetic to the park,” and going ahead himself, he approached the Bodhisatta and asked, “Venerable renunciant, did anger arise in you when that female ascetic was being taken away by me?”
Suy nghĩ như vậy, vua ra lệnh cho người hầu: "Hãy đưa nữ du sĩ đến khu vườn!" Rồi tự mình đi trước, đến gần Bồ Tát và hỏi: "Này vị xuất gia, khi ta đưa nữ du sĩ đi, ngài có nổi giận không?"
Mahāsatto āha –
The Great Being said:
Đại sĩ nói:
Tattha uppajjīti ekavāraṃ uppajji, na puna uppajji.
Therein, arose means it arose once, it did not arise again.
Trong đó, uppajjī (đã sanh khởi) nghĩa là sanh khởi một lần, không sanh khởi lại nữa.
Na muccitthāti kāyavacīvikāruppādanavasena pana na muccittha, na naṃ bahi pavattituṃ vissajjesinti attho.
Was not released means it was not released by way of producing bodily or verbal misconduct; the meaning is, I did not let it manifest externally.
Na muccitthā (không thoát ra) nghĩa là không thoát ra dưới dạng biểu hiện hành động thân hay lời nói; ý nói không cho nó biểu hiện ra bên ngoài.
Rajaṃva vipulā vuṭṭhīti yathā nāma gimhānaṃ pacchime māse uppannaṃ rajaṃ vipulā akālavuṭṭhidhārā ṭhānaso nivāreti, evaṃ taṃ vūpasamento nivārayiṃ, nivāresinti attho.
Like a great rain on dust means just as a great, unseasonal downpour of rain settles dust that has arisen in the last month of the hot season on the spot, so too, pacifying it, I restrained, the meaning is, I restrained it.
Rajaṃva vipulā vuṭṭhī (như trận mưa lớn dứt sạch bụi) nghĩa là, ví như bụi bặm sanh khởi vào tháng cuối mùa hè bị trận mưa lớn bất ngờ dập tắt tại chỗ, thì cũng như vậy, tôi đã dập tắt nó, đã chế ngự nó.
Tattha na passatīti attatthampi na passati, pageva paratthaṃ.
Therein, one does not see means one does not see one's own welfare, let alone the welfare of others.
Trong đó, na passatī (không thấy) nghĩa là không thấy lợi ích của mình, huống chi lợi ích của người khác.
Sādhu passatīti attatthaṃ paratthaṃ ubhayatthañca sammadeva passati.
One sees well means one sees one's own welfare, the welfare of others, and the welfare of both, perfectly.
Sādhu passatī (thấy rõ) nghĩa là thấy rõ lợi ích của mình, của người khác và cả hai.
Dummedhagocaroti nippaññānaṃ visayabhūto, nippañño vā gocaro āhāro indhanaṃ etassāti dummedhagocaro.
The resort of the foolish means it is the domain of the unwise; or, the unwise are the resort, food, and fuel for it, thus it is the resort of the foolish.
Dummedhagocaro (đối tượng của kẻ ngu si) nghĩa là đối tượng của những người không có trí tuệ, hoặc là nơi nương tựa, thức ăn, nhiên liệu của kẻ không có trí tuệ.
Dukkhamesinoti dukkhaṃ icchantā.
Who seek one's suffering means those who desire one's suffering.
Dukkhamesino (mong cầu đau khổ) nghĩa là những kẻ mong muốn đau khổ.
Sadatthanti attano atthaṃ vuḍḍhiṃ.
One's own welfare means one's own benefit and growth.
Sadatthaṃ (lợi ích của mình) nghĩa là sự tăng trưởng của bản thân.
Parakkareti apaneyya vināseyya.
Destroys means one would remove, one would destroy.
Parakkare (hủy hoại) nghĩa là loại bỏ, phá hủy.
Sabhīmasenoti so bhīmāya bhayajananiyā mahatiyā kilesasenāya samannāgato.
That terrible means endowed with a fearsome, terrifying, great army of defilements.
Sabhīmaseno (hung bạo) nghĩa là được trang bị một đạo quân phiền não lớn lao, đáng sợ, gây kinh hoàng.
Pamaddīti balavabhāvena satte pamaddanasīlo.
Crushing means, due to its power, it has the nature of crushing beings.
Pamaddī (tàn phá) nghĩa là có thói quen tàn phá chúng sanh bằng sức mạnh.
Na me amuccathāti mama santikā mokkhaṃ na labhi, abbhantare eva damito, nibbisevano katoti attho.
Was not released from me means it did not obtain release from my presence; the meaning is, it was tamed right within, it was made ineffective.
Na me amuccathā (đã không thoát ra khỏi tôi) nghĩa là không thoát ra khỏi tôi, đã bị chế ngự bên trong, đã bị loại bỏ; đó là ý nghĩa.
Khīraṃ viya vā muhuttaṃ dadhibhāvena cittena patiṭṭhahitthātipi attho.
Or, the meaning is also that it became established in the mind for a moment, like milk turning into curds.
Hoặc cũng có nghĩa là, như sữa trong chốc lát trở thành sữa đông, nó đã an trú trong tâm.
Manthamānasminti araṇisahite mathiyamāne.
Is being drilled means when the fire-sticks are being rubbed together.
Manthamānasmiṃ (khi cọ xát) nghĩa là khi cọ xát với que tạo lửa.
‘‘Mathamānasmi’’ntipi pāṭho.
"Mathamānasmi" is also a reading.
Cũng có bản đọc là "mathamānasmiṃ".
Yasmāti yato kaṭṭhā.
From which means from which wood.
Yasmā (từ đó) nghĩa là từ thanh củi đó.
Ginīti aggi.
Fire means aggi (fire).
Ginī (lửa) nghĩa là ngọn lửa.
Bālassa avijānatoti bālassa ajānantassa.
Of a foolish, ignorant person means of a foolish person who does not know.
Bālassa avijānato (kẻ khờ dại không hiểu biết) nghĩa là đối với kẻ khờ dại, không hiểu biết.
Sārambhā jāyateti karaṇuttariyakaraṇalakkhaṇā sārambhā araṇimanthanato viya pāvako kodho jāyate.
Is born from contention means anger is born from contention, which is characterized by acting with competitiveness, like fire from the drilling of fire-sticks.
Sārambhā jāyate (sanh ra từ sự cọ xát) nghĩa là sự giận dữ, như lửa sanh ra từ sự cọ xát que tạo lửa, sanh ra từ sự cọ xát, biểu hiện của việc làm vượt quá giới hạn.
Sapi tenevāti sopi bālo teneva kodhena kaṭṭhaṃ viya agginā ḍayhati.
And he himself by it means that foolish person himself is burned by that very anger, like wood by fire.
Sapi tenevā (chính nó) nghĩa là chính kẻ ngu si đó bị đốt cháy bởi cơn giận đó, như củi bị đốt cháy bởi lửa.
Anindho dhūmaketūvāti anindhano aggi viya.
Like a fire without fuel means like a fire that has no fuel.
Anindho dhūmaketūva (như lửa không khói) nghĩa là như lửa không có nhiên liệu.
Tassāti tassa adhivāsanakhantiyā samannāgatassa puggalassa sukkapakkhe cando viya laddho, yaso aparāparaṃ āpūratīti.
His means for that person endowed with patient endurance, the fame he has gained increases further and further, like the moon in the bright fortnight.
Tassā (của người ấy) nghĩa là danh tiếng của người có khả năng nhẫn nhịn, yaso (danh tiếng) āpūratī (được viên mãn) liên tục, như mặt trăng sukkapakkhe (trong đêm sáng).
Rājā mahāsattassa dhammakathaṃ sutvā mahāpurisaṃ paribbājikampi rājagehato āgataṃ khamāpetvā ‘‘tumhe pabbajjāsukhaṃ anubhavantā idheva uyyāne vasatha, ahaṃ vo dhammikaṃ rakkhāvaraṇaguttiṃ karissāmī’’ti vatvā vanditvā pakkāmi.
Having heard the Great Being's Dhamma talk, the king asked for forgiveness from the great being and also from the female ascetic who had come from the royal palace. He said, "While you are experiencing the happiness of the ascetic life, reside right here in the park. I will provide you with righteous protection, guard, and security." Then, having paid his respects, he departed.
Vua nghe pháp thoại của Đại sĩ, đã xin lỗi Đại nhân và cả nữ du sĩ vừa từ hoàng cung đến, rồi nói: "Hai ngài hãy an trú tại khu vườn này để hưởng sự an lạc xuất gia, tôi sẽ bảo vệ, che chở và giữ gìn các ngài theo chánh pháp." Nói xong, vua đảnh lễ và rời đi.
Te ubhopi tattheva vasiṃsu.
Both of them resided right there.
Cả hai vị đều sống ở đó.
Aparabhāge paribbājikā kālamakāsi.
Later, the female ascetic passed away.
Sau đó, nữ du sĩ qua đời.
Bodhisatto himavantaṃ pavisitvā jhānābhiññāyo nibbattetvā āyupariyosāne brahmalokaparāyano ahosi.
The Bodhisatta entered the Himalayas, developed the jhānas and abhiññās, and at the end of his life, was destined for the Brahma world.
Bồ Tát đi vào Hy Mã Lạp Sơn, thành tựu các thiền định và thắng trí, khi hết tuổi thọ, ngài tái sanh vào cõi Phạm thiên.
Tassa idhāpi yathārahaṃ sesapāramiyo niddhāretabbā.
Here also, his remaining perfections should be determined as is appropriate.
Trong câu chuyện này, các ba-la-mật còn lại của ngài cũng cần được xác định một cách thích đáng.
Tathā mahantaṃ bhogakkhandhaṃ mahantañca ñātiparivaṭṭaṃ pahāya mahābhinikkhamanasadisaṃ gehato nikkhamanaṃ, tathā nikkhamitvā pabbajitassa bahujanasammatassa sato paramappicchatāya kulesu ca gaṇesu ca alaggatā, accantameva lābhasakkārajigucchāya pavivekābhirati, atisayavatī ca abhisallekhavutti, tathārūpāya sīlavatiyā kalyāṇadhammāya paribbājikāya ananuññātā attano purato balakkārena parāmasiyamānāya sīlapāramiṃ āvajjetvā vikārānāpatti, katāparādhe ca tasmiṃ rājini upagate hitacittataṃ mettacittataṃ upaṭṭhapetvā diṭṭhadhammikasamparāyikehi samanusāsananti evamādayo idha mahāpurisassa guṇānubhāvā vibhāvetabbā.
Thus, the departure from the household life, similar to the Great Renunciation, by abandoning a great mass of wealth and a great circle of relatives; thus, having gone forth and become ordained, though esteemed by many people, his non-attachment to families and groups due to his supreme contentment; his delight in seclusion due to his utter disgust for gain, honor, and renown; his exceedingly austere practice; his not showing any sign of agitation by reflecting on his perfection of virtue when a virtuous female wanderer of good character, without her consent, was being forcibly touched in front of him; and when that king who had committed the offense approached, his establishing a mind of welfare and a mind of loving-kindness and admonishing him with things pertaining to this life and the next—these and other such demonstrations of the Great Being's virtues should be clarified here.
Chẳng hạn như việc từ bỏ khối tài sản lớn và vòng thân quyến đông đảo, việc xuất gia khỏi gia đình tương tự như cuộc Đại Xuất Gia; việc sau khi xuất gia, dù được nhiều người kính trọng, vẫn giữ tâm vô cùng thiểu dục, không dính mắc vào các gia đình hay đoàn thể; việc vô cùng ghê tởm lợi lộc và sự cung kính, yêu thích sự độc cư; lối sống thanh tịnh hóa vượt trội; việc không nổi giận khi nữ du sĩ có giới hạnh và pháp lành như vậy bị cưỡng bức kéo đi trước mặt mình, do quán tưởng đến ba-la-mật về giới; và khi vị vua đã phạm lỗi đến xin lỗi, ngài đã an lập tâm từ ái, tâm thiện lành, và khuyên nhủ về lợi ích hiện tại và tương lai; những điều như vậy là những đức hạnh và năng lực của Đại nhân cần được làm rõ ở đây.
Tenetaṃ vuccati ‘‘evaṃ acchariyā hete…pe… dhammassa anudhammato’’ti.
Therefore it is said: “Thus these are wonderful… and so on… in accordance with the Dhamma.”
Vì vậy, có câu nói: "Thật hy hữu thay những điều này... và sự tùy thuận theo Chánh pháp."
37. Pañcame mahiṃso pavanacārakoti mahāvanacārī vanamahiṃso yadā homīti yojanā.
37. In the fifth, a buffalo, a forest-roamer: a great forest-roaming, wild buffalo. The connection is: when I was.
37. Trong câu thứ năm, mahiṃso pavanacārako (trâu rừng đi trong rừng lớn) được ghép với yadā homī (khi tôi là) để thành ý nghĩa: khi tôi là con trâu rừng đi trong rừng lớn.
Pavaḍḍhakāyoti vayasampattiyā aṅgapaccaṅgānañca thūlabhāvena abhivaḍḍhakāyo.
With a developed body: with a body that had grown large due to reaching maturity and the thickness of his limbs.
Pavaḍḍhakāyo (thân thể lớn mạnh) nghĩa là thân thể phát triển lớn mạnh do đạt đến tuổi trưởng thành và các chi thể trở nên to lớn.
Balavāti mahābalo thāmasampanno.
Strong: of great strength, endowed with stamina.
Balavā (mạnh mẽ) nghĩa là có sức mạnh lớn, đầy đủ sức lực.
Mahantoti vipulasarīro.
Great: of immense body.
Mahanto (to lớn) nghĩa là thân thể rộng lớn.
Hatthikalabhappamāṇo kira tadā bodhisattassa kāyo hoti.
At that time, the Bodhisatta’s body was, it is said, the size of a young elephant.
Khi đó, thân thể của Bồ Tát được cho là to lớn như một con voi con.
Bhīmadassanoti mahāsarīratāya vanamahiṃsajātitāya ca sīlaṃ ajānantānaṃ bhayaṃ jananato bhayānakadassano.
Of fearsome appearance: of fearsome appearance because he generated fear in those who did not know his virtue, due to his great body and his birth as a wild buffalo.
Bhīmadassano (có vẻ ngoài đáng sợ) nghĩa là có vẻ ngoài đáng sợ do thân hình to lớn và thuộc loài trâu rừng, gây sợ hãi cho những kẻ không biết đến giới hạnh của ngài.
39. Vicarantoti vihāraphāsukaṃ vīmaṃsituṃ vicaranto.
39. Wandering: wandering to investigate a comfortable dwelling.
39. Vicaranto (đi lang thang) nghĩa là đi lang thang để tìm nơi an trú thuận tiện.
Ṭhānaṃ addasa bhaddakanti evaṃ vicaranto tasmiṃ mahāraññe bhaddakaṃ mayhaṃ phāsukaṃ rukkhamūlaṭṭhānaṃ addakkhiṃ.
I saw a good place: thus wandering, in that great forest I saw a good place at the foot of a tree that was comfortable for me.
Ṭhānaṃ addasa bhaddakaṃ (tôi đã thấy một nơi tốt đẹp) nghĩa là khi đi lang thang như vậy, tôi đã thấy một gốc cây thuận tiện, tốt đẹp cho tôi trong khu rừng lớn đó.
Disvā ca taṃ ṭhānaṃ upagantvāna, tiṭṭhāmi ca sayāmi ca gocaraṃ gahetvā divā taṃ rukkhamūlaṭṭhānaṃ gantvā ṭhānasayanehi vītināmemīti dasseti.
And having seen it, having gone to that place, I both stand and lie down: he shows that after gathering his food, he goes to that place at the foot of the tree during the day and passes the time by standing and lying down.
Và sau khi thấy taṃ ṭhānaṃ upagantvāna, tiṭṭhāmi ca sayāmi ca (đến nơi đó, tôi đứng và nằm), điều này cho thấy rằng sau khi tìm thức ăn, tôi đến gốc cây đó vào ban ngày và trải qua thời gian bằng cách đứng và nằm.
40. Tadā kira bodhisatto himavantappadese mahiṃsayoniyaṃ nibbattitvā vayappatto thāmasampanno mahāsarīro hatthikalabhappamāṇo pabbatapādapabbhāragiriduggavanaghaṭādīsu vicaranto ekaṃ phāsukaṃ mahārukkhamūlaṃ disvā gocaraṃ gahetvā divā tattha vasati.
40. At that time, it is said, the Bodhisatta was reborn in the womb of a buffalo in the region of the Himālaya. Having come of age, endowed with stamina, with a great body the size of a young elephant, while wandering among mountain foothills, slopes, rugged peaks, and forest thickets, he saw a comfortable place at the foot of a great tree and dwelt there during the day after gathering his food.
Khi đó, Bồ Tát tái sanh vào loài trâu rừng ở vùng Hy Mã Lạp Sơn, khi trưởng thành, ngài có sức mạnh và thân hình to lớn như một con voi con. Ngài đi lang thang ở các vách núi, hang động, khe núi, rừng rậm dưới chân núi, và tìm thấy một gốc cây lớn thuận tiện. Sau khi tìm thức ăn, ngài ở đó vào ban ngày.
Atheko lolamakkaṭo rukkhā otaritvā mahāsattassa piṭṭhiṃ abhiruhitvā uccārapassāvaṃ katvā siṅgesu gaṇhitvā olambanto naṅguṭṭhe gahetvā dolāyanto kīḷi.
Then a greedy monkey, descending from the tree, climbed onto the Great Being’s back, urinated and defecated, grabbed his horns and dangled from them, and played, swinging by holding onto his tail.
Rồi một con khỉ tham lam nhảy từ trên cây xuống, leo lên lưng Đại sĩ, phóng uế, rồi nắm sừng đu đưa, nắm đuôi kéo qua kéo lại để đùa giỡn.
Bodhisatto khantimettānuddayasampadāya taṃ tassa anācāraṃ na manasākāsi.
The Bodhisatta, through his endowment with patience, loving-kindness, and compassion, paid no mind to that misconduct of his.
Bồ Tát, với sự viên mãn về nhẫn nại, từ bi và lòng trắc ẩn, đã không để tâm đến hành vi bất kính đó của nó.
Makkaṭo punappunaṃ tatheva karoti.
The monkey did the same thing again and again.
Con khỉ lại tiếp tục làm như vậy nhiều lần.
Tena vuttaṃ ‘‘athettha kapi māgantvā’’tiādi.
Therefore it was said: “Then a monkey, coming here,” and so on.
Do đó đã nói: “athettha kapi māgantvā” (Rồi một con khỉ đến đó), v.v.
Tattha kapi māgantvāti kapi āgantvā, ma-kāro padasandhikaro.
Therein, a monkey, coming here: a monkey came; the syllable ‘ma’ is for euphonic conjunction.
Trong đó, kapi māgantvā có nghĩa là kapi āgantvā (con khỉ đến), âm “ma” là âm nối giữa các từ.
Pāpoti lāmako.
Wicked: base.
Pāpo (Ác): Xấu xa.
Anariyoti anaye iriyanena aye ca na iriyanena anariyo, nihīnācāroti attho.
Ignoble: ignoble by conducting himself improperly and not conducting himself properly; the meaning is, of low conduct.
Anariyo (kẻ bất thiện) nghĩa là hành động không đúng đắn và không hành động đúng đắn, là kẻ bất thiện. Nghĩa là kẻ có hành vi thấp kém.
Lahūti lolo.
Fickle: greedy.
Lahū (nhẹ dạ) nghĩa là lanh chanh.
Khandheti khandhappadese.
On the back: on the region of the back.
Khandhe (trên vai) nghĩa là trên vùng vai.
Muttetīti passāvaṃ karoti.
Urinates: passes urine.
Muttetī (tiểu tiện) nghĩa là đi tiểu.
Ohadetīti karīsaṃ ossajjati.
Defecates: drops dung.
Ohadetī (đại tiện) nghĩa là đi đại tiện.
Tanti taṃ maṃ, tadā mahiṃsabhūtaṃ maṃ.
Me: that me, me who was a buffalo at that time.
Taṃ (tôi) nghĩa là tôi, lúc đó là tôi trong thân con trâu nước (mahiṃsa).
41. Sakimpi divasanti ekadivasampi dūseti maṃ sabbakālampi.
41. Even for a single day: he defiles me even for a single day, at all times.
41. Sakimpi divasaṃ (dù chỉ một ngày) nghĩa là dù chỉ một ngày, nó vẫn làm ô uế tôi mọi lúc.
Tenāha ‘‘dūseti maṃ sabbakāla’’nti.
Therefore he said: “defiles me at all times.”
Vì vậy, đã nói: “làm ô uế tôi mọi lúc”.
Na kevalañca dutiyatatiyacatutthadivasamattaṃ, atha kho sabbakālampi maṃ passāvādīhi dūseti.
Not just for a second, third, or fourth day, but he defiles me with urine and so on at all times.
Không chỉ vào ngày thứ hai, thứ ba, thứ tư, mà còn làm ô uế tôi bằng nước tiểu và những thứ khác mọi lúc.
Yadā yadā muttādīni kātukāmo, tadā tadā mayhameva upari karotīti dasseti.
He shows that whenever he wanted to urinate and so on, he did it right on top of me.
Giải thích rằng bất cứ khi nào nó muốn đi tiểu hoặc làm những việc khác, nó đều làm trên người tôi.
Upaddutoti bādhito, tena siṅgesu olambanādinā muttādiasucimakkhaṇena tassa ca apaharaṇatthaṃ anekavāraṃ siṅgakoṭīhi vālaggena ca anekavāraṃ kaddamapaṃsumissakaṃ udakaṃ siñcitvā dhovanena ca nippīḷito homīti attho.
Upadduto means afflicted. The meaning is: I am oppressed by him through his hanging on my horns and so on, by his smearing me with impurities such as urine, and by my having to wash myself many times to remove it by sprinkling water mixed with mud and dust with the tips of my horns and the tip of my tail.
Upadduto (bị quấy nhiễu) nghĩa là bị làm phiền. Nghĩa là tôi bị áp bức bởi việc nó bám vào sừng, làm ô uế bằng nước tiểu và những chất bẩn khác, và để loại bỏ chúng, tôi phải nhiều lần dùng đầu sừng và đuôi để hất nước bùn đất lên người để rửa sạch.
43. Evaṃ vutte tadā yakkheti tadā tasmiṃ kāle tasmiṃ yakkhe evaṃ vutte sati.
43. Evaṃ vutte tadā yakkhe means when that yakkha had spoken thus at that time.
43. Evaṃ vutte tadā yakkhe (khi Dạ Xoa nói như vậy) nghĩa là vào lúc đó, khi Dạ Xoa nói như vậy.
Ahaṃ taṃ idamabravinti ahaṃ taṃ yakkhaṃ idaṃ idāni vakkhamānaṃ abraviṃ abhāsiṃ.
Ahaṃ taṃ idamabravin means I spoke, I said this, which is now about to be spoken, to that yakkha.
Ahaṃ taṃ idamabraviṃ (tôi nói với Dạ Xoa điều này) nghĩa là tôi nói với Dạ Xoa điều sẽ được nói ra bây giờ.
Kuṇapenāti kilesāsucipaggharaṇena sucijātikānaṃ sādhūnaṃ paramajigucchanīyatāya atiduggandhavāyanena ca kuṇapasadisatāya kuṇapena.
Kuṇapena means by what is like a corpse, because it is extremely disgusting to pure-natured virtuous ones due to the oozing of defiling impurities, and because it emits a very foul smell.
Kuṇapena (bằng xác chết) nghĩa là giống như xác chết vì sự rỉ chảy của các phiền não bất tịnh, và vì mùi hôi thối cực độ khiến những người tốt có dòng dõi thanh tịnh ghê tởm.
Pāpenāti pāṇātipātapāpena.
Pāpenā means by the evil of destroying life.
Pāpena (bằng điều ác) nghĩa là bằng tội sát sinh.
Anariyenāti anariyānaṃ asādhūnaṃ māgavikanesādādīnaṃ hīnapurisānaṃ dhammattā anariyena, kiṃ kena kāraṇena, tvaṃ devate maṃ makkhesi, ayuttaṃ tayā vuttaṃ maṃ pāpe niyojentiyāti dasseti.
Anariyenā means by what is ignoble, because it is the nature of ignoble, unvirtuous, base men such as hunters and fowlers. Kiṃ, for what reason, tvaṃ, O devatā, maṃ makkhesi; he shows: “What you have said is improper, as you are urging me towards evil.”
Anariyenā (bằng kẻ bất thiện) nghĩa là bằng kẻ bất thiện, vì đó là bản chất của những người thấp kém, những người bất thiện như thợ săn và người đánh cá. Kiṃ (tại sao) vì lý do gì, tvaṃ (ngươi), hỡi vị thiên, maṃ makkhesi (làm ô uế tôi), điều ngươi nói là không phù hợp khi xúi giục tôi làm điều ác.
44. Idāni tasmiṃ pāpadhamme ādīnavaṃ pakāsento ‘‘yadiha’’ntiādimāha.
44. Now, showing the danger in that evil thing, he said ‘‘yadiha’’ and so on.
44. Bây giờ, để bày tỏ sự nguy hiểm trong pháp ác đó, đã nói “yadihaṃ” và những câu tiếp theo.
Tassattho – bhadde devate, ahaṃ tassa yadi kujjheyyaṃ, tatopi lāmakataro bhaveyyaṃ.
The meaning of that is: Good devatā, if I were to get angry at him, I would become even more base than him.
Ý nghĩa của câu đó là: “Hỡi vị thiên hiền lành, nếu tôi nổi giận với nó, tôi sẽ trở nên tệ hơn.”
Yena hi adhammacaraṇena so bālamakkaṭo nihīno nāma jāto, sace panāhaṃ tatopi balavataraṃ pāpadhammaṃ careyyaṃ, nanu tena tato pāpataro bhaveyyaṃ, aṭṭhānañcetaṃ yadihaṃ idhalokaparalokaṃ taduttari ca jānitvā ṭhito ekanteneva parahitāya paṭipanno evarūpaṃ pāpadhammaṃ careyyanti.
For by that unrighteous conduct the foolish monkey has become what is called base; but if I were to practice an even more powerful evil thing than that, would I not thereby become more evil than him? And it is impossible that I, who stand knowing this world, the next world, and what is beyond, and am solely devoted to the welfare of others, should practice such an evil thing.
Nếu tôi thực hành một pháp ác mạnh hơn pháp ác mà con khỉ ngu dốt đó đã trở nên thấp kém, thì chẳng phải tôi sẽ trở nên tệ hơn sao? Và điều này là không thể, nếu tôi, người đã biết thế giới này và thế giới sau, và hơn thế nữa, người luôn hướng đến lợi ích của người khác, lại thực hành một pháp ác như vậy.
Kiñca bhiyyo – sīlañca me pabhijjeyyāti ahañceva kho pana evarūpaṃ pāpaṃ kareyyaṃ, mayhaṃ sīlapāramī khaṇḍitā siyā.
Furthermore: sīlañca me pabhijjeyyā means if I were to do such an evil thing, my perfection of virtue would be broken.
Hơn nữa: Sīlañca me pabhijjeyyā (giới của tôi sẽ bị phá vỡ) nghĩa là nếu tôi làm điều ác như vậy, Ba-la-mật về giới của tôi sẽ bị tổn hại.
Viññū ca garaheyyu manti paṇḍitā ca devamanussā maṃ garaheyyuṃ ‘‘passatha, bho, ayaṃ bodhisatto bodhipariyesanaṃ caramāno evarūpaṃ pāpaṃ akāsī’’ti.
Viññū ca garaheyyu man means and wise devas and humans would blame me, saying: “Look, sirs, this Bodhisatta, while striving for enlightenment, has done such an evil thing.”
Viññū ca garaheyyu maṃ (và những người trí sẽ chỉ trích tôi) nghĩa là những người trí, cả chư thiên và loài người, sẽ chỉ trích tôi: “Hãy xem, này chư vị, Bồ Tát này khi đang tìm kiếm sự giác ngộ lại làm điều ác như vậy!”
45. Hīḷitā jīvitā vāpīti vā-saddo avadhāraṇe.
45. Hīḷitā jīvitā vāpīti the word vā is for emphasis.
45. Hīḷitā jīvitā vāpi (bị chỉ trích khi sống) chữ vā là để nhấn mạnh.
Evaṃ viññūhi hīḷitā garahitā jīvitāpi parisuddhena parisuddhasīlena hutvā mataṃ vā maraṇameva varaṃ uttamaṃ seyyo.
Thus, than a life scorned and blamed by the wise, mataṃ or death, having been parisuddhena, with purified virtue, is indeed better, supreme, superior.
Như vậy, thà chết còn hơn sống mà bị những người trí chỉ trích, bị chê bai, nhưng vẫn parisuddhena (thanh tịnh), nghĩa là có giới hạnh thanh tịnh. Mataṃ (cái chết) là tốt hơn, là cao thượng hơn.
Kyāhaṃ jīvitahetupi, kāhāmi paraheṭhananti evaṃ jānanto ca ahaṃ mayhaṃ jīvitanimittampi parasattavihiṃsanaṃ kiṃ kāhāmi kiṃ karissāmi, etassa karaṇe kāraṇaṃ natthīti attho.
Kyāhaṃ jīvitahetupi, kāhāmi paraheṭhanan means and I, knowing this, what harming of other beings shall I do, what will I do, even for the sake of my own life? The meaning is that there is no reason for doing this.
Kyāhaṃ jīvitahetupi, kāhāmi paraheṭhanaṃ (tại sao tôi lại làm hại người khác dù chỉ vì mạng sống của mình?) nghĩa là khi biết điều này, tại sao tôi lại làm hại chúng sinh khác dù chỉ vì mạng sống của tôi? Nghĩa là không có lý do gì để làm điều đó.
47. Hīnamajjhimaukkaṭṭheti hīne ca majjhime ca ukkaṭṭhe ca nimittabhūte.
47. Hīnamajjhimaukkaṭṭheti with regard to the low, the middling, and the excellent, taken as the basis.
47. Hīnamajjhimaukkaṭṭhe (thấp kém, trung bình, cao thượng) nghĩa là những dấu hiệu của sự thấp kém, trung bình và cao thượng.
Sahanto avamānitanti vibhāgaṃ akatvā tehi pavattitaṃ avamānaṃ paribhavaṃ sahanto khamanto.
Sahanto avamānitan means enduring, tolerating the disrespect and contempt shown by them, without making a distinction.
Sahanto avamānitaṃ (chịu đựng sự khinh miệt) nghĩa là không phân biệt, chịu đựng sự khinh miệt, sự sỉ nhục do chúng gây ra.
Evaṃ labhati sappaññoti evaṃ hīnādīsu vibhāgaṃ akatvā khantimettānuddayaṃ upaṭṭhapetvā tadaparādhaṃ sahanto sīlādipāramiyo brūhetvā manasā yathāpatthitaṃ yathicchitaṃ sabbaññutaññāṇaṃ labhati paṭivijjhati, tassa taṃ na dūreti.
Evaṃ labhati sappaññoti thus, without making a distinction among the low and so on, establishing patience, loving-kindness, and compassion, and enduring their offense, a wise person, by developing the perfections of virtue and so on, attains, penetrates manasā yathāpatthitaṃ, the knowledge of omniscience as wished for in his mind; for him, that is not far.
Evaṃ labhati sappañño (người trí đạt được như vậy) nghĩa là người trí, không phân biệt giữa thấp kém, trung bình và cao thượng, duy trì lòng kiên nhẫn, từ bi và thương xót, chịu đựng lỗi lầm của chúng, vun bồi các Ba-la-mật như giới hạnh, và đạt được manasā yathāpatthitaṃ (như đã ước nguyện trong tâm) là Trí Tuệ Toàn Tri (sabbaññutaññāṇa) như mong muốn. Điều đó không làm tổn hại đến người trí.
Evaṃ mahāsatto attano ajjhāsayaṃ pakāsento devatāya dhammaṃ desesi.
Thus the great being, revealing his own disposition, taught the Dhamma to the devatā.
Như vậy, Đại Bồ Tát đã thuyết pháp cho vị thiên, bày tỏ ý chí của mình.
So katipāhaccayena aññattha gato.
After a few days, that one went elsewhere.
Sau vài ngày, Ngài đi đến một nơi khác.
Añño caṇḍamahiṃso nivāsaphāsutāya taṃ ṭhānaṃ gantvā aṭṭhāsi.
Another fierce buffalo, for the comfort of dwelling, went to that place and stood there.
Một con trâu nước hung dữ khác đã đến và ở lại nơi đó vì sự tiện lợi.
Duṭṭhamakkaṭo ‘‘so eva aya’’nti saññāya tassa piṭṭhiṃ abhiruhitvā tatheva anācāraṃ akāsi.
The wicked monkey, with the perception "this is that very one," climbed upon its back and committed misconduct in that very same way.
Con khỉ độc ác, với nhận thức “đó vẫn là con trâu nước cũ”, đã leo lên lưng nó và tiếp tục hành xử vô lễ như trước.
Atha naṃ so vidhunanto bhūmiyaṃ pātetvā siṅgena hadaye vijjhitvā pādehi madditvā sañcuṇṇesi.
Then, shaking him off, it made him fall to the ground, pierced him in the heart with its horn, trampled him with its feet, and crushed him to pieces.
Sau đó, con trâu nước đó đã hất nó xuống đất, dùng sừng đâm vào tim nó, giẫm nát bằng chân và nghiền nát nó.
48. Chaṭṭhe sutattakanakasannibhoti yathā suṭṭhu apagatasabbakāḷako hoti, evaṃ aggimhi pakkhipitvā sutattakanakasannibho.
In the sixth, like thoroughly heated gold means like gold that has been thoroughly heated by being placed in a fire so that it becomes completely free of all blackness.
48. Trong hạnh thứ sáu, sutattakanakasannibho (giống như vàng được nung kỹ) nghĩa là giống như vàng được nung kỹ trong lửa, không còn tạp chất đen.
Migarājā ruru nāmāti jātisiddhena nāmena ruru nāma migarājā, jātito ruru, migānañca rājāti attho.
The deer king named Ruru means the deer king named Ruru by his natural name; by birth a Ruru, and king of the deer, is the meaning.
Migarājā ruru nāmā (vua nai tên Ruru) nghĩa là vua nai tên Ruru, tên gọi tự nhiên. Nghĩa là Ruru về dòng dõi, và là vua của loài nai.
Paramasīlasamāhitoti uttamasīlasamāhito, visuddhasīlo ceva samāhitacitto ca, visuddhasīle vā sammā āhitacittoti evamettha attho veditabbo.
Well-composed in supreme virtue means well-composed in the highest virtue; both of pure virtue and with a concentrated mind. Or, the meaning here should be understood as: with a mind well-placed in pure virtue.
Paramasīlasamāhito (an trú trong giới hạnh tối thượng) nghĩa là an trú trong giới hạnh tối thượng, có giới hạnh thanh tịnh và tâm định tĩnh, hoặc tâm được an trú đúng đắn trong giới hạnh thanh tịnh. Ý nghĩa ở đây nên được hiểu như vậy.
Tadā bodhisatto rurumigayoniyaṃ nibbatti.
At that time, the Bodhisatta was reborn in the womb of a Ruru deer.
Lúc đó, Bồ Tát tái sinh vào loài nai Ruru.
Tassa sarīracchavi suṭṭhu tāpetvā majjitakañcanapaṭṭavaṇṇo ahosi, hatthapādā lākhārasaparikammakatā viya, naṅguṭṭhaṃ camarīnaṅguṭṭhaṃ viya, siṅgāni rajatadāmavaṇṇāni akkhīni sumajjitamaṇiguḷikā viya, mukhaṃ odahitvā ṭhapitarattakambalageṇḍukā viya.
The complexion of his body was the color of a sheet of gold that had been well heated and polished. His hands and feet were as if worked with lac-dye, his tail was like the tail of a chowrie, his horns were the color of silver chains, his eyes were like well-polished gems, and his mouth was like a red woolen ball placed with its cover removed.
Màu da thân của Ngài giống như màu vàng ròng đã được nung và đánh bóng kỹ lưỡng; tay chân như được trang điểm bằng nước sơn mài; đuôi như đuôi nai sừng tấm (camarī); sừng có màu như sợi bạc; mắt như những viên ngọc đã được đánh bóng kỹ lưỡng; miệng như những quả cầu vải đỏ được đặt xuống.
So janasaṃsaggaṃ pahāya vivekavāsaṃ vasitukāmo parivāraṃ chaḍḍetvā ekakova gaṅgānivattane ramaṇīye sālamissake supupphitapavane vasati.
He, avoiding the company of people and wishing to live a life of seclusion, left his retinue and dwelt alone in a delightful grove of sāla trees in full bloom at a bend of the Ganges.
Ngài từ bỏ sự tụ tập của con người, muốn sống ẩn dật, bỏ lại tùy tùng và sống một mình trong khu rừng đầy hoa sala xinh đẹp tại khúc quanh sông Hằng.
Tena vuttaṃ –
Therefore it was said:
Vì vậy, đã nói:
Tattha ramme padeseti muttātalasadisavālukācuṇṇapaṇḍarehi bhūmibhāgehi siniddhaharitatiṇasañcaritehi vanatthalehi cittattharaṇehi viya nānāvaṇṇavicittehi silātalehi maṇikkhandhanimmalasalilehi jalāsayehi ca samannāgatattā yebhuyyena ca indagopakavaṇṇāya rattāya sukhasamphassāya tiṇajātiyā sañchannattā ramme araññappadese.
Therein, in a pleasant region means in a pleasant forest region, because it was endowed with grounds white with sand-dust like a pearly floor, with forest glades covered in smooth green grass, with rock surfaces variegated with various colors like a painted rug, and with reservoirs of water as clear as crystal clusters, and because it was mostly covered with a species of grass that was red, the color of cochineal insects, and pleasant to the touch.
Trong đó, ramme padese (tại nơi đẹp đẽ) nghĩa là tại một vùng rừng đẹp, phần lớn được bao phủ bởi một loại cỏ đỏ mềm mại như màu bọ cánh cam, vì nơi đó có những vùng đất cát trắng như ngọc trai, những khu rừng có cỏ xanh tươi tốt, những phiến đá nhiều màu sắc như thảm trải, và những hồ nước trong vắt như pha lê.
Rammaṇīyeti pupphaphalapallavālaṅkatavipulasākhāvinaddhehi nānāvidhadijagaṇūpakūjitehi vividhatarulatāvanavirājitehi yebhuyyena ambasālavanasaṇḍamaṇḍitehi vanagahanehi upasobhitattā tattha paviṭṭhassa janassa ratijananaṭṭhena ramaṇīye.
Delightful means delightful in the sense of generating delight for a person who has entered there, because it was adorned with forest thickets graced by various trees and creepers, resounding with flocks of various birds, with vast branches adorned with flowers, fruits, and foliage, and mostly ornamented with groves of mango and sāla trees.
Rammaṇīye nghĩa là dễ chịu, vì được tô điểm bởi những khu rừng rậm rậm rạp, được trang trí bằng những cành cây sum suê với hoa, quả và lá non, được tô điểm bởi vô số loài chim hót líu lo, được tô điểm bởi những bụi cây và dây leo đủ loại, và chủ yếu được bao phủ bởi những lùm xoài và cây sa la, khiến cho người đi vào đó cảm thấy vui thích.
Vuttampi cetaṃ rurumigarājajātake –
And this is also stated in the Rurumigarāja Jātaka:
Điều này cũng đã được nói trong Rurumigarājajātaka –
50. Atha uparigaṅgāyāti ettha athāti adhikāre nipāto, tena mayi tattha tathā vasante idaṃ adhikārantaraṃ uppannanti dīpeti.
Then, from the upper Ganges: here, then is a particle indicating a new topic. It shows: "While I was living there in that way, this other matter arose."
50. Atha uparigaṅgāyā (Rồi trên sông Gaṅgā), ở đây, athā (rồi) là một trạng từ chỉ sự mở đầu (adhikāra), ý nói rằng khi tôi sống ở đó như vậy, một sự việc khác đã xảy ra.
Uparigaṅgāyāti gaṅgāya nadiyā uparisote.
From the upper Ganges means in the upper stream of the river Ganges.
Uparigaṅgāyā (trên sông Gaṅgā) nghĩa là ở thượng nguồn sông Gaṅgā.
Dhanikehi paripīḷitoti iṇaṃ gahetvā taṃ dātuṃ asakkonto iṇāyikehi codiyamāno.
Oppressed by creditors means, having taken a loan and being unable to repay it, he was being pressed by his creditors.
Dhanikehi paripīḷito (bị các chủ nợ bức bách) nghĩa là đã vay nợ nhưng không thể trả, bị các chủ nợ thúc giục.
Eko kira bārāṇasiseṭṭhi attano puttaṃ ‘‘ayaṃ sippaṃ uggaṇhanto kilamissatī’’ti kiñci sippaṃ na uggaṇhāpesi.
It seems a certain merchant of Bārāṇasī did not have his son learn any craft, thinking, "He will become weary learning a craft."
Nghe nói, có một trưởng giả ở Bārāṇasī không cho con trai mình học bất kỳ nghề nào, nghĩ rằng: “Nó sẽ mệt mỏi khi học nghề.”
Gītavāditanaccakhādanabhojanato uddhaṃ na kiñci aññāsi.
He knew nothing beyond singing, playing instruments, dancing, eating, and drinking.
Nó không biết gì ngoài ca hát, chơi nhạc cụ, nhảy múa, ăn uống.
Taṃ vayappattaṃ patirūpena dārena saṃyojetvā dhanaṃ niyyātetvā mātāpitaro kālamakaṃsu.
Having joined him with a suitable wife when he came of age and having handed over the wealth, his parents passed away.
Khi nó đến tuổi, cha mẹ gả nó cho một người vợ xinh đẹp, giao phó tài sản rồi qua đời.
So tesaṃ accayena itthidhuttasurādhuttādiparivuto nānābyasanamukhehi sabbaṃ dhanaṃ viddhaṃsetvā tattha tattha iṇaṃ ādāya tampi dātuṃ asakkonto dhanikehi codiyamāno ‘‘kiṃ mayhaṃ jīvitena, tenevamhi attabhāvena añño viya jāto, maraṇaṃ me seyyo’’ti cintetvā iṇāyike āha – ‘‘tumhākaṃ iṇapaṇṇāni gahetvā āgacchatha, gaṅgātīre me nihitaṃ kulasantakaṃ dhanaṃ atthi, taṃ vo dassāmī’’ti.
After their passing, surrounded by womanizers, drunkards, and so on, he squandered all his wealth through various means of ruin. Having taken on debt here and there and being unable to repay even that, he was pressed by his creditors. Thinking, “What is this life to me? Through this very existence, I have become like another person. Death is better for me,” he said to his creditors, “Take your promissory notes and come. On the bank of the Ganges, there is my hidden ancestral wealth. I will give it to you.”
Sau khi cha mẹ mất, nó bị bao vây bởi những kẻ mê gái, nghiện rượu, v.v., đã phung phí tất cả tài sản qua nhiều con đường tai họa, vay nợ khắp nơi và không thể trả được. Bị các chủ nợ thúc giục, nó nghĩ: “Đời sống của ta có ích gì? Ta đã sinh ra với thân phận này như một người khác. Chết còn hơn.” Rồi nó nói với các chủ nợ: “Hãy mang giấy nợ của các ông đến, ta có tài sản gia truyền cất giấu ở bờ sông Gaṅgā, ta sẽ trả cho các ông.”
Te tena saddhiṃ agamaṃsu.
They went with him.
Họ đi cùng nó.
So ‘‘idha dhanaṃ, ettha dhana’’nti nidhiṭṭhānaṃ ācikkhanto viya ‘‘evaṃ me iṇamokkho bhavissatī’’ti palāyitvā gaṅgāyaṃ pati.
While pointing out the location of the treasure, saying, “The wealth is here, the wealth is there,” he jumped into the Ganges, thinking, “In this way, I will be free from debt.”
Nó giả vờ chỉ chỗ cất giấu tài sản, nói “tiền ở đây, tiền ở kia” như thể “ta sẽ thoát nợ bằng cách này”, rồi bỏ chạy và nhảy xuống sông Gaṅgā.
So caṇḍasotena vuyhanto kāruññaravaṃ ravi.
As he was being swept away by the fierce current, he cried out a pitiful cry.
Bị dòng nước xiết cuốn trôi, nó kêu lên những tiếng thảm thiết.
Tena vuttaṃ ‘‘atha uparigaṅgāyā’’tiādi.
Regarding this, it was said: “Then, from up the Ganges,” and so on.
Vì vậy, được nói là “Atha uparigaṅgāyā” (Rồi trên sông Gaṅgā), v.v.
52. Atha mahāpuriso aḍḍharattasamaye tassa taṃ karuṇaṃ paridevantassa paridevitasaddaṃ sutvā ‘‘manussasaddo sūyati, mā mayi idha dharante maratu, jīvitamassa dassāmī’’ti cintetvā sayanagumbā vuṭṭhāya nadītīraṃ gantvā ‘‘ambho purisa, mā bhāyi, jīvitaṃ te dassāmī’’ti vatvā assāsetvā sotaṃ chindanto gantvā taṃ piṭṭhiyaṃ āropetvā tīraṃ pāpetvā attano vasanaṭṭhānaṃ netvā parissamaṃ vinodetvā phalāphalāni datvā dvīhatīhaccayena taṃ āha – ‘‘ambho purisa, ahaṃ taṃ bārāṇasigāmimaggaṃ pāpessāmi, tvaṃ ‘asukaṭṭhāne nāma kañcanamigo vasatī’ti mā kassaci ārocehī’’ti.
52. Then, at midnight, the Great Being heard the sound of his pitiful lamentation and thought, “The sound of a human is heard. May he not die while I am here. I will give him his life.” Getting up from his sleeping-thicket and going to the riverbank, he reassured him, saying, “Friend, do not be afraid. I will give you your life.” Plunging into the current, he went, placed the man on his back, brought him to the bank, took him to his own dwelling place, relieved his exhaustion, and gave him fruits. After two or three days had passed, he said to him, “Friend, I will take you to the road to Bārāṇasī. Do not tell anyone, ‘A golden deer lives in such-and-such a place.’”
52. Rồi vào lúc nửa đêm, vị Đại nhân nghe thấy tiếng than khóc thảm thiết của người đàn ông đó, nghĩ: “Có tiếng người kêu. Đừng để nó chết khi ta còn ở đây. Ta sẽ ban sự sống cho nó.” Ngài rời khỏi chỗ ngủ, đi đến bờ sông, nói: “Này người kia, đừng sợ. Ta sẽ ban sự sống cho ngươi,” an ủi người đó, rồi bơi ngược dòng, đến chỗ người đó, cõng lên lưng, đưa lên bờ, rồi đưa về nơi mình ở, xua tan mệt mỏi cho người đó, cho ăn trái cây. Sau hai ba ngày, Ngài nói với người đó: “Này người kia, ta sẽ đưa ngươi đến con đường đi Bārāṇasī. Ngươi đừng nói với ai rằng ‘có một con nai vàng sống ở nơi kia’.”
So ‘‘sādhu, sāmī’’ti sampaṭicchi.
He agreed, saying, “Very well, master.”
Người đó đáp: “Vâng, thưa Ngài.”
Mahāsatto taṃ attano piṭṭhiṃ āropetvā bārāṇasimagge otāretvā nivatti.
The Great Being placed him on his back, set him down on the road to Bārāṇasī, and turned back.
Đại Bồ Tát cõng người đó trên lưng, đưa đến con đường đi Bārāṇasī rồi quay về.
Tena vuttaṃ – ‘‘tassāhaṃ saddaṃ sutvāna, karuṇaṃ paridevato’’tiādi.
Regarding this, it was said: “Having heard his sound, pitifully lamenting,” and so on.
Vì vậy, được nói là: “Tassāhaṃ saddaṃ sutvāna, karuṇaṃ paridevato” (Ta nghe tiếng người ấy, than khóc thảm thiết), v.v.
54. Tassa katvāna kāruññaṃ, cajitvā mama jīvitanti kāruññaṃ katvā mahākaruṇāya samussāhito mama jīvitaṃ tassa purisassa pariccajitvā.
54. “Having shown him compassion, giving up my life”: Having shown compassion, spurred on by great compassion, I gave up my life for that man.
54. Tassa katvāna kāruññaṃ, cajitvā mama jīvitaṃ (vì lòng bi mẫn đối với người ấy, từ bỏ mạng sống của ta) nghĩa là vì lòng bi mẫn, được đại bi thúc đẩy, từ bỏ mạng sống của mình cho người đàn ông đó.
Pavisitvā nīhariṃ tassāti nadiṃ pavisitvā sotaṃ chindanto ujukameva gantvā mama piṭṭhiṃ āropetvā tato taṃ nīhariṃ.
“Having entered, I pulled him out from there”: Having entered the river and cutting through the current, I went straight to him, placed him on my back, and pulled him out from there.
Pavisitvā nīhariṃ tassā (ta đã vào và đưa người ấy ra) nghĩa là ta đã vào sông, bơi ngược dòng đi thẳng đến, cõng người đó lên lưng ta, rồi đưa người đó ra khỏi đó.
Tassāti upayogatthe sāmivacanaṃ.
“From there” (tassā) is the genitive case used in the sense of the locative.
Tassā là từ thuộc cách dùng với ý nghĩa công dụng.
‘‘Tatthā’’tipi pāḷi, tattha nadiyanti attho.
The reading is also “there” (tatthā), meaning, in that river.
Cũng có bản là “Tatthā” (ở đó), nghĩa là “trong sông đó.”
Andhakāramhi rattiyāti rattiyā andhakārasamaye, kāḷapakkharattiyanti attho.
“In the darkness of the night” means at a time of darkness in the night, meaning, on a night of the dark fortnight.
Andhakāramhi rattiyā (trong đêm tối) nghĩa là vào lúc đêm tối, tức là vào đêm trăng khuyết.
55. Assatthakālamaññāyāti parissamaṃ apanetvā phalāphalāni datvā dvīhatīhaccayena kilamathassa vigatakālaṃ jānitvā.
55. “Knowing the time of his recovery”: Having relieved his exhaustion and given him fruits, after two or three days had passed, knowing it was the time when his fatigue had gone.
55. Assatthakālamaññāyā (biết được lúc nghỉ ngơi) nghĩa là biết được lúc đã xua tan mệt mỏi, đã cho ăn trái cây, sau hai ba ngày, sự mệt mỏi đã tan biến.
Ekaṃ taṃ varaṃ yācāmīti ahaṃ taṃ ekaṃ varaṃ yācāmi, mayhaṃ ekaṃ varaṃ dehīti attho.
“I ask you for one boon” means: I ask you for one boon; give me one boon.
Ekaṃ taṃ varaṃ yācāmī (ta xin ngươi một điều ước) nghĩa là ta xin ngươi một điều ước, tức là “hãy ban cho ta một điều ước.”
Kiṃ taṃ varanti ce?
If asked, what is that boon?
Nếu hỏi điều ước đó là gì?
Āha – mā maṃ kassaci pāvadāti ‘‘asukaṭṭhāne suvaṇṇamigo vasatī’’ti kassaci rañño vā rājamahāmattassa vā maṃ mā pāvada.
He said: “Do not speak of me to anyone” means: do not speak of me to any king or royal minister, saying, “A golden deer lives in such-and-such a place.”
Thì nói: mā maṃ kassaci pāvadā (đừng nói về ta với bất cứ ai) nghĩa là “đừng nói về ta với bất cứ ai, dù là vua hay đại thần của vua, rằng ‘có một con nai vàng sống ở nơi kia’.”
Atha tasmiṃ purise bārāṇasiṃ paviṭṭhadivaseyeva so rājā ‘‘ahaṃ, deva, suvaṇṇavaṇṇaṃ migaṃ mayhaṃ dhammaṃ desentaṃ supinena addasaṃ, ahañhi saccasupinā, addhā so vijjati, tasmā kañcanamigassa dhammaṃ sotukāmā labhissāmi ce jīvissāmi, no ce me jīvitaṃ natthī’’ti aggamahesiyā vutto taṃ assāsetvā ‘‘sace manussaloke atthi, labhissasī’’ti vatvā brāhmaṇe pakkosāpetvā ‘‘suvaṇṇamigā nāma hontī’’ti pucchitvā ‘‘āma, deva, hontī’’ti sutvā sahassatthavikaṃ suvaṇṇacaṅkoṭake ṭhapetvā taṃ hatthikkhandhaṃ āropetvā nagare bheriṃ carāpesi – ‘‘yo suvaṇṇamigaṃ ācikkhissati, tassa hatthinā saddhiṃ imaṃ dassāmī’’ti.
Then, on the very day that man entered Bārāṇasī, the king, having been told by his chief queen, “Your Majesty, I saw in a dream a golden-colored deer teaching me the Dhamma. My dreams are true; surely such a deer exists. Therefore, I wish to hear the Dhamma from the golden deer. If I get it, I will live; if not, my life is over,” consoled her, saying, “If it exists in the world of humans, you shall get it.” Then, having summoned the brahmins and asked, “Do golden deer exist?” and having heard, “Yes, Your Majesty, they do exist,” he placed a purse of a thousand in a golden casket, mounted it on an elephant's back, and had a drum beaten throughout the city, proclaiming: “Whoever points out a golden deer, to him I will give this along with the elephant.”
Rồi, ngay trong ngày người đàn ông đó vào Bārāṇasī, vị vua đó được hoàng hậu nói: “Tâu Đại vương, thần đã nằm mộng thấy một con nai có màu vàng đang thuyết pháp cho thần. Mộng của thần là mộng thật, chắc chắn con nai đó có tồn tại. Vì vậy, nếu thần có thể nghe pháp của con nai vàng, thần sẽ sống; nếu không, thần sẽ không còn sự sống.” Nhà vua an ủi hoàng hậu, nói: “Nếu nó có trong thế giới loài người, nàng sẽ có được.” Rồi nhà vua cho gọi các Bà la môn đến, hỏi: “Có loài nai vàng không?” Khi nghe họ nói: “Vâng, tâu Đại vương, có,” nhà vua cho đặt một ngàn đồng tiền vàng vào một hộp vàng, đặt lên lưng voi, rồi cho loan báo khắp thành: “Ai chỉ ra con nai vàng, ta sẽ ban cho người đó con voi này cùng với số tiền này.”
Tato uttarimpi dātukāmo hutvā –
Then, wishing to give even more, he—
Rồi, muốn ban tặng thêm, nhà vua –
Gāthaṃ suvaṇṇapaṭṭe likhāpetvā sakalanagare vācāpesi.
had this verse inscribed on a golden plate and proclaimed throughout the entire city.
cho khắc bài kệ đó lên một tấm vàng và cho đọc khắp thành phố.
Atha so seṭṭhiputto taṃ gāthaṃ sutvā rājapurisānaṃ santikaṃ gantvā ‘‘rañño evarūpaṃ migaṃ ācikkhissāmi, maṃ rājānaṃ dassethā’’ti āha.
Then that merchant's son, having heard that verse, went to the king's men and said, “I will point out such a deer to the king. Show me to the king.”
Rồi, người con trai của trưởng giả đó nghe bài kệ, đi đến các quan thị vệ của vua, nói: “Tôi sẽ chỉ cho vua một con nai như vậy, hãy đưa tôi đến gặp vua.”
Rājapurisā taṃ rañño santikaṃ netvā tamatthaṃ ārocesuṃ.
The king's men took him to the king and reported the matter.
Các quan thị vệ đưa người đó đến gặp vua và tâu lên sự việc.
Rājā ‘‘saccaṃ, bho, addasā’’ti pucchi.
The king asked, “Is it true, sir, that you have seen it?”
Vua hỏi: “Này người kia, ngươi có thật sự thấy không?”
So ‘‘saccaṃ, deva, mayā saddhiṃ āgacchatu, ahaṃ taṃ dassessāmī’’ti āha.
He said, “It is true, Your Majesty. Come with me, and I will show you.”
Người đó đáp: “Thật vậy, tâu Đại vương, xin ngài hãy đi cùng tôi, tôi sẽ chỉ cho ngài.”
Rājā tameva purisaṃ maggadesakaṃ katvā mahantena parivārena taṃ ṭhānaṃ gantvā tena mittadubbhinā purisena dassitaṃ padesaṃ āvudhahatthe purise samantatova parivāretvā ‘‘ukkuṭṭhiṃ karothā’’ti vatvā sayaṃ katipayehi janehi saddhiṃ ekamante aṭṭhāsi.
The king, making that very man the guide, went to that place with a great retinue. Having had the place pointed out by that treacherous man surrounded on all sides by men with weapons in hand, he said, “Make a shout,” and he himself stood to one side with a few people.
Vua lấy chính người đó làm người dẫn đường, cùng với một đoàn tùy tùng lớn đi đến nơi đó. Rồi, cho các binh sĩ cầm vũ khí bao vây khắp nơi mà người đàn ông phản bội đó đã chỉ, nói: “Hãy la lên!” rồi tự mình cùng với vài người đứng một bên.
Sopi puriso avidūre aṭṭhāsi.
That man also stood not far away.
Người đàn ông đó cũng đứng không xa.
Mahāsatto saddaṃ sutvā ‘‘mahato balakāyassa saddo, addhā tamhā me purisā bhayena uppannena bhavitabba’’nti ñatvā uṭṭhāya sakalaparisaṃ oloketvā ‘‘rañño ṭhitaṭṭhāneyeva me sotthi bhavissatī’’ti rājābhimukho pāyāsi.
The Mahāsatta, hearing the sound, thought, “This is the sound of a great army; surely, fear must have arisen in me from that man.” Getting up and looking at the entire assembly, he thought, “My safety will be where the king is standing,” and set out towards the king.
Đại Bồ Tát nghe tiếng động, biết rằng: “Đây là tiếng của một đạo quân lớn, chắc chắn là do nỗi sợ hãi từ người đàn ông đó mà sinh ra,” Ngài đứng dậy, nhìn khắp toàn bộ đoàn người, nghĩ: “Ta sẽ được an toàn ở chính chỗ vua đang đứng,” rồi đi về phía vua.
Rājā taṃ āgacchantaṃ disvā ‘‘nāgabalo avattharanto āgaccheyyā’’ti saraṃ sannayhitvā ‘‘imaṃ migaṃ santāsetvā sace palāyati, vijjhitvā dubbalaṃ katvā gaṇhissāmī’’ti bodhisattābhimukho ahosi.
The king, seeing him approaching, nocked an arrow, thinking, “He has the strength of an elephant; he might come charging.” He faced the Bodhisatta, thinking, “I will frighten this deer, and if it flees, I will shoot it, weaken it, and capture it.”
Vua thấy Ngài đến, nghĩ: “Nó sẽ đến với sức mạnh của một con voi,” liền giương cung, nghĩ: “Nếu con nai này sợ hãi mà bỏ chạy, ta sẽ bắn nó, làm cho nó yếu đi rồi bắt,” rồi hướng về phía Bồ Tát.
Mahāsatto –
The Mahāsatta—
Đại Bồ Tát –
Mahāsatto suvaṇṇakiṅkiṇikaṃ cālento viya madhurassarena rājānaṃ puna pucchi – ‘‘ko nu te idamakkhāsi, ettheso tiṭṭhate migo’’ti.
The Mahāsatta, with a sweet voice as if shaking a golden bell, asked the king again: “Who was it that told you, ‘This deer stays here’?”
Đại Bồ Tát, như đang rung chuông vàng, với giọng nói ngọt ngào, lại hỏi vua: “Ai đã nói cho ngài biết, con nai này đang đứng ở đây?”
Tasmiṃ khaṇe so pāpapuriso thokaṃ paṭikkamitvā sotapathe aṭṭhāsi.
At that moment, that evil man, having stepped back a little, stood within earshot.
Vào lúc đó, người đàn ông độc ác đó lùi lại một chút và đứng trong tầm nghe.
Rājā ‘‘iminā me tvaṃ dassito’’ti taṃ purisaṃ niddisi.
The king pointed to that man, saying, “You were shown to me by this man.”
Vua chỉ vào người đàn ông đó, nói: “Ngươi đã được người này chỉ ra cho ta.”
Tato bodhisatto –
Then the Bodhisatta—
Rồi Bồ Tát –
Tattha niplavitanti uddharitaṃ, ekacciyoti ekacco mittadubbhī pāpapuriso udake patantopi uttārito natveva seyyo.
Therein, niplavitaṃ means rescued. Ekacciyo means a certain ungrateful person, an evil man, is not better even when rescued from drowning in the water.
Trong đó, niplavitanti có nghĩa là được vớt lên, ekacciyoti có nghĩa là một người bạn xấu, một kẻ ác độc, dù bị rơi xuống nước nhưng được vớt lên thì cũng không tốt hơn.
Kaṭṭhañhi nānappakārena upakārāya saṃvattati, mittadubbhī pana vināsāya, tasmā tato kaṭṭhameva varataranti.
For a log is useful in various ways, but an ungrateful person leads to ruin; therefore, a log is far better than him.
Một khúc gỗ thì có thể hữu ích theo nhiều cách khác nhau, còn kẻ bội bạc thì chỉ gây họa, do đó, một khúc gỗ còn tốt hơn kẻ ấy.
Migānanti rurumigarāja, migānaṃ kiṃ aññataraṃ garahasi, udāhu pakkhīnaṃ manussānanti pucchati.
Of beasts means the Ruru deer king. He asks: “Do you blame some one of the beasts, or of the birds, or of the humans?”
Migānanti, hỡi vua nai Ruru, ngươi quở trách loài nai nào khác chăng, hay là loài chim, hay là loài người? – là câu hỏi.
Bhayañhi maṃ vindatinapparūpanti mahantaṃ bhayaṃ maṃ paṭilabhati, attano santakaṃ viya karotīti attho.
For a fear of no small measure befalls me means a great fear finds me, that is, it makes me its own.
Bhayañhi maṃ vindatinapparūpanti có nghĩa là nỗi sợ hãi lớn lao đang đến với ta, như thể biến ta thành của riêng nó.
Vāhaneti patitapatite vahituṃ samatthe gaṅgāvahe.
In the current means in the flood of the Ganges, which is able to carry away whatever falls into it.
Vāhaneti là dòng chảy của sông Hằng có khả năng cuốn trôi những gì rơi xuống.
Mahodake salileti mahodakībhūte salile.
In the great water, in the stream means in the stream that had become a great body of water.
Mahodake salileti là dòng nước đã trở thành nước lớn.
Ubhayenāpi gaṅgāvahassa bahūdakataṃ dasseti.
By both, he shows the great volume of water in the Ganges flood.
Cả hai cách diễn đạt đều cho thấy sự dồi dào nước của dòng sông Hằng.
Tato nidānanti, mahārāja, yo mayhaṃ tayā dassito puriso, eso mayā gaṅgāya vuyhamāno aḍḍharattasamaye karuṇaṃ paridevanto tato uttārito, tatonidānaṃ idaṃ mayhaṃ bhayamāgataṃ, asappurisehi samāgamo nāma dukkhoti.
From that source means: “Great king, the man you pointed out to me was rescued by me from the Ganges at midnight as he was being carried away, lamenting piteously. From that source this fear has come to me. Association with the unvirtuous is indeed suffering.”
Tato nidānanti, Đại vương, người mà ngài đã chỉ cho tôi, người ấy đã được tôi vớt lên từ sông Hằng vào nửa đêm khi đang trôi giạt và than khóc thảm thiết. Chính vì kẻ ấy mà nỗi sợ hãi này đã đến với tôi, vì kết giao với kẻ bất thiện là đau khổ.
Tato mahāsatto ‘‘esa bālo maṃ nissāya mā nassī’’ti cintetvā ‘‘mahārāja, vadho nāmesa bālassa vā paṇḍitassa vā na sādhūhi pasaṃsito, aññadatthu garahito eva, tasmā mā imaṃ ghātehi, ayaṃ yathāruci gacchatu, yañceva tassa ‘dassāmī’ti tayā paṭiññātaṃ, tampi ahāpetvāva dehī’’ti āha.
Then the Great Being, thinking, “Let this fool not be destroyed on my account,” said, “Great king, killing is not praised by the good, whether of a fool or of a wise man; on the contrary, it is only censured. Therefore, do not kill this man. Let him go as he pleases. And that which you promised to give him, give it without fail.”
Sau đó, Đại Bồ tát nghĩ: "Kẻ ngu này đừng vì ta mà bị diệt vong!", rồi nói: "Đại vương, việc giết người, dù là kẻ ngu hay người trí, đều không được các bậc thiện nhân tán thán, mà chỉ bị quở trách. Vì vậy, xin đừng giết kẻ này. Hãy để nó đi theo ý muốn, và những gì ngài đã hứa 'sẽ ban cho' nó, xin hãy ban cho mà không thiếu sót."
‘‘Ahañca te yaṃ icchitaṃ, taṃ karissāmi, attānaṃ tuyhaṃ dammī’’ti āha.
And he said, “And I will do for you whatever you wish; I give myself to you.”
"Và tôi sẽ làm điều ngài mong muốn, tôi xin hiến dâng thân mình cho ngài," (Bồ tát) nói.
Tena vuttaṃ –
Regarding this, it was said:
Do đó đã nói:
59. Idāni yadatthaṃ so attavinimayo kato, taṃ dassetuṃ osānagāthamāha.
59. Now, to show for what reason that exchange of self was made, he spoke the concluding verse.
59. Bây giờ, để chỉ rõ mục đích của sự hiến dâng thân mình đó, (Bồ tát) đã nói bài kệ cuối cùng.
Tassattho – tadā maṃ nissāya taṃ mittadubbhiṃ purisaṃ tasmiṃ raññe jīvitā voropetukāme ahaṃ attānaṃ rañño pariccajanto mama sīlameva anurakkhiṃ, jīvitaṃ pana nārakkhiṃ.
Its meaning is: At that time, on account of me, when that king was about to deprive that traitorous man of his life, I, giving myself to the king, protected my own virtue, but I did not protect my life.
Ý nghĩa của bài kệ là: Khi nhà vua muốn tước đoạt mạng sống của kẻ bội bạc đó vì ta, ta đã hiến dâng thân mình cho nhà vua, ta đã bảo vệ giới hạnh của mình, nhưng không bảo vệ mạng sống.
Yaṃ panāhameva attano jīvitanirapekkhaṃ sīlavā āsiṃ, taṃ sammāsambodhiyā eva kāraṇāti.
And that I, disregarding my own life, was virtuous, that was for the very reason of perfect and full awakening.
Việc ta giữ giới hạnh mà không màng đến mạng sống của mình, đó chính là vì sự giác ngộ hoàn toàn (Sammāsambodhi).
Atha rājā bodhisattena attano jīvitaṃ pariccajitvā tassa purisassa maraṇe nivārente tuṭṭhamānaso ‘‘gaccha, bho, migarājassa anuggahena mama hatthato maraṇā mutto’’ti vatvā yathāpaṭiññāya tañcassa dhanaṃ dāpesi.
Then the king, pleased that the Bodhisatta had prevented the man's death by giving up his own life, said, “Go, sir. By the grace of the deer king, you are freed from death at my hands,” and had that wealth given to him as promised.
Sau đó, nhà vua, với tâm hoan hỷ vì Bồ tát đã hiến dâng mạng sống của mình để ngăn chặn cái chết của người kia, đã nói: "Này khanh, nhờ ân đức của vua nai, ngươi đã thoát chết dưới tay ta!" rồi ra lệnh ban cho người ấy số tài sản đã hứa.
Mahāsattassa yathāruciyāva anujānitvā taṃ nagaraṃ netvā nagarañca bodhisattañca alaṅkārāpetvā deviyā dhammaṃ desāpesi.
After granting the Great Being leave to go as he wished, he brought him to the city, had both the city and the Bodhisatta adorned, and had him teach the Dhamma to the queen.
Nhà vua đã cho phép Đại Bồ tát tùy ý, rồi đưa ngài về thành, trang hoàng thành phố và Bồ tát, sau đó thỉnh ngài thuyết pháp cho hoàng hậu.
Mahāsatto deviṃ ādiṃ katvā rañño ca rājaparisāya ca madhurāya manussabhāsāya dhammaṃ desetvā rājānaṃ dasahi rājadhammehi ovaditvā mahājanaṃ anusāsitvā araññaṃ pavisitvā migagaṇaparivuto vāsaṃ kappesi.
The Great Being, beginning with the queen, taught the Dhamma to the king and the royal assembly with a sweet human voice, advised the king on the ten royal virtues, instructed the great populace, and having entered the forest, took up his abode surrounded by the herd of deer.
Đại Bồ tát, bắt đầu từ hoàng hậu, đã thuyết pháp cho nhà vua và triều thần bằng ngôn ngữ loài người ngọt ngào, khuyên răn nhà vua bằng mười pháp vương, giáo hóa đại chúng, rồi trở về rừng, sống giữa bầy nai.
Rājāpi mahāsattassa ovāde ṭhatvā sabbasattānaṃ abhayaṃ datvā dānādīni puññāni katvā sugatiparāyano ahosi.
The king, too, abiding by the Great Being's advice, gave safety to all beings, performed meritorious deeds such as giving, and became one bound for a happy destination.
Nhà vua cũng giữ lời khuyên của Đại Bồ tát, ban sự vô úy cho tất cả chúng sinh, thực hành các công đức như bố thí, và trở thành người có đường đến thiện thú.
Tassa idhāpi heṭṭhā vuttanayeneva yathārahaṃ sesapāramiyo niddhāretabbā.
Here too, the remaining perfections should be determined as appropriate in the manner stated below.
Ở đây, các Ba-la-mật còn lại cũng nên được xác định tương ứng theo cách đã nói ở trên.
Tathā idhāpi pavivekārāmatāya janasaṃsaggaṃ anicchato yūthaṃ pahāya ekakavihāro, aḍḍharattasamaye nadiyā vuyhamānassa karuṇaṃ paridevantassa purisassa aṭṭassaraṃ sutvā sayitaṭṭhānato vuṭṭhāya nadītīraṃ gantvā mahāgaṅgāya mahati udakoghe vattamāne attano jīvitaṃ pariccajitvā otaritvā sotaṃ pacchinditvā taṃ purisaṃ attano piṭṭhiyaṃ āropetvā tīraṃ pāpetvā samassāsetvā phalāphalādīni datvā parissamavinodanaṃ, puna taṃ attano piṭṭhiṃ āropetvā araññato nīharitvā mahāmagge otāraṇaṃ, saraṃ sannayhitvā vijjhissāmīti abhimukhe ṭhitassa rañño nibbhayena hutvā paṭimukhameva gantvā paṭhamataraṃ manussabhāsāya ālapitvā madhurapaṭisanthārakaraṇaṃ, mittadubbhī pāpapurisaṃ hantukāmaṃ rājānaṃ dhammakathaṃ katvā punapi attano jīvitaṃ pariccajitvā maraṇato pamocanaṃ, tassa ca rañño yathāpaṭiññaṃ dhanadāpanaṃ, raññā attano vare dīyamāne tena sabbasattānaṃ abhayadāpanaṃ, rājānañca deviñca pamukhaṃ katvā mahājanassa dhammaṃ desetvā dānādīsu puññesu tesaṃ patiṭṭhāpanaṃ, laddhābhayānaṃ migānaṃ ovādaṃ datvā manussānaṃ sassakhādanato nivāraṇaṃ, paṇṇasaññāya ca tassa yāvajjakālā thāvarakaraṇanti evamādayo mahāsattassa guṇānubhāvā vibhāvetabbāti.
Likewise, here too, the following qualities and great power of the Great Being should be made clear: his dwelling alone, having abandoned the herd, not desiring the company of people due to his delight in seclusion; upon hearing at midnight the sorrowful cry of a man being swept away by the river, rising from his resting place, going to the riverbank, and despite the great flood of the mighty Ganges, having disregarded his own life, entering it, cutting across the current, placing that man on his back, bringing him to the shore, comforting him, giving him fruits and so on, and relieving his fatigue; again placing him on his back, carrying him out of the forest, and setting him down on the main road; when the king stood before him, having strung his bow and intending to shoot, being fearless, going right up to him, first speaking in a human voice, and making a sweet friendly greeting; when the king wanted to kill the evil man who had betrayed a friend, teaching the Dhamma, and again, disregarding his own life, saving him from death; having the king give wealth as promised; when the king offered him a boon, having him grant safety to all beings; making the king and queen foremost, teaching the Dhamma to the great populace and establishing them in meritorious deeds such as giving; giving advice to the deer who had received safety and restraining them from eating the crops of humans; and making the decree permanent for all time by means of a written leaf.
Cũng vậy, ở đây, vì yêu thích sự ẩn dật, không muốn giao du với mọi người, nên (Bồ tát) đã rời bỏ bầy đàn và sống một mình; khi nghe tiếng kêu than thảm thiết của người đàn ông bị nước cuốn trôi trên sông vào nửa đêm, (Bồ tát) đã thức dậy từ chỗ nằm, đi đến bờ sông, và khi dòng sông Hằng đang chảy xiết với lượng nước lớn, (Bồ tát) đã hiến dâng mạng sống của mình, lội xuống nước, vượt qua dòng chảy, cõng người đàn ông đó trên lưng, đưa lên bờ, an ủi, cho ăn trái cây và các loại quả để xua tan mệt mỏi; sau đó lại cõng người đó trên lưng, đưa ra khỏi rừng và thả xuống đường lớn; khi nhà vua đang đứng đối diện, lắp tên vào cung và định bắn, (Bồ tát) đã không sợ hãi, tiến thẳng đến đối diện, trước tiên nói chuyện bằng tiếng người và chào hỏi ngọt ngào; khi nhà vua muốn giết kẻ bội bạc, kẻ ác độc đó, (Bồ tát) đã thuyết pháp và lại hiến dâng mạng sống của mình để cứu người đó khỏi cái chết; và đã khiến nhà vua ban cho người đó tài sản như đã hứa; khi nhà vua muốn ban cho (Bồ tát) điều ước, (Bồ tát) đã xin ban sự vô úy cho tất cả chúng sinh; đã thuyết pháp cho đại chúng, bắt đầu từ nhà vua và hoàng hậu, và đã khiến họ an trú vào các công đức như bố thí; đã khuyên răn những con nai được ban sự vô úy, ngăn chúng ăn lúa của con người; và đã làm cho việc đó trở thành một quy định vĩnh viễn cho đến ngày nay – những công đức và năng lực như vậy của Đại Bồ tát cần được làm sáng tỏ.
60. Sattame jaṭiloti jaṭāvanto, jaṭābandhakesoti attho.
60. In the seventh: jaṭilo means one with matted hair; that is, one who ties his hair in a topknot.
60. Trong bài thứ bảy, jaṭiloti có nghĩa là có búi tóc, tức là người để búi tóc.
Uggatāpanoti manacchaṭṭhānaṃ indriyānaṃ tāpanato niggaṇhanato tapasaṅkhātaṃ uggatāpanaṃ etassāti uggatāpano, ghoratapo paramadhitindriyoti attho.
Uggatāpano means one who has an exalted austerity, which is called tapa from the taming, the subduing, of the six sense faculties including the mind; that is, one of fierce austerity, with supreme control over his faculties.
Uggatāpanoti có nghĩa là người có sự khổ hạnh cao cả, tức là sự kiềm chế các căn như thiêu đốt, chế ngự chúng, do đó được gọi là uggatāpano, tức là người có khổ hạnh ghê gớm, người đã vượt qua các căn.
Atha vā nānappakāre diṭṭhadhammikādibhede anatthe uggiraṇato bahi chaḍḍāpanato ghorabhīmabhayānakaṭṭhena vā ‘‘uggā’’ti laddhanāme kilese vīriyātapena santāpanato ugge tāpetīti uggatāpano.
Or, because it casts out, that is, expels, various kinds of unwholesome things in this life and so on, or because of its fierce, dreadful, and terrifying nature, defilements are named ‘uggā’; he torments the ‘uggā’ through the heat of his energy, thus he is uggatāpano, ‘one who torments the fierce’.
Hoặc, vì đã loại bỏ, vứt bỏ ra ngoài các điều bất thiện thuộc nhiều loại khác nhau như những gì thuộc về hiện tại, hoặc vì đã thiêu đốt các phiền não được gọi là "uggā" bằng sự tinh tấn khổ hạnh, nên được gọi là uggatāpano.
Mātaṅgo nāma nāmenāti nāmena mātaṅgo nāma.
Mātaṅgo nāma nāmenāti Mātaṅga by name.
Mātaṅgo nāma nāmenāti có nghĩa là tên là Mātaṅga.
Mātaṅgakule nibbattiyā jātiyā āgataṃ hissa etaṃ nāmaṃ.
This name of his came from his birth in the Mātaṅga clan.
Tên này của ngài xuất phát từ việc ngài sinh ra trong gia đình Mātaṅga.
Sīlavāti sīlasampanno suparisuddhasīlo.
Sīlavā means endowed with virtue, of perfectly pure virtue.
Sīlavāti có nghĩa là người có giới hạnh, giới hạnh hoàn toàn thanh tịnh.
Susamāhitoti upacārappanāsamādhīhi suṭṭhu samāhito, jhānasamāpattilābhīti attho.
Susamāhitoti well concentrated through access and absorption concentration; that is, one who has attained the jhānas and samāpattis.
Susamāhitoti có nghĩa là người đã an định tốt đẹp bằng định cận hành và định nhập thiền, tức là người đã đạt được các tầng thiền định.
Tadā hi bodhisatto caṇḍālayoniyaṃ nibbattitvā rūpena duddasiko bahinagare caṇḍālagāme vasati.
At that time, the Bodhisatta was born in the womb of an outcaste, was unpleasant in appearance, and lived in an outcaste village outside the city.
Khi ấy, Bồ tát sinh ra trong dòng dõi Caṇḍāla, có hình dáng khó coi, sống trong làng Caṇḍāla ở ngoại ô thành phố.
‘‘Mātaṅgapaṇḍito’’ti pakāsanāmo.
His renowned name was “Mātaṅga the wise.”
Ngài nổi tiếng với tên gọi "Mātaṅgapaṇḍita" (Hiền giả Mātaṅga).
Athekadivasaṃ tasmiṃ nagare nakkhatte ghosite yebhuyyena nāgarā nakkhattaṃ kīḷanti.
Then one day, when a festival was announced in that city, most of the citizens were celebrating the festival.
Một ngày nọ, khi lễ hội được công bố trong thành phố đó, hầu hết cư dân thành phố đều vui chơi lễ hội.
Aññatarāpi brāhmaṇamahāsālakaññā soḷasapannarasavassuddesikā devakaññā viya rūpena dassanīyā pāsādikā ‘‘attano vibhavānurūpaṃ nakkhattaṃ kīḷissāmī’’ti pahūtakhajjabhojjādīni sakaṭesu āropetvā sabbasetaṃ vaḷavārathamāruyha mahatā parivārena uyyānabhūmiṃ gacchati.
A certain daughter of a great brahmin landowner, about fifteen or sixteen years of age, as lovely and graceful in appearance as a celestial nymph, thinking, “I will celebrate the festival according to my means,” loaded carts with abundant food, both hard and soft, mounted an all-white chariot drawn by mares, and went to the park with a large retinue.
Một thiếu nữ Bà-la-môn thuộc dòng dõi đại gia, khoảng mười sáu, mười lăm tuổi, xinh đẹp và duyên dáng như một thiên nữ, đã chất đầy thức ăn, đồ uống và các thứ khác lên xe, rồi cưỡi cỗ xe ngựa trắng tinh, cùng với đoàn tùy tùng đông đảo, đi đến khu vườn để "vui chơi lễ hội xứng với sự giàu sang của mình."
Diṭṭhamaṅgalikā nāmesā, sā kira dussaṇṭhitaṃ rūpaṃ ‘‘avamaṅgala’’nti taṃ daṭṭhuṃ na icchati, tenassā ‘‘diṭṭhamaṅgalikā’’tveva samaññā udapādi.
Her name was Diṭṭhamaṅgalikā. It is said that she considered an ill-formed sight to be “inauspicious” and did not wish to see it; hence the designation “Diṭṭhamaṅgalikā” arose for her.
Nàng tên là Diṭṭhamaṅgalikā. Nàng ấy, được biết, không muốn thấy một hình tướng xấu xí vì cho đó là "điềm xấu". Do đó, tên gọi "Diṭṭhamaṅgalikā" đã xuất hiện cho nàng.
Tadā bodhisatto kālasseva uṭṭhāya paṭapilotikaṃ nivāsetvā jajjaritamukhabhāgaṃ veṇudaṇḍaṃ gahetvā bhājanahattho nagaraṃ pavisati manusse disvā dūratova tesaṃ dūrīkaraṇatthaṃ tena veṇudaṇḍena saññaṃ karonto.
Then the Bodhisatta, having risen early in the morning, put on a ragged cloth, took a bamboo staff with a worn-out tip, and with a bowl in hand, entered the city, making a sign from afar with that bamboo staff upon seeing people, in order to make them keep their distance.
Lúc đó, Bồ Tát thức dậy sớm, mặc y phục vá víu, cầm một cây gậy tre có đầu bị mòn, tay cầm bát đi vào thành. Ngài thấy mọi người từ xa và dùng cây gậy tre đó ra hiệu để họ tránh xa.
Atha diṭṭhamaṅgalikā ‘‘ussaratha ussarathā’’ti ussāraṇaṃ karontehi attano purisehi nīyamānā nagaradvāramajjhe mātaṅgaṃ disvā ‘‘ko eso’’ti āha.
Then Diṭṭhamaṅgalikā, being led by her own men who were clearing the way saying, "Move aside, move aside!", saw the mātaṅga in the middle of the city gate and said, "Who is that?"
Rồi Diṭṭhamaṅgalikā, được những người hầu của mình dẫn đi, vừa bảo "Tránh ra! Tránh ra!" thì thấy một người Mātaṅga ở giữa cổng thành và hỏi: "Người kia là ai?"
‘‘Ayye, mātaṅgacaṇḍālo’’ti ca vutte ‘‘īdisaṃ disvā gatānaṃ kuto vuḍḍhī’’ti yānaṃ nivattāpesi.
And when it was said, "My lady, he is a mātaṅga-caṇḍāla," she had her vehicle turned back, thinking, "Whence is there prosperity for those who go on after seeing such a one?"
Khi được trả lời: "Thưa Bà, đó là một người Mātaṅga caṇḍāla", nàng nói: "Thấy một người như thế này rồi thì làm sao mà phát đạt được?", và ra lệnh quay xe lại.
Manussā ‘‘yaṃ mayaṃ uyyānaṃ gantvā bahuṃ khajjabhojjādiṃ labheyyāma, tassa no mātaṅgena antarāyo kato’’ti kupitā ‘‘gaṇhatha, caṇḍāla’’nti leḍḍūhi paharitvā visaññībhūtaṃ pātetvā agamaṃsu.
The people, thinking, "The mātaṅga has created an obstacle for us who would have received much food and drink by going to the park," became angry and, saying, "Seize the caṇḍāla!", struck him with clods of earth, knocked him down unconscious, and left.
Mọi người tức giận nói: "Chúng ta sẽ nhận được nhiều đồ ăn thức uống khi đi đến vườn hoa, nhưng người Mātaṅga này đã gây trở ngại cho chúng ta", rồi họ ném đá đánh người caṇḍāla, khiến ngài bất tỉnh và ngã xuống, rồi họ bỏ đi.
So na cireneva satiṃ paṭilabhitvā vuṭṭhāya manusse pucchi – ‘‘kiṃ, ayyā, dvāraṃ nāma sabbasādhāraṇaṃ, udāhu brāhmaṇānaṃ eva kata’’nti?
Having regained consciousness not long after, he got up and asked the people, "Sirs, is the gate for the common use of all, or is it made for brahmins alone?"
Không lâu sau, ngài tỉnh lại, đứng dậy và hỏi mọi người: "Thưa các ông, cổng thành này là của chung cho tất cả, hay chỉ dành riêng cho các Bà-la-môn?"
‘‘Sabbesaṃ sādhāraṇa’’nti.
"It is for the common use of all."
"Là của chung cho tất cả."
‘‘Evaṃ sabbasādhāraṇadvāre ekamantaṃ apakkamantaṃ maṃ diṭṭhamaṅgalikāya manussā imaṃ anayabyasanaṃ pāpesu’’nti rathikāya manussānaṃ ārocetvā ‘‘handāhaṃ imissā mānaṃ bhindissāmī’’ti tassā nivesanadvāraṃ gantvā ‘‘ahaṃ diṭṭhamaṅgalikaṃ aladdhā na vuṭṭhahissāmī’’ti nipajji.
Having informed the people on the street, "This being so, while I was moving to one side at the gate common to all, Diṭṭhamaṅgalikā's men brought this misfortune and disaster upon me," he thought, "Come now, I will break her pride," and going to the door of her residence, he lay down, saying, "I will not get up without getting Diṭṭhamaṅgalikā."
"Khi tôi tránh sang một bên ở cổng thành chung cho tất cả này, những người của Diṭṭhamaṅgalikā đã gây ra tai họa này cho tôi", Ngài nói với mọi người trên đường phố, rồi nói: "Này, tôi sẽ phá tan kiêu mạn của nàng này", và đi đến cổng nhà nàng, nằm xuống và nói: "Tôi sẽ không đứng dậy nếu không có Diṭṭhamaṅgalikā."
Diṭṭhamaṅgalikāya pitā ‘‘gharadvāre mātaṅgo nipanno’’ti sutvā ‘‘tassa kākaṇikaṃ detha, telena sarīraṃ makkhetvā gacchatū’’ti āha.
Diṭṭhamaṅgalikā's father, hearing, "A mātaṅga is lying at the house door," said, "Give him a kākaṇika, let him anoint his body with oil and go."
Cha của Diṭṭhamaṅgalikā nghe nói: "Một người Mātaṅga đang nằm ở cổng nhà", liền nói: "Hãy cho hắn một kākaṇika, bôi dầu vào người hắn rồi bảo hắn đi đi."
So ‘‘diṭṭhamaṅgalikaṃ aladdhā na uṭṭhahissāmi’’cceva āha.
He just said, "I will not get up without getting Diṭṭhamaṅgalikā."
Ngài vẫn nói: "Tôi sẽ không đứng dậy nếu không có Diṭṭhamaṅgalikā."
Tato brāhmaṇena – ‘‘dve kākaṇike detha, māsakaṃ pādaṃ kahāpaṇaṃ dve tīṇi yāva kahāpaṇasataṃ kahāpaṇasahassaṃ dethā’’ti vuttepi na sampaṭicchati eva.
Then, even when the brahmin said, "Give two kākaṇikas, give a māsaka, a pāda, a kahāpaṇa, two, three, up to a hundred kahāpaṇas, a thousand kahāpaṇas," he simply would not accept.
Sau đó, dù Bà-la-môn nói: "Hãy cho hắn hai kākaṇika, một đồng māsaka, một đồng pāda, một kahāpaṇa, hai ba cho đến một trăm kahāpaṇa, một ngàn kahāpaṇa", ngài vẫn không chấp nhận.
Evaṃ tesaṃ mantentānaṃ eva sūriyo atthaṅgato.
Even as they were thus deliberating, the sun set.
Khi họ đang bàn bạc như vậy, mặt trời đã lặn.
Atha diṭṭhamaṅgalikāya mātā pāsādā oruyha sāṇipākāraṃ parikkhipāpetvā tassa santikaṃ gantvā ‘‘tāta, mātaṅga, diṭṭhamaṅgalikāya aparādhaṃ khama, dve sahassāni gaṇhāhi yāva satasahassaṃ gaṇhāhī’’ti vuttepi na sampaṭicchi, nipajji eva.
Then Diṭṭhamaṅgalikā's mother, descending from the upper palace, had a cloth screen put up, went to him and said, "My dear mātaṅga, forgive Diṭṭhamaṅgalikā's offense, take two thousand, up to a hundred thousand," but even when this was said, he did not accept; he just lay there.
Rồi mẹ của Diṭṭhamaṅgalikā từ cung điện đi xuống, cho dựng một hàng rào vải xung quanh, đến gần ngài và nói: "Này con, Mātaṅga, hãy tha thứ lỗi lầm của Diṭṭhamaṅgalikā, hãy nhận hai ngàn, cho đến một trăm ngàn", nhưng ngài vẫn không chấp nhận, cứ nằm yên.
Tassevaṃ cha divase nipajjitvā sattame divase sampatte samantā sāmantagharā paṭivisakagharā ca manussā uṭṭhahitvā ‘‘tumhe mātaṅgaṃ vā uṭṭhāpetha, dārikaṃ vā detha, mā amhe nāsayitthā’’ti āhaṃsu.
As he lay there for six days, on the seventh day, people from all the surrounding houses and neighboring houses rose up and said, "Either make the mātaṅga get up, or give him the girl. Do not destroy us!"
Sau khi nằm như vậy sáu ngày, đến ngày thứ bảy, mọi người từ các nhà lân cận và các nhà hàng xóm đứng dậy và nói: "Các ông hãy bảo người Mātaṅga đứng dậy, hoặc hãy gả cô con gái, đừng làm hại chúng tôi."
Tadā kira ayaṃ tasmiṃ dese desadhammo ‘‘yassa gharadvāre evaṃ nipajjitvā caṇḍālo marati, tena gharena saddhiṃ sattasattagharavāsino caṇḍālā hontī’’ti.
At that time, it was apparently a custom of the country in that region that if a caṇḍāla dies lying down like this at someone's house door, the inhabitants of the seven houses surrounding that house become caṇḍālas.
Vì lúc đó, ở vùng đất ấy, có một phong tục địa phương rằng: "Nếu một người caṇḍāla chết khi nằm như vậy ở cổng nhà ai, thì bảy đời gia đình đó và bảy nhà hàng xóm sẽ trở thành caṇḍāla."
Tato diṭṭhamaṅgalikāya mātāpitaro diṭṭhamaṅgalikaṃ paṭapilotikaṃ nivāsāpetvā caṇḍālānucchavikaṃ parikkhāraṃ datvā paridevamānaṃ eva tassa santikaṃ netvā ‘‘handa, dāni dārikaṃ uṭṭhāya gaṇhāhī’’ti adaṃsu.
Then Diṭṭhamaṅgalikā's parents, having made Diṭṭhamaṅgalikā put on a ragged cloth and having given her the requisites suitable for caṇḍālas, brought her, even as she was lamenting, to him and gave her away, saying, "Here now, get up and take the girl."
Do đó, cha mẹ của Diṭṭhamaṅgalikā cho Diṭṭhamaṅgalikā mặc y phục vá víu, cho nàng những đồ trang sức phù hợp với người caṇḍāla, và trong khi nàng than khóc, họ dẫn nàng đến gần ngài và nói: "Này, bây giờ con gái đây, hãy đứng dậy mà nhận lấy."
Sā passe ṭhatvā ‘‘uṭṭhāhī’’ti āha.
Standing by his side, she said, "Get up."
Nàng đứng bên cạnh và nói: "Xin Ngài đứng dậy."
So ‘‘ahaṃ ativiya kilanto, hatthe gahetvā maṃ uṭṭhāpehī’’ti āha.
He said, "I am extremely tired; take me by the hand and help me up."
Ngài nói: "Tôi quá mệt mỏi, hãy nắm tay tôi và đỡ tôi dậy."
Sā tathā akāsi.
She did so.
Nàng đã làm như vậy.
Mātaṅgo ‘‘mayaṃ antonagare vasituṃ na labhāma, ehi, bahinagare caṇḍālagāmaṃ gamissāmā’’ti taṃ apassāya attano gehaṃ agamāsi.
The mātaṅga said, "We are not allowed to live inside the city. Come, we will go to the caṇḍāla village outside the city," and leaning on her, he went to his own home.
Mātaṅga nói: "Chúng ta không được phép sống trong thành, hãy đi, chúng ta sẽ đến làng caṇḍāla bên ngoài thành", rồi dẫn nàng đến nhà của mình.
‘‘Tassā piṭṭhiṃ abhiruhitvā’’ti jātakabhāṇakā vadanti.
The reciters of the Jātaka say, "Having climbed onto her back."
Những người kể chuyện Jātaka nói: "Nàng đã leo lên lưng ngài."
Evaṃ pana gehaṃ gantvā jātisambhedavītikkamaṃ akatvāva katipāhaṃ gehe vasitvā balaṃ gahetvā cintesi – ‘‘ahaṃ imaṃ brāhmaṇamahāsālakaññaṃ mayhaṃ caṇḍālagehe vāsāpesiṃ, handa, dāni taṃ lābhaggayasaggappattaṃ karissāmī’’ti.
Having thus gone home, without transgressing the bounds of caste, he lived at home for some days, and having regained his strength, he thought: "I have made this daughter of a great sāla brahmin live in my caṇḍāla home. Come now, I will make her attain the highest gain and the highest bliss."
Sau khi về nhà như vậy, không vi phạm sự pha trộn chủng tộc, ngài ở nhà vài ngày, rồi lấy lại sức và suy nghĩ: "Tôi đã khiến cô con gái của Bà-la-môn đại gia này phải sống trong nhà caṇḍāla của tôi. Này, bây giờ tôi sẽ khiến nàng đạt được vinh quang và lợi lộc tối thượng."
So araññaṃ pavisitvā pabbajitvā sattāhabbhantareyeva aṭṭha samāpattiyo pañcābhiññāyo nibbattetvā iddhiyā caṇḍālagāmadvāre otaritvā gehadvāre ṭhito diṭṭhamaṅgalikaṃ pakkosāpetvā ‘‘sāmi, kissa maṃ anāthaṃ katvā pabbajitosī’’ti paridevamānaṃ ‘‘tvaṃ, bhadde, mā cintayi, tava porāṇakayasato idāni mahantataraṃ yasaṃ karissāmi, tvaṃ pana ‘mahābrahmā me sāmiko, na mātaṅgo, so brahmalokaṃ gato, ito sattame divase puṇṇamāya candamaṇḍalaṃ bhinditvā āgamissatī’ti parisāsu vadeyyāsī’’ti vatvā himavantameva gato.
He, having entered the forest and gone forth, within just seven days produced the eight attainments and the five supernormal knowledges. Descending by psychic power at the gate of the caṇḍāla village, he stood at the door of the house and had Diṭṭhamaṅgalikā summoned. To her, who was lamenting, “Lord, why have you made me helpless and gone forth?” he said, “You, good lady, do not worry. I will now make your fame greater than your former fame. But you should say in the assemblies, ‘My husband is a Mahābrahmā, not Mātaṅga. He has gone to the Brahma-world. On the seventh day from now, on the full moon, he will come, splitting the disk of the moon.’” Having said this, he went to the Himalayas.
Ngài đi vào rừng, xuất gia, và trong vòng bảy ngày đã thành tựu tám thiền định và năm thần thông. Ngài dùng thần thông hạ xuống ở cổng làng caṇḍāla, đứng ở cổng nhà, cho gọi Diṭṭhamaṅgalikā. Khi nàng than khóc: "Thưa Chủ nhân, sao Ngài lại bỏ con bơ vơ mà xuất gia?", Ngài nói: "Này hiền nữ, con đừng lo lắng. Bây giờ ta sẽ tạo cho con một vinh quang lớn hơn vinh quang cũ của con. Con hãy nói trong các hội chúng rằng: 'Chồng tôi là Đại Phạm Thiên, không phải Mātaṅga. Ngài đã đi về cõi Phạm Thiên, từ đây bảy ngày nữa, vào ngày trăng tròn, Ngài sẽ phá vỡ mặt trăng mà đến.'", nói xong, ngài đi về dãy Hy Mã Lạp Sơn.
Diṭṭhamaṅgalikāpi bārāṇasiyaṃ mahājanamajjhe tesu tesu ṭhānesu tathā kathesi.
Diṭṭhamaṅgalikā also spoke thus in the midst of the great populace in Bārāṇasī, in various places.
Diṭṭhamaṅgalikā cũng nói như vậy ở nhiều nơi giữa đại chúng tại Bārāṇasī.
Atha puṇṇamadivase bodhisatto candamaṇḍalassa gaganamajjhe ṭhitakāle brahmattabhāvaṃ māpetvā candamaṇḍalaṃ bhinditvā dvādasayojanikaṃ bārāṇasiṃ sakalaṃ kāsiraṭṭhañca ekobhāsaṃ katvā ākāsato otaritvā bārāṇasiyā upari tikkhattuṃ paribbhamitvā mahājanena gandhamālādīhi pūjiyamāno caṇḍālagāmābhimukho ahosi.
Then, on the full moon day, when the disk of the moon was in the middle of the sky, the Bodhisatta created the form of a Brahmā, and splitting the disk of the moon, he made the twelve-yojana city of Bārāṇasī and the entire kingdom of Kāsī into a single radiance. Descending from the sky, he circled above Bārāṇasī three times and, being honored by the great populace with perfumes, garlands, and so on, he headed towards the caṇḍāla village.
Rồi vào ngày trăng tròn, khi mặt trăng đang ở giữa không trung, Bồ Tát hóa hiện thân Phạm Thiên, phá vỡ mặt trăng, làm cho toàn bộ Bārāṇasī rộng mười hai dojana và toàn bộ xứ Kāsī sáng rực, rồi từ trên không trung hạ xuống, bay lượn ba lần trên Bārāṇasī, được đại chúng cúng dường hương hoa, và hướng về làng caṇḍāla.
Brahmabhattā sannipatitvā taṃ caṇḍālagāmakaṃ gantvā diṭṭhamaṅgalikāya gehaṃ suddhavatthagandhamālādīhi devavimānaṃ viya alaṅkariṃsu.
The devotees of Brahmā gathered, went to that caṇḍāla village, and adorned Diṭṭhamaṅgalikā’s house with clean cloths, perfumes, garlands, and so on, making it like a celestial mansion.
Những người sùng bái Phạm Thiên tập trung lại, đi đến làng caṇḍāla đó, trang hoàng nhà của Diṭṭhamaṅgalikā bằng vải sạch, hương hoa, v.v., như một cung trời.
Diṭṭhamaṅgalikā ca tadā utunī hoti.
And at that time, Diṭṭhamaṅgalikā was in her season.
Diṭṭhamaṅgalikā lúc đó đang trong kỳ kinh nguyệt.
Mahāsatto tattha gantvā diṭṭhamaṅgalikaṃ aṅguṭṭhena nābhiyaṃ parāmasitvā ‘‘bhadde, gabbho te patiṭṭhito, tvaṃ puttaṃ vijāyissasi, tvampi puttopi te lābhaggayasaggappattā bhavissatha, tava sīsadhovanaudakaṃ sakalajambudīpe rājūnaṃ abhisekodakaṃ bhavissati, nhānodakaṃ pana te amatodakaṃ bhavissati, ye naṃ sīse āsiñcissanti, te sabbarogehi muccissanti, kāḷakaṇṇiyā ca parimuccissanti, tava pādapiṭṭhe sīsaṃ ṭhapetvā vandantā sahassaṃ dassanti, kathāsavanaṭṭhāne ṭhatvā vandantā sataṃ dassanti, cakkhupathe ṭhatvā vandantā ekekaṃ kahāpaṇaṃ datvā vandissanti, appamattā hohī’’ti taṃ ovaditvā gehā nikkhamma mahājanassa passantasseva candamaṇḍalaṃ pāvisi.
The Great Being went there, touched Diṭṭhamaṅgalikā on the navel with his big toe, and said, “Good lady, conception has taken place for you. You will give birth to a son. Both you and your son will attain the highest gain and glory. The water from washing your head will become the consecration water for kings throughout all of Jambudīpa. And the water from your bath will become the water of immortality. Those who sprinkle it on their heads will be freed from all diseases and will be delivered from misfortune. Those who bow, placing their heads on the top of your feet, will give a thousand. Those who bow while standing in a place where they can hear you speak will give a hundred. Those who bow while standing within your sight will give a single kahāpaṇa each and then bow. Be heedful.” Having thus advised her, he left the house and entered the disk of the moon as the great populace was watching.
Đại Sĩ đến đó, dùng ngón cái chạm vào rốn của Diṭṭhamaṅgalikā và nói: "Này hiền nữ, con đã mang thai, con sẽ sinh một đứa con trai. Con và con trai con sẽ đạt được vinh quang và lợi lộc tối thượng. Nước gội đầu của con sẽ là nước quán đảnh cho các vua trên toàn Jambudīpa. Nước tắm của con sẽ là nước cam lồ. Những ai rưới nó lên đầu sẽ thoát khỏi mọi bệnh tật và thoát khỏi sự xui xẻo. Những ai đặt đầu lên chân con để đảnh lễ sẽ cúng dường một ngàn. Những ai đứng ở nơi nghe pháp để đảnh lễ sẽ cúng dường một trăm. Những ai đứng trong tầm mắt để đảnh lễ sẽ cúng dường một kahāpaṇa mỗi người. Con hãy cẩn trọng!", Ngài khuyên bảo nàng như vậy, rồi rời khỏi nhà, và trước sự chứng kiến của đại chúng, ngài đi vào mặt trăng.
Brahmabhattā sannipatitvā diṭṭhamaṅgalikaṃ mahantena sakkārena nagaraṃ pavesetvā mahantena sirisobhaggena tattha vasāpesuṃ.
The devotees of Brahmā gathered and led Diṭṭhamaṅgalikā into the city with great honor, and had her live there with great splendor and fortune.
Những người sùng bái Phạm Thiên tập trung lại, đưa Diṭṭhamaṅgalikā vào thành với sự tôn kính lớn, và cho nàng sống ở đó với sự vinh hiển và may mắn lớn lao.
Devavimānasadisañcassā nivesanaṃ kāresuṃ.
They had a residence like a celestial mansion built for her.
Họ xây cho nàng một ngôi nhà giống như cung trời.
Tattha netvā uḷāraṃ lābhasakkāraṃ upanāmesuṃ.
Having brought her there, they presented her with magnificent gains and honor.
Họ đưa nàng đến đó và cúng dường nàng những lợi lộc và sự tôn kính cao quý.
Puttalābhādi sabbo bodhisattena vuttasadisova ahosi.
Everything, such as the gain of a son, was just as the Bodhisatta had said.
Tất cả mọi thứ, như việc sinh con, đều đúng như Bồ Tát đã nói.
Soḷasasahassā brāhmaṇā diṭṭhamaṅgalikāya puttena saha nibaddhaṃ bhuñjanti, sahassamattā naṃ parivārenti, anekasahassānaṃ dānaṃ dīyati.
Sixteen thousand brahmins ate regularly with Diṭṭhamaṅgalikā’s son, about a thousand attended upon him, and alms were given to many thousands.
Mười sáu ngàn Bà-la-môn ăn uống thường xuyên cùng với con trai của Diṭṭhamaṅgalikā, một ngàn người vây quanh nó, và hàng ngàn người nhận được sự bố thí.
Atha mahāsatto ‘‘ayaṃ aṭṭhāne abhippasanno, handassa dakkhiṇeyye jānāpessāmī’’ti bhikkhāya caranto tassā gehaṃ gantvā tena saddhiṃ sallapitvā agamāsi.
Then the Great Being, thinking, “This person has confidence in an unworthy place; come, I will make him know who is worthy of offerings,” went to her house while wandering for alms and, after conversing with him, left.
Rồi Đại Sĩ nghĩ: "Kẻ này đã tin tưởng một cách sai lầm. Này, tôi sẽ cho nó biết về những người đáng cúng dường", rồi ngài đi khất thực, đến nhà nàng, nói chuyện với nó rồi bỏ đi.
Atha kumāro gāthamāha –
Then the young man spoke the verse:
Rồi đứa bé nói lên bài kệ:
Tena vuttaṃ anācāraṃ asahamānā devatā tassa tesañca soḷasasahassānaṃ brāhmaṇānaṃ mukhaṃ viparivattesuṃ.
A deity, unable to endure the misconduct spoken by him, twisted his face and the faces of those sixteen thousand brahmins.
Không chịu đựng được hành vi bất kính mà đứa bé đã nói, các vị thiên thần đã làm cho miệng của đứa bé và mười sáu ngàn Bà-la-môn đó bị biến dạng.
Taṃ disvā diṭṭhamaṅgalikā mahāsattaṃ upasaṅkamitvā tamatthaṃ ārocesi.
Seeing that, Diṭṭhamaṅgalikā approached the Great Being and informed him of the matter.
Thấy vậy, Diṭṭhamaṅgalikā đến gần Đại Sĩ và trình bày sự việc.
Bodhisatto ‘‘tassa anācāraṃ asahantehi yakkhehi so vippakāro kato, api ca kho pana imaṃ ucchiṭṭhapiṇḍakaṃ tesaṃ mukhe āsiñcitvā taṃ vippakāraṃ vūpasamehī’’ti āha.
The Bodhisatta said, “That disfigurement was done by yakkhas who could not endure his misconduct. However, by sprinkling this leftover almsfood on their mouths, you can appease that disfigurement.”
Bồ Tát nói: "Các Dạ-xoa không chịu đựng được hành vi bất kính của nó đã gây ra sự biến dạng đó. Tuy nhiên, con hãy rưới nắm cơm thừa này vào miệng chúng để làm dịu sự biến dạng đó."
Sāpi tathā katvā taṃ vūpasamesi.
She did so and appeased it.
Nàng cũng làm như vậy và làm dịu được sự biến dạng đó.
Atha diṭṭhamaṅgalikā puttaṃ āha – ‘‘tāta, imasmiṃ loke dakkhiṇeyyā nāma mātaṅgapaṇḍitasadisā bhavanti, na ime brāhmaṇā viya jātimattena, mantasajjhāyanamattena vā mānatthaddhā’’ti vatvā ye tadā sīlādiguṇavisesayuttā jhānasamāpattilābhino ceva paccekabuddhā ca, tatthevassa pasādaṃ uppādesīti.
Then Diṭṭhamaṅgalikā said to her son: “Dear son, in this world, those worthy of offerings are like the wise Mātaṅga; they are not, like these brahmins, stiff with conceit merely on account of birth or the mere chanting of hymns.” Having said this, she inspired confidence in him towards those who at that time were endowed with the special qualities of virtue and so on, who were attainers of jhāna and samāpatti, and who were Paccekabuddhas.
Rồi Diṭṭhamaṅgalikā nói với con trai: "Này con, trong thế gian này, những người đáng cúng dường là những người như Mātaṅga hiền trí, chứ không phải những Bà-la-môn này, những kẻ kiêu căng chỉ vì dòng dõi hay vì tụng niệm chú thuật", nói xong, nàng đã tạo niềm tin cho nó vào những người có phẩm hạnh đặc biệt như giới đức, đạt được thiền định và các vị Độc Giác Phật vào thời đó.
Tadā vettavatīnagare jātimanto nāma eko brāhmaṇo pabbajitvāpi jātiṃ nissāya mahantaṃ mānamakāsi.
At that time, in the city of Vettavatī, a certain brahmin named Jātimanta, even after going forth, held great conceit on account of his birth.
Lúc bấy giờ, tại thành phố Vettavatī, một Bà-la-môn tên Jātimanta, dù đã xuất gia, vẫn nương vào dòng dõi của mình mà sinh lòng kiêu mạn lớn.
Mahāsatto ‘‘tassa mānaṃ bhindissāmī’’ti taṃ ṭhānaṃ gantvā tassāsanne uparisote vāsaṃ kappesi.
The Great Being, thinking, “I will shatter his conceit,” went to that place and took up residence upstream, near him.
Đại sĩ nghĩ: “Ta sẽ phá tan sự kiêu mạn của ông ta,” rồi đi đến nơi đó và an cư ở thượng nguồn, gần ông ta.
Tena vuttaṃ –
Regarding this, it was said:
Do đó đã được nói –
Atha mahāsatto ekadivasaṃ dantakaṭṭhaṃ khāditvā ‘‘idaṃ jātimantassa jaṭāsu laggatū’’ti adhiṭṭhāya nadiyaṃ pātesi.
Then one day, the Great Being, after chewing a tooth-stick, made a determination, “May this get caught in Jātimanta’s matted hair,” and dropped it into the river.
Rồi một ngày nọ, Đại sĩ nhai cây xỉa răng, sau khi tác ý: “Cây xỉa răng này hãy mắc vào búi tóc của Jātimanta,” Ngài liền ném xuống sông.
Taṃ tassa udakaṃ ācamentassa jaṭāsu laggi, so taṃ disvā ‘‘nassa vasalā’’ti vatvā ‘‘kutoyaṃ kāḷakaṇṇī āgato, upadhāressāmi na’’nti uddhaṃsotaṃ gacchanto mahāsattaṃ disvā ‘‘kiṃjātikosī’’ti pucchi.
It got caught in the matted hair of that brahmin as he was rinsing his mouth with water. Seeing it, he said, “Away with you, outcast!” and thinking, “From where has this ill-omened one come? I shall investigate,” he went upstream, saw the Great Being, and asked, “Of what caste are you?”
Khi ông ta súc miệng nước, cây xỉa răng đó đã mắc vào búi tóc của ông ta; thấy vậy, ông ta nói: “Đi đi, đồ tiện dân!” rồi nói tiếp: “Tên khốn kiếp này từ đâu đến vậy? Ta sẽ điều tra xem,” rồi đi ngược dòng, thấy Đại sĩ, ông ta hỏi: “Ngươi thuộc dòng dõi nào?”
‘‘Caṇḍālosmī’’ti.
“I am a caṇḍāla.”
“Tôi là người Caṇḍāla.”
‘‘Tayā nadiyaṃ dantakaṭṭhaṃ pātita’’nti?
“Was it you who dropped the tooth-stick into the river?”
“Ngươi đã ném cây xỉa răng xuống sông phải không?”
‘‘Āma, mayā’’ti.
“Yes, it was I.”
“Vâng, là tôi.”
‘‘Nassa, vasala, caṇḍāla, kāḷakaṇṇi, mā idha vasi, heṭṭhāsote vasā’’ti vatvā heṭṭhāsote vasantenapi pātite dantakaṭṭhe paṭisotaṃ āgantvā jaṭāsu laggante ‘‘nassa, vasala, sace idha vasissasi, sattame divase sattadhā te muddhā phalissatī’’ti āha.
“Away with you, outcast, caṇḍāla, ill-omened one! Do not live here; live downstream!” he said. But when the Great Being, living downstream, also dropped a tooth-stick, it went against the current and got caught in his matted hair. He then said: “Away with you, outcast! If you stay here, on the seventh day your head will split into seven pieces.”
“Đi đi, đồ tiện dân, đồ Caṇḍāla, đồ khốn kiếp, đừng sống ở đây, hãy sống ở hạ nguồn!” Ông ta nói vậy, nhưng khi cây xỉa răng do người sống ở hạ nguồn ném xuống lại trôi ngược dòng và mắc vào búi tóc của ông ta, ông ta lại nói: “Đi đi, đồ tiện dân! Nếu ngươi còn sống ở đây, đến ngày thứ bảy đầu ngươi sẽ vỡ làm bảy mảnh.”
Tena vuttaṃ –
Regarding this, it was said:
Do đó đã được nói –
Tattha vicaranto anukūlamhīti ucchiṭṭhadantakaṭṭhe attano jaṭāsu lagge tassa āgamanagavesanavasena gaṅgāya tīre anuvicaranto.
Therein, wandering along the bank means wandering along the bank of the Ganges in order to search for the origin of the used tooth-stick that was caught in his matted hair.
Ở đây, khi đi dọc theo bờ sông có nghĩa là, khi cây xỉa răng dơ bẩn mắc vào búi tóc của mình, ông ta đã đi dọc theo bờ sông Hằng để tìm kiếm sự xuất hiện của người đó.
Uddhaṃ me assamaddasāti attano vasanaṭṭhānato uparisote mama assamaṃ paṇṇasālaṃ addakkhi.
He saw my hermitage upstream means he saw my hermitage, my leaf-hut, upstream from his own dwelling place.
Ông ta đã thấy am thất của tôi ở thượng nguồn có nghĩa là, ông ta đã thấy am thất, túp lều lá của tôi ở thượng nguồn so với nơi ông ta trú ngụ.
Tattha maṃ paribhāsetvāti mama assamaṃ āgantvā jātiṃ sutvā tatova paṭikkamitvā savanūpacāre ṭhatvā ‘‘nassa, vasala caṇḍāla, kāḷakaṇṇi mā idha vasī’’tiādīni vatvā bhayena santajjetvā.
There, having reviled me means having come to my hermitage, heard my caste, and then, having turned back from there and standing within earshot, he intimidated me with fear, saying such things as, “Away with you, outcast, caṇḍāla, ill-omened one! Do not live here!”
Ở đó, ông ta mắng nhiếc tôi có nghĩa là, ông ta đã đến am thất của tôi, nghe về dòng dõi của tôi, rồi từ đó quay lại, đứng trong tầm nghe và nói: “Đi đi, đồ tiện dân, đồ Caṇḍāla, đồ khốn kiếp, đừng sống ở đây!” và những lời tương tự, đe dọa bằng nỗi sợ hãi.
Abhisapi muddhaphālananti ‘‘sace jīvitukāmosi, ettova sīghaṃ palāyassū’’ti vatvā ‘‘sace na pakkamissati, ito te sattame divase sattadhā muddhā phalatū’’ti me abhisapaṃ adāsi.
He cursed me with the splitting of my head means he gave me a curse, saying, “If you wish to live, flee from here at once,” and, “If you do not depart, may your head split into seven pieces on the seventh day from now.”
Rồi nguyền rủa tôi đầu vỡ có nghĩa là, ông ta đã nói: “Nếu ngươi muốn sống, hãy nhanh chóng bỏ chạy khỏi đây!” rồi ban lời nguyền cho tôi: “Nếu ngươi không rời đi, đến ngày thứ bảy đầu ngươi sẽ vỡ làm bảy mảnh.”
63. Yadihaṃ tassa pakuppeyyanti tassa mānatthaddhassa kūṭajaṭilassa ahaṃ yadi kujjheyyaṃ.
63. If I were to be angry with him means if I were to be angry with that conceited, fraudulent matted-hair ascetic.
63. Nếu tôi nổi giận với ông ta có nghĩa là, nếu tôi nổi giận với kẻ Bà-la-môn tóc bện giả dối, kiêu mạn cứng đầu đó.
Yadi sīlaṃ na gopayeti sīlaṃ yadi na rakkheyyaṃ, idaṃ sīlaṃ nāma jīvitanirapekkhaṃ sammadeva rakkhitabbanti yadi na cinteyyanti attho.
If I were not to guard my virtue means if I were not to protect my virtue, the meaning is, if I were not to think, “This virtue should be protected properly, without regard for my life.”
Nếu tôi không giữ gìn giới có nghĩa là, nếu tôi không bảo vệ giới, ý nói là nếu tôi không suy nghĩ rằng giới này phải được bảo vệ một cách đúng đắn, bất chấp mạng sống.
Oloketvānahaṃ tassa, kareyyaṃ chārikaṃ viyāti sacāhaṃ tadā tassa appatīto abhavissaṃ.
By looking at him, I could have turned him to ashes means if I had been displeased with him at that time.
Tôi sẽ biến ông ta thành tro bụi có nghĩa là, nếu khi đó tôi không hài lòng với ông ta.
Mama cittācāraṃ ñatvā mayi abhippasannā devatā khaṇeneva taṃ bhasmamuṭṭhiṃ viya viddhaṃseyyunti adhippāyo.
The intention is: the devatās, knowing the state of my mind and being pleased with me, would in an instant have destroyed him like a handful of ash.
Ý là, các vị thiên nhân, sau khi biết tâm ý của tôi và rất hoan hỷ với tôi, sẽ ngay lập tức tiêu diệt ông ta như một nắm tro.
Satthā pana tadā attano appatītabhāve sati devatāhi sādhetabbaṃ tassa anatthaṃ attanā kattabbaṃ viya katvā desesi ‘‘kareyyaṃ chārikaṃ viyā’’ti.
But the Teacher, presenting the harm to be done to him by the devatās in the event of his own displeasure as if it were to be done by himself, taught, “I could have turned him to ashes.”
Tuy nhiên, Đức Phật đã thuyết giảng điều bất lợi mà các vị thiên nhân sẽ thực hiện khi Ngài không hài lòng như thể chính Ngài sẽ làm, bằng cách nói: “Tôi sẽ biến ông ta thành tro bụi.”
Vitaṇḍavādī panāha – ‘‘bodhisattova taṃ jaṭilaṃ icchamāno iddhiyā chārikaṃ kareyya, evañhi sati imissā pāḷiyā attho ujukameva nīto hotī’’ti.
A sophist, however, says: “The Bodhisatta himself, if he so wished, could have turned that matted-hair ascetic to ashes by his psychic power. For if this were so, the meaning of this Pāḷi text would be taken straightforwardly.”
Nhưng kẻ biện luận sai lầm nói rằng: “Bồ-tát, nếu muốn, có thể dùng thần thông biến vị ẩn sĩ đó thành tro bụi; nếu vậy, ý nghĩa của đoạn kinh văn này sẽ được hiểu một cách trực tiếp.”
So evamassa vacanīyo – ‘‘tvaṃ iddhiyā parūpaghātaṃ vadasi, iddhi nāmesā adhiṭṭhānā iddhi, vikubbanā iddhi, manomayā iddhi, ñāṇavipphārā iddhi, samādhivipphārā iddhi, ariyā iddhi, kammavipākajā iddhi, puññavato iddhi, vijjāmayā iddhi, tattha tattha sammāpayogappaccayā ijjhanaṭṭhena iddhīti dasavidhā.
He should be spoken to thus: "You speak of harming others by means of iddhi. This iddhi is of ten kinds: adhiṭṭhānā iddhi (the power of determination), vikubbanā iddhi (the power of transformation), manomayā iddhi (the mind-made power), ñāṇavipphārā iddhi (the power of pervading knowledge), samādhivipphārā iddhi (the power of pervading concentration), ariyā iddhi (the noble power), kammavipākajā iddhi (the power born of kamma-result), puññavato iddhi (the power of the meritorious), vijjāmayā iddhi (the power consisting of knowledge), and iddhi in the sense of succeeding due to right application in various instances."
Người đó nên được nói như sau: “Ngươi nói về việc dùng thần thông để làm hại người khác. Thần thông này có mười loại: thần thông do tác ý, thần thông biến hóa, thần thông do tâm tạo, thần thông do sự lan tỏa của trí tuệ, thần thông do sự lan tỏa của định, thần thông của bậc Thánh, thần thông do quả nghiệp, thần thông của người có phước, thần thông do minh, và thần thông do sự thành tựu nhờ sự ứng dụng đúng đắn trong từng trường hợp.”
Tattha ‘‘kataraṃ iddhiṃ vadesī’’ti?
Therein, "Which iddhi are you referring to?"
“Trong số đó, ngươi nói về loại thần thông nào?”
‘‘Bhāvanāmaya’’nti.
"The one developed through meditation."
“Thần thông do tu tập.”
‘‘Kiṃ pana bhāvanāmayāya parūpaghātakammaṃ hotī’’ti?
"But can an act of harming others occur through the iddhi developed through meditation?"
“Vậy thần thông do tu tập có thể gây ra hành động làm hại người khác không?”
Āma, ekacce ācariyā ‘‘ekavāraṃ hotī’’ti vadanti, yathā hi paraṃ paharitukāmena udakabharite ghaṭe khitte paropi paharīyati, ghaṭopi bhijjati, evameva bhāvanāmayāya iddhiyā ekavāraṃ parūpaghātakammaṃ hoti, tato paṭṭhāya pana sā nassati.
Yes, some teachers say it can occur once. For just as when a pot filled with water is thrown with the intention of striking another, the other person is struck and the pot is also broken, in the same way, an act of harming others can occur once through the iddhi developed through meditation, but from then on, that power is lost.
Vâng, một số vị thầy nói rằng “có một lần”. Giống như khi một người muốn đánh người khác ném một cái bình đầy nước, thì người kia cũng bị đánh và cái bình cũng vỡ, tương tự như vậy, thần thông do tu tập có thể gây ra hành động làm hại người khác một lần, nhưng sau đó nó sẽ bị hủy diệt.
Atha so ‘‘bhāvanāmayāya iddhiyā neva ekavāraṃ na dvevāraṃ parūpaghātakammaṃ hotī’’ti vatvā pucchitabbo ‘‘kiṃ bhāvanāmayā iddhi kusalā akusalā abyākatā, sukhāya vedanāya sampayuttā dukkhāya vedanāya sampayuttā adukkhamasukhāya vedanāya sampayuttā, savitakkasavicārā avitakkavicāramattā avitakkaavicārā, kāmāvacarā rūpāvacarā arūpāvacarā’’ti?
Then, after stating, "An act of harming others can never occur, not once, not twice, through the iddhi developed through meditation," he should be asked: "Is the iddhi developed through meditation wholesome, unwholesome, or indeterminate; associated with pleasant feeling, painful feeling, or neither-painful-nor-pleasant feeling; accompanied by thought and examination, with only examination without thought, or without thought and examination; of the sense-sphere, the fine-material sphere, or the immaterial sphere?"
Rồi người đó nói: “Thần thông do tu tập không bao giờ gây ra hành động làm hại người khác, dù một lần hay hai lần,” rồi nên hỏi: “Thần thông do tu tập là thiện, bất thiện hay vô ký? Nó tương ưng với cảm thọ lạc, cảm thọ khổ hay cảm thọ không khổ không lạc? Nó có tầm có tứ, chỉ có tứ, hay không tầm không tứ? Nó thuộc cõi Dục giới, cõi Sắc giới hay cõi Vô sắc giới?”
Jānanto ‘‘bhāvanāmayā iddhi kusalā abyākatā vā adukkhamasukhavedaniyā avitakkaavicārā rūpāvacarā cā’’ti vakkhati.
Knowing, he will say: "The iddhi developed through meditation is either wholesome or indeterminate, associated with neither-painful-nor-pleasant feeling, without thought and examination, and of the fine-material sphere."
Nếu biết, người đó sẽ nói: “Thần thông do tu tập là thiện hoặc vô ký, tương ưng với cảm thọ không khổ không lạc, không tầm không tứ, và thuộc cõi Sắc giới.”
So vattabbo ‘‘pāṇātipātacetanā kusalādīsu kataraṃ koṭṭhāsaṃ bhajatī’’ti?
He should be told: "To which category among wholesome, etc., does the volition for killing a living being belong?"
Người đó nên được nói: “Vậy ý chí sát sinh thuộc phần nào trong các loại thiện, v.v.?”
Jānanto vakkhati ‘‘pāṇātipātacetanā akusalāva dukkhavedanāva savitakkasavicārāva kāmāvacarāvā’’ti.
Knowing, he will say: "The volition for killing a living being is only unwholesome, only with painful feeling, only with thought and examination, and only of the sense-sphere."
Nếu biết, người đó sẽ nói: “Ý chí sát sinh là bất thiện, tương ưng với cảm thọ khổ, có tầm có tứ, và thuộc cõi Dục giới.”
Evaṃ sante ‘‘tava pañho neva kusalattikena sameti, na vedanāttikena na vitakkattikena na bhūmantarenā’’ti pāḷiyā virodhaṃ dassetvā saññāpetabbo.
"That being so, your question does not align with the wholesome triad, nor with the feeling triad, nor with the thought triad, nor with the different planes." Having thus shown the contradiction with the Pāḷi, he should be made to understand.
Như vậy, người đó nên được thuyết phục bằng cách chỉ ra sự mâu thuẫn với kinh văn: “Vấn đề của ngươi không phù hợp với ba loại thiện, không phù hợp với ba loại cảm thọ, không phù hợp với ba loại tầm, và không phù hợp với các cõi.”
Yadi pana so ‘‘puna caparaṃ, bhikkhave, idhekacco samaṇo vā brāhmaṇo vā iddhimā cetovasippatto aññissā kucchigataṃ gabbhaṃ pāpakena manasānupekkhitā hoti ‘aho vata yaṃ taṃ kucchigataṃ gabbhaṃ na sotthinā abhinikkhameyyā’ti.
But if he should cite the Kulumpasutta, which is not included in the recitals: "Furthermore, bhikkhus, here a certain recluse or brahmin, who is powerful and has attained mastery of mind, regards the foetus in another's womb with a malevolent mind, thinking: 'Oh, may that foetus in the womb not come forth safely!'"
Tuy nhiên, nếu người đó trích dẫn Kulumpasutta, một bài kinh không được đưa vào kết tập, nói rằng: “Này các Tỳ-kheo, hơn nữa, ở đây, một số Sa-môn hoặc Bà-la-môn có thần thông, đã đạt được sự thành tựu về tâm, quán sát một bào thai trong bụng người khác với tâm ác ý, nghĩ rằng: ‘Ước gì bào thai trong bụng đó không ra đời an toàn.’
Evampi, bhikkhave, kulumpassa upaghāto hotī’’ti saṅgītiṃ anāruḷhaṃ kulumpasuttaṃ udāhareyya.
"In this way too, bhikkhus, there is harm to the foetus."
Này các Tỳ-kheo, ngay cả như vậy, sự hủy hoại của dòng dõi cũng xảy ra.”
Tassāpi ‘‘tvaṃ atthaṃ na jānāsi.
Regarding that too, he should be made to understand by saying: "You do not know the meaning.
Với người đó cũng nên nói: “Ngươi không hiểu ý nghĩa.
Iddhimā cetovasippattoti hi ettha na bhāvanāmayā iddhi adhippetā, āthabbanikā iddhi adhippetā.
For here, by 'powerful and has attained mastery of mind,' the iddhi developed through meditation is not intended; the iddhi of the Atharvaveda is intended.
Ở đây, ‘có thần thông, đã đạt được sự thành tựu về tâm’ không có nghĩa là thần thông do tu tập, mà là thần thông của pháp thuật Áthabbana.
Sā hi ettha labbhamānā labbhatīti bhāvanāmayāya iddhiyā parūpaghāto na sambhavatiyevā’’ti saññāpetabbo.
Since that is what is obtainable here, the harming of others through the iddhi developed through meditation is simply not possible."
Vì thần thông đó có thể đạt được ở đây, nên không thể có việc thần thông do tu tập gây hại cho người khác.”
No ce saññattiṃ upeti, kammaṃ katvā uyyojetabbo.
If he does not come to an understanding, a formal act should be performed and he should be expelled.
Nếu người đó không được thuyết phục, thì nên làm nghiệp và đuổi đi.
Tasmā yathāvuttanayenevettha gāthāya attho veditabbo.
Therefore, the meaning of the verse here should be understood only in the way that has been stated.
Do đó, ý nghĩa của bài kệ ở đây nên được hiểu theo cách đã nói trên.
Tathā pana tena abhisapito mahāsatto ‘‘sacāhaṃ etassa kujjhissāmi, sīlaṃ me arakkhitaṃ bhavissati, upāyenevassa mānaṃ bhindissāmi, sā cassa rakkhā bhavissatī’’ti sattame divase sūriyuggamanaṃ vāresi.
Then, having been cursed by him in that way, the Great Being thought, "If I get angry with this person, my virtue will not be protected. I will break his pride by a stratagem, and that will be a protection for him," and on the seventh day, he stopped the sun from rising.
Đại sĩ, bị ông ta nguyền rủa như vậy, nghĩ: “Nếu ta nổi giận với ông ta, giới của ta sẽ không được bảo vệ; ta sẽ phá tan sự kiêu mạn của ông ta bằng một phương tiện khéo léo, và đó sẽ là sự bảo vệ cho ông ta,” rồi Ngài đã ngăn mặt trời mọc vào ngày thứ bảy.
Manussā sūriyassa anuggamanena ubbāḷhā jātimantatāpasaṃ upasaṅkamitvā ‘‘bhante, tumhe sūriyassa uggantuṃ na dethā’’ti pucchiṃsu.
The people, distressed by the non-rising of the sun, approached the high-caste ascetic and asked, "Venerable sir, are you not allowing the sun to rise?"
Mọi người, vì mặt trời không mọc mà gặp khó khăn, đã đến gặp vị ẩn sĩ Jātimanta và hỏi: “Bạch ngài, có phải ngài không cho mặt trời mọc?”
So ‘‘na metaṃ kammaṃ, gaṅgātīre pana eko caṇḍālatāpaso vasati, tassetaṃ kammaṃ siyā’’ti āha.
He said, "This is not my doing. But there is a certain outcaste ascetic living on the bank of the Ganges; this might be his doing."
Ông ta nói: “Đó không phải là việc của tôi; nhưng có một ẩn sĩ Caṇḍāla sống bên bờ sông Hằng, có lẽ đó là việc của ông ta.”
Manussā mahāsattaṃ upasaṅkamitvā ‘‘bhante, tumhe sūriyassa uggantuṃ na dethā’’ti pucchiṃsu.
The people approached the Great Being and asked, "Venerable sir, are you not allowing the sun to rise?"
Mọi người đến gặp Đại sĩ và hỏi: “Bạch ngài, có phải ngài không cho mặt trời mọc?”
‘‘Āmāvuso’’ti.
"Yes, friends."
“Vâng, thưa các bạn.”
‘‘Kiṃkāraṇā’’ti?
"For what reason?"
“Vì lý do gì?”
‘‘Tumhākaṃ kulūpakatāpaso maṃ niraparādhaṃ abhisapi, tasmiṃ āgantvā khamāpanatthaṃ mama pādesu patite sūriyaṃ vissajjessāmī’’ti.
"The ascetic supported by your families cursed me, though I am innocent. When he comes and falls at my feet to ask for forgiveness, I will release the sun."
“Vị ẩn sĩ mà các bạn tôn kính đã nguyền rủa tôi một cách vô cớ; khi ông ta đến xin lỗi và quỳ dưới chân tôi, tôi sẽ thả mặt trời ra.”
Te gantvā taṃ ākaḍḍhantā ānetvā mahāsattassa pādamūle nipajjāpetvā khamāpetvā ‘‘sūriyaṃ vissajjetha, bhante’’ti āhaṃsu.
They went, dragged him back, made him lie down at the Great Being's feet, and made him ask for forgiveness. Then they said, "Release the sun, venerable sir."
Họ đi kéo ông ta đến, bắt ông ta nằm dưới chân Đại sĩ, xin lỗi, rồi nói: “Bạch ngài, xin hãy thả mặt trời ra.”
‘‘Na sakkā vissajjetuṃ, sacāhaṃ vissajjessāmi, imassa sattadhā muddhā phalissatī’’ti.
"It is not possible to release it. If I release it, this man's head will split into seven pieces."
“Không thể thả được; nếu tôi thả, đầu của ông ta sẽ vỡ làm bảy mảnh.”
‘‘Atha, bhante, kiṃ karomā’’ti.
"Then, venerable sir, what should we do?"
“Vậy bạch ngài, chúng tôi phải làm gì?”
Mahāsatto ‘‘mattikāpiṇḍaṃ āharathā’’ti āharāpetvā ‘‘imaṃ tāpasassa sīse ṭhapetvā tāpasaṃ otāretvā udake ṭhapetha, yadā sūriyo dissati, tadā tāpaso udake nimujjatū’’ti vatvā sūriyaṃ vissajjesi.
The Great Being, having had a lump of clay brought by saying, “Bring a lump of clay,” said, “Having placed this on the ascetic’s head and having lowered the ascetic, place him in the water. When the sun is seen, then let the ascetic submerge in the water,” and he released the sun.
Đại sĩ nói: “Hãy mang một cục đất sét đến.” Sau khi họ mang đến, Ngài nói: “Hãy đặt cục đất sét này lên đầu vị ẩn sĩ, rồi đưa vị ẩn sĩ xuống nước, khi mặt trời xuất hiện, vị ẩn sĩ hãy lặn xuống nước,” rồi Ngài đã thả mặt trời ra.
Sūriyarasmīhi phuṭṭhamatteva mattikāpiṇḍo sattadhā bhijji.
As soon as it was touched by the sun’s rays, the lump of clay shattered into seven pieces.
Ngay khi cục đất sét vừa bị tia nắng mặt trời chạm vào, nó đã vỡ làm bảy mảnh.
Tāpaso udake nimujji.
The ascetic submerged in the water.
Vị ẩn sĩ đã lặn xuống nước.
Tena vuttaṃ –
Therefore it was said:
Do đó đã được nói –
Tattha yaṃ so tadā maṃ abhisapīti so jātimantajaṭilo yaṃ muddhaphālanaṃ sandhāya tadā maṃ abhisapi, mayhaṃ sapaṃ adāsi.
Therein, that which he then cursed me with: that matted-hair ascetic of high birth, with reference to the splitting of the head, then cursed me, gave me a curse.
Ở đây, lời nguyền mà ông ta đã nguyền rủa tôi khi đó có nghĩa là, vị ẩn sĩ Jātimanta đó đã nguyền rủa tôi, đã ban lời nguyền cho tôi, liên quan đến việc đầu vỡ khi đó.
Tasseva matthake nipatīti taṃ mayhaṃ upari tena icchitaṃ tasseva pana upari nipati nipatanabhāvena aṭṭhāsi.
Fell upon his own head: that which was wished by him for me, instead fell upon himself; it stood in a state of falling.
Tasseva matthake nipatīti điều hắn mong muốn giáng xuống đầu ta, nhưng thay vào đó, nó lại giáng xuống chính đầu hắn, ở trạng thái rơi xuống.
Evañhetaṃ hoti yathā taṃ appaduṭṭhassa padussato.
Thus it happens as in the case of one who harms the harmless.
Điều này xảy ra như vậy, đối với kẻ làm ác với người không ác.
Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘yo appaduṭṭhassa narassa dussati…pe… paṭivātaṃva khitto’’ti (dha. pa. 125; su. ni. 667; jā. 1.5.94).
For this was said by the Blessed One: “Whoever offends an inoffensive man… like fine dust thrown against the wind.”
Điều này đã được Đức Thế Tôn nói: “Ai làm ác với người không ác… (v.v.)… như ném vào gió ngược.”
Yogena taṃ pamocayinti taṃ tassa bhāsitaṃ matthakaphālanaṃ upāyena tato pamocesiṃ, taṃ vā jaṭilaṃ tato pamocesiṃ, yena upāyena taṃ na hoti, tathā akāsinti attho.
By a stratagem I freed him from it: I freed him from that spoken head-splitting by means of a stratagem; or, I freed that matted-hair ascetic from it. The meaning is: I acted in such a way, by which stratagem that would not happen.
Yogena taṃ pamocayinti nghĩa là ta đã giải thoát khỏi lời nói của hắn về việc nứt đầu bằng phương tiện ấy, hoặc ta đã giải thoát vị ẩn sĩ ấy khỏi điều đó, tức là ta đã làm cho điều đó không xảy ra bằng phương tiện nào đó.
Yañhi tena pāramitāparibhāvanasamiddhāhi nānāsamāpattivihāraparipūritāhi sīladiṭṭhisampadāhi susaṅkhatasantāne mahākaruṇādhivāse mahāsatte ariyūpavādakammaṃ abhisapasaṅkhātaṃ pharusavacanaṃ payuttaṃ, taṃ mahāsattassa khettavisesabhāvato tassa ca ajjhāsayapharusatāya diṭṭhadhammavedanīyaṃ hutvā sace so mahāsattaṃ na khamāpesi, sattame divase vipaccanasabhāvaṃ jātaṃ, khamāpite pana mahāsatte payogasampattipaṭibāhitattā avipākadhammataṃ āpajji ahosikammabhāvato.
For that harsh speech, designated as a curse, which was uttered by him against the Great Being, whose mental continuum was well-conditioned by the virtues and views perfected by various attainments and abiding, which were fulfilled through the cultivation of the perfections, and who was the abode of great compassion—that act of reviling a noble one, due to the special quality of the field that was the Great Being and the harshness of his own disposition, became a kamma to be experienced in this very life. If he had not asked for the Great Being’s forgiveness, it would have ripened on the seventh day. But since the Great Being was asked for forgiveness, it became a kamma with no result, due to the condition of its performance being obstructed, thus becoming an ineffective kamma.
Thật vậy, lời nói thô ác, tức là lời nguyền rủa, được thốt ra bởi hắn nhắm vào vị Đại Bồ Tát, người có dòng tâm thanh tịnh được trau dồi bởi các Ba-la-mật, viên mãn với nhiều thiền định và các trú xứ, có giới và kiến giải toàn hảo, trú ngụ trong đại bi, do đặc tính của Đại Bồ Tát là một ruộng phước đặc biệt và do tâm ác độc của kẻ đó, đã trở thành nghiệp cảm thọ ngay trong hiện tại. Nếu vị ấy không xin lỗi Đại Bồ Tát, thì nghiệp ấy có bản chất sẽ chín muồi vào ngày thứ bảy. Nhưng khi đã xin lỗi Đại Bồ Tát, do sự thành tựu của phương tiện đã ngăn chặn, nghiệp ấy trở thành vô hiệu, vì nó đã trở thành nghiệp vô hiệu.
Ayañhi ariyūpavādapāpassa diṭṭhadhammavedanīyassa ca dhammatā.
For this is the nature of the evil of reviling a noble one and of kamma to be experienced in this very life.
Đây là bản chất của ác nghiệp phỉ báng bậc Thánh, và là nghiệp cảm thọ ngay trong hiện tại.
Tattha yaṃ sattame divase bodhisattena sūriyuggamananivāraṇaṃ kataṃ, ayamettha yogoti adhippeto upāyo.
Herein, the prevention of the sunrise by the Bodhisatta on the seventh day is the stratagem, the means, intended here.
Ở đây, việc Bồ Tát ngăn cản mặt trời mọc vào ngày thứ bảy được hiểu là phương tiện (yoga).
Tena hi ubbāḷhā manussā bodhisattassa santike tāpasaṃ ānetvā khamāpesuṃ.
For by that, the agitated people brought the ascetic to the Bodhisatta and had him ask for forgiveness.
Khi ấy, những người bị quấy rầy đã đưa vị ẩn sĩ đến chỗ Bồ Tát và bắt vị ấy xin lỗi.
Sopi ca mahāsattassa guṇe jānitvā tasmiṃ cittaṃ pasādesīti veditabbaṃ.
And it should be understood that he too, having known the Great Being’s virtues, established confidence in his mind towards him.
Vị ấy cũng nên được hiểu là đã biết được phẩm hạnh của Đại Bồ Tát và đã phát tâm tịnh tín nơi Ngài.
Yaṃ panassa matthake mattikāpiṇḍassa ṭhapanaṃ, tassa ca sattadhā phālanaṃ kataṃ, taṃ manussānaṃ cittānurakkhaṇatthaṃ, aññathā hi ime pabbajitāpi samānā cittassa vase vattanti, na pana cittaṃ attano vase vattāpentīti mahāsattampi tena sadisaṃ katvā gaṇheyyuṃ.
As for the placing of the lump of clay on his head and its shattering into seven pieces, that was done to preserve the confidence of the people. For otherwise, they might have thought, “These men, even though they are ascetics, are under the sway of their minds, and do not bring their minds under their own sway,” and thus regarded the Great Being as similar to him.
Còn việc đặt cục đất sét lên đầu vị ấy và làm cho nó nứt ra bảy mảnh, điều đó là để bảo vệ tâm của mọi người, vì nếu không, họ sẽ nghĩ rằng: “Ngay cả những người xuất gia này cũng bị chi phối bởi tâm, chứ không làm chủ được tâm của mình,” và họ sẽ xem Đại Bồ Tát cũng giống như vậy.
Tadassa nesaṃ dīgharattaṃ ahitāya dukkhāyāti.
That would be for their long-term harm and suffering.
Điều đó sẽ là bất lợi và đau khổ cho họ trong thời gian dài.
Idhāpi sesapāramiyo niddhāretabbā.
Here too, the remaining perfections should be determined.
Ở đây, các Ba-la-mật còn lại cũng cần được xác định.
Tathā nihīnajātikassa sato yathādhippāyaṃ diṭṭhamaṅgalikāya mānaniggaho, pabbajitvā ‘‘diṭṭhamaṅgalikāya avassayo bhavissāmī’’ti uppannacitto araññaṃ gantvā pabbajitvā sattadivasabbhantareyeva yathādhippāyaṃ jhānābhiññānibbattanaṃ, tato āgantvā diṭṭhamaṅgalikāya lābhaggayasaggappattiyā upāyasampādanaṃ, maṇḍabyakumārassa mānaniggaho, jātimantatāpasassa mānaniggaho, tassa ca ajānantasseva bhāvino jīvitantarāyassa apanayanaṃ, mahāparādhassāpi tassa akujjhitvā attano sīlānurakkhaṇaṃ, acchariyabbhutapāṭihāriyakaraṇanti evamādayo mahāsattassa guṇānubhāvā vibhāvetabbā.
Likewise, the following demonstrations of the Great Being’s virtuous power should be elaborated: while being of low birth, the subduing of the pride of Diṭṭhamaṅgalikā according to his wish; after going forth, with the thought arising, “I will become a refuge for Diṭṭhamaṅgalikā,” going to the forest, going forth, and within seven days producing the jhānas and abhiññās according to his wish; then returning and providing the means for Diṭṭhamaṅgalikā to attain the highest gain and fortune; the subduing of the pride of Prince Maṇḍabya; the subduing of the pride of the ascetic of high birth; the removal of the future danger to his life without his knowledge; not becoming angry at him despite his great offense and protecting his own virtue; the performance of wonderful and amazing miracles.
Tương tự, khi sinh ra trong dòng dõi thấp kém, sự chế ngự kiêu mạn của nữ nhân mê tín theo ý muốn; việc phát tâm xuất gia với ý nghĩ “ta sẽ là nơi nương tựa cho nữ nhân mê tín,” rồi vào rừng xuất gia và trong vòng bảy ngày đã chứng đắc các thiền định và thần thông theo ý muốn; sau đó trở về và thực hiện phương tiện để nữ nhân mê tín đạt được lợi lộc và danh tiếng cao nhất; sự chế ngự kiêu mạn của hoàng tử Maṇḍabya; sự chế ngự kiêu mạn của vị ẩn sĩ dòng dõi cao quý; việc loại bỏ hiểm họa tính mạng sắp xảy ra cho vị ấy mà vị ấy không hề hay biết; việc không giận dữ đối với vị ấy dù phạm lỗi lớn và việc giữ gìn giới hạnh của mình; việc thực hiện các phép lạ kỳ diệu và phi thường – những phẩm hạnh và năng lực như vậy của Đại Bồ Tát cần được làm rõ.