Atha mātāpitaro tesaṃ anicchamānānaññeva āvāhavivāhaṃ kariṃsu.
Then their parents arranged their marriage, even though they were unwilling.
Sau đó, cha mẹ họ đã tổ chức lễ cưới cho họ mặc dù cả hai đều không muốn.
Te ubhopi kilesasamuddaṃ anotaritvā dve mahābrahmāno viya ekatova vasiṃsu.
Both of them lived together like two great Brahmās, without descending into the ocean of defilements.
Cả hai người họ, không chìm đắm trong biển phiền não, đã sống cùng nhau như hai vị Đại Phạm thiên.
Dukūlakumāro pana macchaṃ vā migaṃ vā na māreti, antamaso āhaṭamaṃsampi na vikkiṇāti.
Dukūlakumāra, however, did not kill fish or deer, nor did he even sell meat that was brought to him.
Nhưng Hoàng tử Dukūla không giết cá hay thú rừng, thậm chí không bán thịt đã được mang đến.
Atha naṃ mātāpitaro vadiṃsu ‘‘tāta, tvaṃ nesādakule nibbattitvāpi neva gharāvāsaṃ icchasi, na pāṇavadhaṃ karosi, kiṃ nāma kammaṃ karissasī’’ti?
Then his parents said to him, "Son, even though you were born into a hunter's family, you do not desire a household life, nor do you take life. What kind of work will you do?"
Rồi cha mẹ chàng nói với chàng: “Con trai, con sinh ra trong gia đình thợ săn mà lại không muốn cuộc sống gia đình, không giết hại sinh vật, vậy con sẽ làm nghề gì đây?”
‘‘Ammatātā, tumhesu anujānantesu mayaṃ pabbajissāmā’’ti.
"Mother and Father, if you permit us, we will go forth into homelessness."
Chàng đáp: “Thưa cha mẹ, nếu cha mẹ cho phép, chúng con sẽ xuất gia.”
Taṃ sutvā mātāpitaro ‘‘tena hi pabbajathā’’ti dve jane anujāniṃsu.
Hearing that, their parents permitted the two of them, saying, "Then go forth."
Nghe vậy, cha mẹ họ nói: “Vậy thì hãy xuất gia đi,” và cho phép cả hai người.
Te tuṭṭhahaṭṭhā mātāpitaro vanditvā gāmato nikkhamitvā anupubbena gaṅgātīrena himavantaṃ pavisitvā yasmiṃ ṭhāne migasammatā nāma nadī himavantato otaritvā gaṅgaṃ pattā, taṃ ṭhānaṃ gantvā gaṅgaṃ pahāya migasammatābhimukhā abhiruhiṃsu.
Delighted and joyful, they bowed to their parents, left the village, and gradually entered the Himālaya along the bank of the Gaṅgā. They went to the place where the Migasammatā river descends from the Himālaya and meets the Gaṅgā, and leaving the Gaṅgā, they ascended towards the Migasammatā.
Họ vui mừng khôn xiết, đảnh lễ cha mẹ, rời làng, rồi tuần tự đi dọc bờ sông Gaṅgā, tiến vào Himavanta, đến nơi con sông Migasammatā từ Himavanta đổ vào Gaṅgā, rồi từ bỏ Gaṅgā mà đi ngược dòng Migasammatā.
Tasmiṃ khaṇe sakkassa bhavanaṃ uṇhākāraṃ dassesi.
At that moment, Sakka's abode showed signs of warmth.
Vào lúc đó, cung điện của Sakka (Đế Thích) hiện lên dấu hiệu nóng bức.
Sakko olokento taṃ kāraṇaṃ ñatvā vissakammaṃ āmantetvā ‘‘tāta vissakamma, dve mahāpurisā gāmā nikkhamitvā himavantaṃ paviṭṭhā, tesaṃ nivāsaṭṭhānaṃ laddhuṃ vaṭṭati, migasammatānadiyā aḍḍhakosantare etesaṃ paṇṇasālañca pabbajitaparikkhāre ca māpetvā ehī’’ti āha.
Sakka, observing and understanding the reason, summoned Vissakamma and said, "Dear Vissakamma, two great individuals have left the village and entered the Himālaya. It is fitting for them to have a dwelling place. Go and build a leaf-hut and ascetic's requisites for them about half a kos from the Migasammatā river, and then return."
Sakka nhìn thấy, biết được nguyên nhân, bèn gọi Vissakamma đến và nói: “Này Vissakamma, hai vị đại nhân đã rời làng và vào Himavanta, cần phải tìm cho họ một nơi ở. Hãy dựng một túp lều lá và các vật dụng của người xuất gia cho họ cách sông Migasammatā nửa do tuần rồi trở về.”
So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā mūgapakkhajātake (jā. 2.22.1 ādayo) vuttanayeneva sabbaṃ saṃvidahitvā amanāpasadde migapakkhino palāpetvā ekapadikaṃ jaṅghamaggaṃ māpetvā sakaṭṭhānameva gato.
He replied, "So be it," and having agreed, he arranged everything in the manner described in the Mūgapakkha Jātaka, drove away the birds with unpleasant sounds, made a single-track footpath, and returned to his own place.
Ông ấy đáp: “Vâng,” rồi chấp thuận, sắp xếp mọi thứ theo cách đã kể trong Mūgapakkhajātaka (Jā. 2.22.1 và các bản khác), xua đuổi các loài chim thú có tiếng kêu khó chịu, làm một con đường mòn đi bộ, rồi trở về chỗ của mình.
Tepi taṃ maggaṃ disvā tena maggena gantvā taṃ assamapadaṃ pāpuṇiṃsu.
They, seeing that path, went along it and reached that hermitage.
Cả hai người họ thấy con đường đó, đi theo con đường đó và đến được khu ẩn thất.
Dukūlapaṇḍito paṇṇasālaṃ pavisitvā pabbajitaparikkhāre disvā ‘‘sakkena mayhaṃ dinnā’’ti sakkadattiyabhāvaṃ ñatvā sāṭakaṃ omuñcitvā rattavākacīraṃ nivāsetvā ekaṃ pārupitvā ajinacammaṃ aṃse katvā jaṭāmaṇḍalaṃ bandhitvā isivesaṃ gahetvā pārikāyapi pabbajjaṃ adāsi.
Dukūlapaṇḍita entered the leaf-hut, saw the ascetic's requisites, and knowing them to be given by Sakka, thinking "These were given to me by Sakka," he removed his cloth, put on a bark garment, draped another over himself, placed an antelope skin on his shoulder, bound his matted hair, assumed the garb of a recluse, and also gave Pārikā ordination.
Dukūlapaṇḍita bước vào túp lều lá, thấy các vật dụng của người xuất gia, biết rằng “chúng được Sakka ban cho tôi,” rồi cởi y phục ra, mặc áo vỏ cây màu đỏ, khoác một tấm, vắt da nai lên vai, búi tóc thành búi, và lấy y phục của đạo sĩ, sau đó cũng cho Pārikā xuất gia.
Ubhopi kāmāvacaramettaṃ bhāvetvā tattha vasiṃsu.
Both cultivated loving-kindness towards the sense-sphere realm and lived there.
Cả hai người họ đều tu tập tâm từ bi đối với cõi dục giới và sống ở đó.
Tesaṃ mettānubhāvena sabbepi migapakkhino aññamaññaṃ mettacittameva paṭilabhiṃsu, na koci kañci viheṭhesi.
Due to the power of their loving-kindness, all the deer and birds also developed minds of loving-kindness towards each other; no one harmed anyone.
Nhờ năng lực của tâm từ bi của họ, tất cả các loài thú rừng và chim chóc đều có được tâm từ bi với nhau, không ai làm hại ai.
Pārikā tato paṭṭhāya pānīyaṃ paribhojanīyaṃ āharati, assamapadaṃ sammajjati, sabbakiccāni karoti.
From then on, Pārikā brought water and food, swept the hermitage, and performed all duties.
Từ đó trở đi, Pārikā mang nước uống và thức ăn, quét dọn khu ẩn thất, và làm mọi việc cần thiết.
Ubhopi phalāphalāni āharitvā paribhuñjitvā attano attano paṇṇasālaṃ pavisitvā samaṇadhammaṃ karontā tattha vāsaṃ kappayiṃsu.
Both brought fruits and roots, consumed them, entered their respective leaf-huts, and performing the duties of recluses, they spent their time there.
Cả hai người đều hái trái cây và rễ cây, ăn uống, rồi trở về túp lều lá của mình, thực hành pháp Sa-môn và sống ở đó.
Sakko tesaṃ upaṭṭhānaṃ āgacchati.
Sakka came to attend to them.
Sakka đến để chăm sóc họ.
So ekadivasaṃ anuolokento ‘‘imesaṃ cakkhūni parihāyissantī’’ti antarāyaṃ disvā dukūlapaṇḍitaṃ upasaṅkamitvā vanditvā ekamantaṃ nisīditvā evamāha – ‘‘bhante, tumhākaṃ antarāyo paññāyati, paṭijagganakaṃ puttaṃ laddhuṃ vaṭṭati, lokadhammaṃ paṭisevathā’’ti.
One day, observing and seeing an impending danger—"Their eyesight will deteriorate"—he approached Dukūlapaṇḍita, bowed, sat to one side, and said, "Venerable sir, an obstacle is apparent for you. It is proper to have a son to care for you. Engage in worldly conduct."
Một ngày nọ, khi không nhìn thấy họ, Sakka thấy một chướng ngại (rằng mắt họ sẽ suy yếu), bèn đến gặp Dukūlapaṇḍita, đảnh lễ, ngồi sang một bên và nói: “Thưa Tôn giả, có một chướng ngại hiện ra, cần phải có một người con để chăm sóc, hãy thực hành pháp thế gian.”
Atha naṃ dukūlapaṇḍito āha – ‘‘sakka, kinnāmetaṃ kathesi, mayaṃ agāramajjhe vasantāpi etaṃ lokadhammaṃ puḷavakagūtharāsiṃ viya jigucchimhā, idāni pana araññaṃ pavisitvā isipabbajjaṃ pabbajitvā kathaṃ evarūpaṃ karissāmā’’ti.
Then Dukūlapaṇḍita said to him, "Sakka, what are you saying? Even when we lived in a household, we detested this worldly conduct like a heap of worms and excrement. Now, having entered the forest and taken up the ascetic's life, how could we do such a thing?"
Dukūlapaṇḍita bèn nói với ông ấy: “Này Sakka, ông nói gì vậy? Chúng tôi sống giữa gia đình mà còn ghê tởm pháp thế gian này như một đống phân sâu bọ, bây giờ đã vào rừng, xuất gia làm đạo sĩ, làm sao chúng tôi có thể làm điều như vậy?”
Atha sakko taṃ āha – ‘‘bhante, sace evaṃ na karotha, pārikāya tāpasiyā utunikāle nābhiṃ hatthena parāmaseyyāthā’’ti.
Then Sakka said to him, "Venerable sir, if you do not do that, then during the season of Pārikā the female ascetic, you should touch her navel with your hand."
Rồi Sakka nói với ông ấy: “Thưa Tôn giả, nếu Tôn giả không làm như vậy, thì vào mùa động dục của nữ đạo sĩ Pārikā, xin Tôn giả hãy chạm tay vào rốn của cô ấy.”
Dukūlapaṇḍito ‘‘idaṃ sakkā kātu’’nti sampaṭicchi.
Dukūlapaṇḍita agreed, saying, "This can be done."
Dukūlapaṇḍita chấp thuận: “Điều này có thể làm được.”
Sakko taṃ vanditvā sakaṭṭhānameva gato.
Sakka, having paid homage to him, returned to his own abode.
Sakka đảnh lễ ông ấy rồi trở về chỗ của mình.
Dukūlapaṇḍitopi taṃ kāraṇaṃ pārikāya ācikkhitvā assā utunikāle nābhiṃ hatthena parāmasi.
Dukūlapaṇḍita, having explained that matter to Pārikā, touched her navel with his hand during her fertile period.
Dukūlapaṇḍita cũng kể điều đó cho Pārikā và vào mùa động dục của cô ấy, ông ấy đã chạm tay vào rốn cô ấy.
Tadā bodhisatto devalokato cavitvā tassā kucchimhi paṭisandhiṃ gaṇhi.
At that time, the Bodhisatta, having departed from the deva-world, took conception in her womb.
Lúc đó, Bồ Tát từ cõi trời giáng xuống và tái sinh vào bụng cô ấy.
Sā dasamāsaccayena suvaṇṇavaṇṇaṃ puttaṃ vijāyi, tenevassa ‘‘suvaṇṇasāmo’’ti nāmaṃ kariṃsu.
After ten months, she gave birth to a son of golden complexion, and thus they named him Suvaṇṇasāma.
Mười tháng sau, cô ấy sinh một người con trai có màu da vàng óng, vì thế họ đặt tên cho chàng là Suvaṇṇasāma.
Pārikāya phalāphalatthāya vanaṃ gatakāle pabbatantare kinnariyo dhātikiccaṃ kariṃsu.
When Pārikā went to the forest for fruits and roots, kinnarīs in the mountain range performed the duties of a wet nurse.
Khi Pārikā đi vào rừng để hái trái cây, các nàng tiên Kinnarī đã làm công việc của người vú nuôi ở giữa các ngọn núi.
Te ubhopi bodhisattaṃ nhāpetvā paṇṇasālāyaṃ nipajjāpetvā phalāphalatthāya araññaṃ gacchanti.
Both of them, having bathed the Bodhisatta and laid him down in the leaf-hut, went to the forest for fruits and roots.
Cả hai người họ (cha mẹ) tắm rửa cho Bồ Tát, đặt chàng nằm trong túp lều lá, rồi đi vào rừng để hái trái cây và rễ cây.
Tasmiṃ khaṇe kinnarā kumāraṃ gahetvā girikandarādīsu nhāpetvā pabbatamatthakaṃ āruyha nānāpupphehi alaṅkaritvā haritālamanosilādīni silāyaṃ ghaṃsitvā nalāṭe tilake katvā puna ānetvā paṇṇasālāyaṃ nipajjāpesuṃ.
At that moment, the kinnaras, having taken the boy, bathed him in mountain caves and other places, ascended to the mountaintop, adorned him with various flowers, ground orpiment and red arsenic on a stone, made marks on his forehead, and then brought him back and laid him down in the leaf-hut.
Vào lúc đó, các Kinnara bế hoàng tử, tắm rửa cho chàng trong các hang động núi, rồi leo lên đỉnh núi, trang trí chàng bằng nhiều loại hoa, mài haritāla và manosila trên đá, chấm lên trán chàng, rồi lại mang chàng về đặt nằm trong túp lều lá.
Pārikāpi āgantvā puttaṃ thaññaṃ pāyesi.
Pārikā also came and breastfed her son.
Pārikā cũng trở về và cho con bú.
Taṃ aparabhāge vaḍḍhitvā soḷasavassuddesikampi anurakkhantā mātāpitaro paṇṇasālāyaṃ nisīdāpetvā sayameva vanamūlaphalāphalatthāya vanaṃ gacchanti.
Later, when he had grown to sixteen years of age, his parents, protecting him, made him sit in the leaf-hut and went to the forest themselves for forest roots, fruits, and berries.
Sau này, khi chàng lớn lên, dù đã mười sáu tuổi, cha mẹ vẫn bảo vệ chàng, đặt chàng ngồi trong túp lều lá, còn tự mình đi vào rừng để tìm rễ cây, trái cây và quả.
Mahāsatto ‘‘mama mātāpitūnaṃ kadāci kocideva antarāyo bhaveyyā’’ti cintetvā tesaṃ gatamaggaṃ sallakkhesi.
The Great Being, thinking, “May no danger ever befall my parents,” observed the path they had taken.
Đại Bồ Tát nghĩ: “Có thể cha mẹ ta sẽ gặp nguy hiểm bất cứ lúc nào,” và chú ý đến con đường họ đã đi.
Athekadivasaṃ tesaṃ vanamūlaphalāphalaṃ ādāya sāyanhasamaye nivattantānaṃ assamapadato avidūre mahāmegho uṭṭhahi.
Then, one day, as they were returning in the evening with forest roots, fruits, and berries, a great cloud arose not far from the hermitage.
Rồi một ngày nọ, khi họ đang trở về vào buổi chiều với rễ cây, trái cây và quả, một cơn mưa lớn nổi lên không xa khu ẩn thất.
Te ekaṃ rukkhamūlaṃ pavisitvā vammikamatthake aṭṭhaṃsu.
They entered the base of a tree and stood upon an anthill.
Họ đi vào gốc một cái cây và đứng trên đỉnh một ụ mối.
Tassa ca abbhantare āsīviso atthi.
And within that anthill was a poisonous snake.
Và bên trong ụ mối đó có một con rắn độc.
Tesaṃ sarīrato sedagandhamissakaṃ udakaṃ otaritvā tassa nāsāpuṭaṃ pāvisi.
Water mixed with the smell of sweat from their bodies flowed down and entered its nostrils.
Nước lẫn mùi mồ hôi từ thân của họ chảy xuống và đi vào lỗ mũi của ông ấy.
So kujjhitvā nāsāvātena pahari.
It became angry and struck with its breath from its nostrils.
Ông ấy giận dữ và đánh bằng hơi thở từ mũi.
Dvepi andhā hutvā aññamaññaṃ na passiṃsu.
Both became blind and could not see each other.
Cả hai đều bị mù, không nhìn thấy nhau.
Dukūlapaṇḍito pārikaṃ āmantetvā ‘‘pārike mama cakkhūni parihīnāni, ahaṃ taṃ na passāmī’’ti āha.
Dukūlapaṇḍita addressed Pārikā, saying, “Pārikā, my eyes are ruined; I cannot see you.”
Dukūlapaṇḍita gọi vợ và nói: ‘‘Này vợ, mắt ta đã hỏng, ta không nhìn thấy nàng.’’
Sāpi tatheva āha.
She also said the same thing.
Nàng cũng nói như vậy.
Te ‘‘natthi no idāni jīvita’’nti maggaṃ apassantā paridevamānā aṭṭhaṃsu.
They stood lamenting, unable to see the path, thinking, “There is no life for us now.”
Họ nghĩ ‘‘Bây giờ chúng ta không còn sống được nữa’’, không thấy đường, than khóc rồi đứng lại.
‘‘Kiṃ pana tesaṃ pubbakamma’’nti?
“What, then, was their past kamma?”
‘‘Vậy nghiệp quá khứ của họ là gì?’’
Te kira pubbe vejjakule ahesuṃ.
They were, it is said, formerly in a family of physicians.
Nghe nói, trước đây họ là người trong gia đình thầy thuốc.
Atha so vejjo ekassa mahādhanassa purisassa akkhirogaṃ paṭijaggi.
Then that physician treated the eye disease of a certain very wealthy man.
Khi đó, vị thầy thuốc ấy đã chữa trị bệnh mắt cho một người đàn ông giàu có.
So tassa kiñci dhanaṃ na adāsi.
But the man did not give him any money.
Người đàn ông ấy không cho ông ta một chút tài sản nào.
Atha vejjo kujjhitvā attano gehaṃ gantvā bhariyāya ārocetvā ‘‘bhadde, ahaṃ tassa akkhirogaṃ paṭijaggāmi, idāni mayhaṃ dhanaṃ na deti, kiṃ karomā’’ti āha.
Then the physician, becoming angry, went to his house and informed his wife, saying, “My dear, I treated his eye disease, but now he gives me no money. What should I do?”
Thế là vị thầy thuốc tức giận, về nhà nói với vợ: ‘‘Này hiền thê, ta đã chữa bệnh mắt cho ông ta, bây giờ ông ta không cho ta tiền, ta phải làm gì đây?’’
Sāpi kujjhitvā ‘‘na no tassa santakenattho, bhesajjaṃ tassa ekayogaṃ datvā akkhīni kāṇāni karohī’’ti āha.
She also became angry and said, “We have no need of his property. Give him a dose of medicine and make his eyes blind.”
Nàng cũng tức giận nói: ‘‘Chúng ta không cần tài sản của ông ta, hãy cho ông ta một liều thuốc làm cho mắt ông ta bị mù.’’
So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā tassa santikaṃ gantvā tathā akāsi.
He assented, saying, “Very well,” went to him, and did so.
Ông ta đáp ‘‘Được thôi’’, rồi chấp thuận, đến chỗ ông ta và làm như vậy.
So nacirasseva andho hoti.
He soon became blind.
Không lâu sau, ông ta bị mù.
Tesaṃ ubhinnampi iminā kammena cakkhūni andhāni jāyiṃsu.
By this kamma, the eyes of both of them became blind.
Do nghiệp này, mắt của cả hai vợ chồng đều bị mù.
Atha mahāsatto ‘‘mama mātāpitaro aññesu divasesu imāya velāya āgacchanti, idāni tesaṃ pavattiṃ na jānāmi, paṭimaggaṃ gamissāmī’’ti cintetvā maggaṃ gantvā saddamakāsi.
Then the Great Being, thinking, “My parents usually return by this time on other days, but now I do not know their whereabouts. I will go back along the path,” went along the path and made a sound.
Khi đó, Đại Bồ Tát nghĩ: ‘‘Cha mẹ ta những ngày khác thường về vào giờ này, bây giờ ta không biết tin tức của họ, ta sẽ đi ngược đường’’, rồi đi trên đường và phát ra tiếng gọi.
Te tassa saddaṃ sañjānitvā paṭisaddaṃ karitvā puttasinehena ‘‘tāta suvaṇṇasāma, idha paripantho atthi, mā āgamī’’ti vadiṃsu.
They recognized his voice, responded, and out of filial affection said, “Dear Suvaṇṇasāma, there is danger here; do not come!”
Họ nhận ra tiếng gọi của ngài, đáp lại và vì tình thương con nói: ‘‘Con Suvaṇṇasāma, ở đây có nguy hiểm, đừng đến gần.’’
Atha nesaṃ ‘‘tena hi imaṃ laṭṭhikoṭiṃ gahetvā mama santikaṃ ethā’’ti dīghalaṭṭhiṃ adāsi.
Then he gave them a long stick, saying, “In that case, take this end of the stick and come to me.”
Thế là ngài đưa cho họ một cây gậy dài và nói: ‘‘Vậy thì hãy cầm đầu cây gậy này mà đến chỗ ta.’’
Te laṭṭhikoṭiṃ gahetvā tassa santikaṃ āgamiṃsu.
They took the end of the stick and came to him.
Họ cầm đầu cây gậy rồi đến chỗ ngài.
Atha ne ‘‘kena kāraṇena vo cakkhūni vinaṭṭhānī’’ti pucchi.
Then he asked them, “For what reason have your eyes been destroyed?”
Ngài hỏi họ: ‘‘Vì lý do gì mà mắt của cha mẹ bị hỏng?’’
Atha naṃ mātāpitaro āhaṃsu ‘‘tāta, mayaṃ deve vassante idha rukkhamūle vammikamatthake ṭhitā, tena kāraṇenā’’ti.
Then his parents said to him, “Dear son, when it rained, we stood here at the base of a tree on an anthill; that is the reason.”
Khi đó, cha mẹ nói với ngài: ‘‘Này con, khi trời mưa, chúng ta đứng ở gốc cây này, trên đỉnh gò mối, vì lý do đó.’’
So mātāpitūnaṃ kathaṃ sutvāva aññāsi ‘‘tattha āsīvisena bhavitabbaṃ, tena kuddhena nāsāvāto vissaṭṭho bhavissatī’’ti.
As soon as he heard his parents’ words, he understood, “There must have been a poisonous snake there, and it must have angrily released its breath from its nostrils.”
Nghe lời cha mẹ, ngài liền biết: ‘‘Ở đó chắc chắn có một con rắn độc, hơi thở từ mũi của nó đã được phun ra vì tức giận.’’
So mātāpitaro disvā rodi ceva hasi ca.
He saw his parents and both wept and laughed.
Ngài nhìn cha mẹ rồi vừa khóc vừa cười.
Atha naṃ te pucchiṃsu ‘‘kasmā, tāta, rodasi ceva hasasi cā’’ti?
Then they asked him, “Why, dear son, do you both weep and laugh?”
Khi đó, họ hỏi ngài: ‘‘Này con, vì sao con vừa khóc vừa cười?’’
Ammatātā, ‘‘tumhākaṃ daharakāleyeva evaṃ cakkhūni vinaṭṭhānī’’ti rodiṃ, ‘‘idāni paṭijaggituṃ labhissāmī’’ti hasiṃ.
“Mother and father, I wept because your eyes were destroyed so early in life, and I laughed because now I will be able to care for you.”
‘‘Cha mẹ ơi, con khóc vì mắt của cha mẹ đã bị hỏng ngay từ khi còn trẻ như vậy, con cười vì bây giờ con sẽ có thể chăm sóc cha mẹ.’’
Ammatātā, tumhe mā cintayittha, ahaṃ vo paṭijaggissāmīti.
“Mother and father, do not worry; I will take care of you.”
‘‘Cha mẹ ơi, cha mẹ đừng lo lắng, con sẽ chăm sóc cha mẹ.’’
So mātāpitaro assāsetvā assamapadaṃ ānetvā tesaṃ rattiṭṭhānadivāṭṭhānesu caṅkame paṇṇasālāyaṃ vaccaṭṭhāne passāvaṭṭhāne cāti sabbaṭṭhānesu rajjuke bandhi, tato paṭṭhāya te assamapade ṭhapetvā sayaṃ vanamūlaphalādīni āharitvā paṇṇasālāyaṃ ṭhapetvā pātova tesaṃ vasanaṭṭhānaṃ sammajjitvā mātāpitaro vanditvā ghaṭaṃ ādāya migasammatānadiṃ gantvā pānīyaparibhojanīyaṃ āharitvā upaṭṭhāpeti, dantakaṭṭhamukhodakādīni datvā madhuraphalāphalaṃ deti, tehi bhuñjitvā mukhe vikkhālite sayaṃ khāditvā mātāpitaro vanditvā migagaṇaparivuto phalāphalatthāya araññaṃ pāvisi.
Having reassured his mother and father, he brought them to the hermitage. He tied ropes in all places for them—at their night and day resting spots, on the walking path, in the leaf-hut, at the latrine, and at the urinal. From then on, he kept them in the hermitage, and he himself brought roots and fruits from the forest, placed them in the leaf-hut, and early in the morning, he swept their dwelling place, saluted his mother and father, took a pot, went to the Migasammatā River, brought drinking and bathing water, and served them. He gave them tooth-sticks, mouth-water, and other necessities, then sweet fruits. After they had eaten and rinsed their mouths, he himself ate, saluted his mother and father, and surrounded by a herd of deer, entered the forest to gather fruits.
Ngài an ủi cha mẹ, đưa họ về khu rừng ẩn tu, rồi buộc dây ở tất cả các nơi như chỗ ngủ đêm, chỗ ở ban ngày, lối đi dạo, tịnh xá, nhà vệ sinh và chỗ tiểu tiện của họ. Từ đó trở đi, ngài để họ ở khu rừng ẩn tu, tự mình mang các loại trái cây và rễ cây rừng về, đặt trong tịnh xá. Sáng sớm, ngài quét dọn chỗ ở của họ, đảnh lễ cha mẹ, cầm bình đi đến sông Migasammatā, mang nước uống và nước dùng về dâng cúng. Ngài dâng cúng cây xỉa răng, nước rửa mặt, v.v., rồi dâng cúng các loại trái cây ngọt. Sau khi họ ăn xong và rửa miệng, ngài tự mình ăn, đảnh lễ cha mẹ, rồi cùng với đàn nai đi vào rừng để tìm trái cây.
Pabbatapāde kinnaraparivāro phalāphalaṃ gahetvā sāyanhasamaye āgantvā ghaṭena udakaṃ āharitvā uṇhodakena tesaṃ yathāruci nhāpanaṃ pādadhovanaṃ vā katvā aṅgārakapallaṃ upanetvā hatthapāde sedetvā tesaṃ nisinnānaṃ phalāphalaṃ datvā khādāpetvā pariyosāne sayaṃ khāditvā sesakaṃ ṭhapesi.
At the foot of the mountain, surrounded by kinnaras, he gathered fruits and returned in the evening. He brought water in a pot and, with warm water, bathed them or washed their feet as they wished. He brought a pan of embers to warm their hands and feet. As they sat, he gave them fruits to eat, and after they finished, he himself ate and set aside the remainder.
Ngài cùng với các kinnara ở chân núi, mang trái cây về vào buổi chiều, rồi mang nước trong bình về. Ngài dùng nước ấm tắm rửa hoặc rửa chân cho họ tùy theo ý muốn, rồi mang chậu than đến, hơ tay chân cho họ. Sau đó, ngài dâng trái cây cho họ khi họ ngồi, cho họ ăn, và cuối cùng tự mình ăn, rồi cất phần còn lại.
Iminā niyāmeneva mātāpitaro paṭijaggi.
In this manner, he cared for his mother and father.
Ngài chăm sóc cha mẹ theo cách này.
Tasmiṃ samaye bārāṇasiyaṃ pīḷiyakkho nāma rājā rajjaṃ kāresi.
At that time, a king named Pīḷiyakkha ruled in Bārāṇasī.
Vào thời điểm đó, ở Bārāṇasī, có một vị vua tên là Pīḷiyakkha trị vì vương quốc.
So migamaṃsalobhena mātaraṃ rajjaṃ paṭicchāpetvā sannaddhapañcāvudho himavantaṃ pavisitvā mige vadhitvā maṃsaṃ khādanto migasammatānadiṃ patvā anupubbena sāmassa pānīyaggahaṇatitthaṃ sampatto migapadavalañjaṃ disvā maṇivaṇṇāhi sākhāhi koṭṭhakaṃ katvā dhanuṃ ādāya visapītaṃ saraṃ sannahitvā nilīnova acchi.
Out of greed for deer meat, he entrusted the kingdom to his mother, then, armed with five weapons, he entered the Himalayas, killed deer, and ate their flesh. He reached the Migasammatā River and gradually arrived at the water-drawing spot of the ascetic. Seeing the deer tracks, he built a blind with branches the color of jewels, took his bow, fitted a poison-tipped arrow, and lay hidden.
Vì tham lam thịt nai, ông ta giao lại vương quốc cho mẹ, rồi trang bị năm loại vũ khí, đi vào dãy Himalaya, săn nai và ăn thịt. Khi đến sông Migasammatā, ông ta dần dần đến bến nước mà Suvaṇṇasāma thường lấy nước. Thấy dấu chân nai, ông ta dựng một cái chòi bằng các cành cây màu ngọc, cầm cung, lắp mũi tên tẩm độc, rồi ẩn mình chờ đợi.
Mahāsattopi sāyanhasamaye phalāphalaṃ āharitvā assamapade ṭhapetvā mātāpitaro vanditvā ‘‘pānīyaṃ āharissāmī’’ti ghaṭaṃ gahetvā migagaṇaparivuto dvepi mige ekato katvā tesaṃ piṭṭhiyaṃ pānīyaghaṭaṃ ṭhapetvā hatthena gahetvā nadītitthaṃ agamāsi.
The Great Being, too, in the evening, brought fruits, placed them in the hermitage, saluted his mother and father, and saying, “I will bring water,” took a pot. Surrounded by a herd of deer, he brought two deer together, placed the water pot on their backs, held it with his hand, and went to the river ford.
Đại Bồ Tát cũng vậy, vào buổi chiều, ngài mang trái cây về, đặt ở khu rừng ẩn tu, đảnh lễ cha mẹ, rồi cầm bình nói: ‘‘Con sẽ đi lấy nước’’. Ngài cùng với đàn nai, gộp hai con nai lại, đặt bình nước lên lưng chúng, rồi cầm tay chúng đi đến bến sông.
Rājā koṭṭhake ṭhitova taṃ tathā āgacchantaṃ disvā ‘‘mayā ettakaṃ kālaṃ evaṃ vicarantenapi manusso nāma na diṭṭhapubbo, devo nu kho esa nāgo nu kho, sace panāhaṃ etaṃ upasaṅkamitvā pucchissāmi.
The king, standing in the blind, saw him approaching in that manner and thought, “Though I have wandered for such a long time, I have never before seen such a human. Is he a deva or a nāga? If I approach and ask him—
Đứng trong chòi, nhà vua thấy ngài đến như vậy, nghĩ: ‘‘Ta đã đi lang thang lâu như vậy mà chưa từng thấy một người nào như thế này. Đây là một vị trời hay một con rắn thần? Nếu ta đến hỏi người này.
Devo ce bhavissati, ākāsaṃ uppatissati.
if he is a deva, he will fly into the sky.
Nếu là một vị trời, người ấy sẽ bay lên trời.
Nāgo ce, bhūmiyaṃ pavisissati.
If he is a nāga, he will enter the earth.
Nếu là một con rắn thần, người ấy sẽ chui xuống đất.
Na kho panāhaṃ sabbakālaṃ himavanteyeva vicarissāmi, bārāṇasiṃ gamissāmi.
But I will not always wander in the Himalayas; I will go to Bārāṇasī.
Ta sẽ không ở mãi trong dãy Himalaya, ta sẽ về Bārāṇasī.
Tatra maṃ pucchissanti ‘api nu kho te, mahārāja, himavante vasantena kiñci achariyaṃ diṭṭhapubba’nti?
There they will ask me, ‘Has Your Majesty, while dwelling in the Himalayas, ever seen anything wondrous?’
Ở đó, họ sẽ hỏi ta: ‘Thưa Đại vương, khi ngài sống ở dãy Himalaya, ngài có từng thấy điều gì kỳ diệu không?’
Tatrāhaṃ ‘evarūpo me satto diṭṭhapubbo’ti vakkhāmi.
Then I will say, ‘I have seen such a being.’
Khi đó, ta sẽ nói: ‘Ta đã từng thấy một chúng sinh như thế này’.
‘Ko nāmeso’ti vutte sace ‘na jānāmī’ti vakkhāmi, atha garahissanti maṃ, tasmā etaṃ vijjhitvā dubbalaṃ katvā pucchissāmī’’ti cintesi.
If, when asked, ‘Who is this?’ I say, ‘I do not know,’ then they will blame me. Therefore, I will shoot him, weaken him, and then ask him.”
Nếu họ hỏi ‘Người đó tên là gì?’ mà ta nói ‘Ta không biết’, thì họ sẽ chê trách ta. Vì vậy, ta sẽ bắn người này, làm cho người ấy yếu đi, rồi hỏi.’’
Atha tesu migesu paṭhamameva otaritvā pānīyaṃ pivitvā uttiṇṇesu bodhisatto uggahitavatto mahāthero viya saṇikaṃ otaritvā passaddhadaratho paccuttaritvā rattavākacīraṃ nivāsetvā ekaṃ pārupitvā ajinacammaṃ aṃse katvā pānīyaghaṭaṃ ukkhipitvā udakaṃ puñchitvā vāmaaṃsakūṭe ṭhapesi.
Then, after those deer had first descended, drunk water, and come out, the Bodhisatta, having observed his ascetic practice, like a great elder, slowly descended, calmly stepped down, put on a red bark garment, draped one over himself, placed a deerskin over his shoulder, lifted the water pot, wiped the water, and placed it on his left shoulder.
Khi những con nai đã xuống uống nước trước và đã lên bờ, Bồ Tát, người đã giữ giới hạnh, giống như một vị Trưởng lão vĩ đại, từ từ xuống nước, bình tĩnh và không sợ hãi, rồi lên bờ. Ngài mặc áo cà sa màu đỏ, quấn một tấm vải, vắt tấm da nai lên vai, nhấc bình nước lên, lau nước, rồi đặt lên vai trái.
Tasmiṃ kāle ‘‘idāni vijjhituṃ samayo’’ti rājā visapītaṃ saraṃ ukkhipitvā mahāsattaṃ dakkhiṇapasse vijjhi, saro vāmapassena nikkhami.
At that time, thinking, “Now is the time to shoot,” the king lifted the poison-tipped arrow and shot the Great Being in his right side; the arrow exited through his left side.
Vào lúc đó, nhà vua nghĩ ‘‘Bây giờ là lúc để bắn’’, rồi nhấc mũi tên tẩm độc lên và bắn vào sườn phải của Đại Bồ Tát, mũi tên xuyên qua sườn trái.
Tassa viddhabhāvaṃ ñatvā migagaṇā bhītā palāyiṃsu.
Knowing that he was shot, the herd of deer, frightened, fled.
Biết ngài bị bắn, đàn nai sợ hãi bỏ chạy.
Suvaṇṇasāmapaṇḍito pana viddhopi pānīyaghaṭaṃ yathā vā tathā vā anavasumbhitvā satiṃ paccupaṭṭhāpetvā saṇikaṃ otāretvā vālukaṃ viyūhitvā ṭhapetvā disaṃ vavatthapetvā mātāpitūnaṃ vasanaṭṭhānadisābhāgena sīsaṃ katvā rajatapaṭṭavaṇṇāya vālukāya suvaṇṇapaṭimā viya nipajjitvā satiṃ paccupaṭṭhāpetvā ‘‘imasmiṃ himavantappadese mama verī nāma natthi, mayhaṃ mātāpitūnañca verī nāma natthī’’ti mukhena lohitaṃ chaḍḍetvā rājānaṃ adisvāva paṭhamaṃ gāthamāha –
However, the wise Suvaṇṇasāma, even though shot, without overturning the water pot in any way, established mindfulness, slowly lowered himself, spread out the sand, placed it, determined the direction, laid down like a golden image on sand the color of a silver plate, with his head towards the direction where his parents lived, established mindfulness, and said the first verse without seeing the king, thinking, "In this Himalayan region, there is no enemy for me, nor is there any enemy for my parents," and spitting blood from his mouth:
Tuy nhiên, Suvaṇṇasāma Paṇḍita, dù bị bắn, vẫn không làm đổ bình nước theo cách này hay cách khác. Ngài tỉnh táo, từ từ đặt bình nước xuống, gạt cát sang một bên, rồi xác định phương hướng. Ngài nằm xuống trên cát trắng như bạc, giống như một bức tượng vàng, đầu hướng về phía chỗ ở của cha mẹ. Ngài tỉnh táo, nhả máu ra khỏi miệng mà không nhìn thấy nhà vua, rồi nói kệ đầu tiên:
Evañca pana vatvā tuṇhī ahosi.
Having said this, he became silent.
Nói như vậy, ngài im lặng.
Taṃ sutvā rājā ‘‘ayaṃ mayā visapītena sallena vijjhitvā pātitopi neva maṃ akkosati na paribhāsati, mama hadayaṃ sambāhanto viya piyavacanena samudācarati, gacchissāmissa santika’’nti cintetvā gantvā tassa santike ṭhitova dve gāthā abhāsi –
Hearing him, the king thought, “Even though he has been struck down by me with a poisoned arrow, he neither reviles nor abuses me; he speaks to me with kind words, as if massaging my heart. I shall go to him.” Having thought thus, he went and, standing near him, spoke two verses:
Nghe vậy, nhà vua nghĩ: ‘‘Dù ta đã bắn người này bằng mũi tên tẩm độc và làm người này ngã xuống, người này vẫn không mắng chửi hay phỉ báng ta. Người này nói chuyện với ta bằng những lời lẽ dễ chịu như thể đang xoa dịu trái tim ta. Ta sẽ đến chỗ người này’’, rồi đi đến và đứng cạnh ngài, nói hai kệ:
Tattha rājāhamasmīti evaṃ kirassa vitakko ahosi ‘‘devāpi nāgāpi manussabhāsāya kathentiyeva, ahametaṃ devoti vā nāgoti vā manussoti vā na jānāmi.
Therein, rājāhamasmi (I am the king)—this was his thought: “Even devas and nāgas speak in human language; I do not know if this is a deva, a nāga, or a human.
Ở đây, vị vua ấy đã suy tư rằng: "Chư thiên, các loài rồng (nāga) và loài người đều nói tiếng người. Ta không biết đây là chư thiên, là rồng hay là người.
Sace kujjheyya, nāseyya maṃ, ‘rājā’ti vutte pana abhāyanto nāma natthī’’ti.
If he were to become angry, he might destroy me. But when told ‘king,’ no one is unafraid.”
Nếu người này nổi giận, có thể sẽ hủy diệt ta. Nhưng khi nói 'vua', thì không ai là không sợ hãi."
Tasmā attano rājabhāvaṃ jānāpetuṃ paṭhamaṃ ‘‘rājāhamasmī’’ti āha.
Therefore, to make his kingship known, he first said, “I am the king.”
Vì vậy, để cho người kia biết mình là vua, trước tiên ông nói: "Ta là vua."
Lobhāti migamaṃsalobhena.
Lobhā means out of greed for deer meat.
Lobhā (do tham lam) là do tham lam thịt thú rừng.
Migamesanti migaṃ esanto.
Migamesaṃ means seeking deer.
Migamesaṃ (tìm thú) là tìm thú.
Carāmahanti carāmi ahaṃ.
Carāmahaṃ means I roam.
Carāmahaṃ (ta đi) là ta đi.
Dutiyaṃ gāthaṃ pana attano balaṃ dīpetukāmo evamāha.
He spoke the second verse wishing to display his strength.
Rồi, muốn phô bày sức mạnh của mình, ông nói bài kệ thứ hai như sau.
Tattha issattheti dhanusippe.
Therein, issatthe means in the art of archery.
Ở đây, issatthe (trong tài bắn cung) là trong tài bắn cung.
Daḷhadhammoti daḷhadhanuṃ sahassatthāmadhanuṃ oropetuñca āropetuñca samattho.
Daḷhadhammo means one capable of stringing and unstringing a strong bow, a bow of a thousand men's strength.
Daḷhadhammo (người có cung chắc) là người có khả năng hạ và giương cung chắc chắn, cung có sức mạnh ngàn người.
Tattha jīvantanti maṃ ito pubbe jīvamānaṃ ‘‘ehi sāma, yāhi sāmā’’ti ñātayo āmantayiṃsu.
Therein, jīvantaṃ means, “my relatives used to call me, who was alive before this, ‘Come, Sāma! Go, Sāma!’”
Ở đây, jīvantaṃ (khi còn sống) là trước đây, khi con còn sống, bà con gọi con là "Sāma ơi, Sāma hãy đi."
Svajjevāhaṃ gatoti so ahaṃ ajja evaṃ gato maraṇamukhe sampatto, paviṭṭhoti attho.
Svajjevāhaṃ gato means, "I have arrived today," that is, "I have reached the jaws of death, I have entered."
Svajjevāhaṃ gato (hôm nay con đã đến) là hôm nay con đã đến cửa tử, đã bước vào, là ý nghĩa.
Sayeti sayāmi.
Saye means, "I lie down."
Saye (con nằm) là con nằm.
Pariplutoti nimuggo.
Paripluto means, "submerged."
Paripluto (ngập lụt) là chìm đắm.
Paṭivāmagatanti dakkhiṇapassena pavisitvā vāmapassena niggatanti attho.
Paṭivāmagataṃ means, "having entered through the right side and exited through the left side."
Paṭivāmagataṃ (xuyên qua) là xuyên vào bên phải và thoát ra bên trái, là ý nghĩa.
Passāti olokehi maṃ.
Passā means, "look at me."
Passā (hãy nhìn) là hãy nhìn con.
Dhimhāmīti niṭṭhubhāmi, idaṃ so satiṃ paccupaṭṭhāpetvā avikampamānova lohitaṃ mukhena chaḍḍetvā āha.
Dhimhāmī means, "I spit out." He said this, having established mindfulness, and without trembling, spitting blood from his mouth.
Dhimhāmī (con thổ huyết) là con nhổ ra. Ngài nói điều này sau khi đã giữ được chánh niệm và không chút run rẩy, nhổ máu ra khỏi miệng.
Āturo tyānupucchāmī’’ti bāḷhagilāno hutvā ahaṃ taṃ anupucchāmi.
Āturo tyānupucchāmī means, "Being gravely ill, I question you."
Āturo tyānupucchāmī (con đang đau đớn hỏi ngài) là con, đang bệnh nặng, hỏi ngài.
Nilīyasīti etasmiṃ vanagumbe nilīno acchasi.
Nilīyasī means, "you remain hidden in this thicket."
Nilīyasī (ngài trốn tránh) là ngài đang ẩn mình trong bụi cây rừng này.
Viddheyyanti vijjhitabbaṃ.
Viddheyyaṃ means, "to be pierced."
Viddheyyaṃ (đáng bị bắn) là đáng bị bắn.
Amaññathāti amaññittha.
Amaññathā means, "you thought."
Amaññathā (ngài đã nghĩ) là ngài đã nghĩ.
Tattha na maṃ migāti bho mahārāja, yato kālato paṭṭhāya ahaṃ attānaṃ sarāmi, yato kālato paṭṭhāya ahaṃ viññubhāvaṃ patto asmi bhavāmi, tato kālato paṭṭhāya maṃ disvā migā nāma na uttasanti.
Here, na maṃ migā means, "O great king, from the time I remember myself, from the time I attained understanding, from that time onwards, deer do not fear me upon seeing me."
Ở đây, na maṃ migā (những con thú không) là thưa Đại vương, từ khi con nhớ được mình, từ khi con đạt được sự hiểu biết, từ đó không có con thú rừng nào thấy con mà sợ hãi cả.
Sāpadānipīti vāḷamigāpi.
Sāpadānipi means, "even predatory animals."
Sāpadānipi (kể cả loài dữ tợn) là kể cả những con thú dữ.
Yato nidhinti yato kālato paṭṭhāya ahaṃ vākacīraṃ parihariṃ.
Yato nidhi means, "from the time I bore the bark-garment."
Yato nidhi (từ khi con mang) là từ khi con mang y phục vỏ cây.
Bhīrū kimpurisāti mahārāja, migā tāva tiṭṭhantu, kimpurisā nāma atibhīrukā honti.
Bhīrū kimpurisā means, "O great king, let alone deer, kimpurisas are extremely timid."
Bhīrū kimpurisā (những người kinnara nhút nhát) là thưa Đại vương, hãy để những con thú rừng sang một bên, những người kinnara vốn rất nhút nhát.
Ye imasmiṃ gandhamādanapabbate viharanti, tepi maṃ disvā na uttasanti, atha kho mayaṃ aññamaññaṃ sammodamānā gacchāma.
"Even those who dwell on this Gandhamādana mountain do not fear me upon seeing me, but rather, we go along in harmony with one another."
Những người sống trên núi Gandhamādana này cũng không sợ hãi khi thấy con, mà chúng con còn vui vẻ đi cùng nhau.
Utrāsanti migā mamanti mamaṃ disvā migā utrāseyyuṃ, kena kāraṇena tvaṃ maṃ saddahāpessasīti dīpeti.
Utrāsanti migā mama means, "deer would fear me upon seeing me; by what reason will you make me believe?"
Utrāsanti migā mama (những con thú sợ hãi con) là những con thú rừng sẽ sợ hãi khi thấy con, ngài sẽ làm cho con tin vào điều đó bằng lý do gì, là ý nghĩa.
Tattha na taṃ tasāti na taṃ disvā migo tasa, na bhītoti attho.
Here, na taṃ tasā means, "no deer feared you upon seeing you, it was not afraid."
Ở đây, na taṃ tasā (không sợ hãi ngươi) là không có con thú rừng nào sợ hãi ngươi, không sợ hãi, là ý nghĩa.
Kiṃ tāhanti kiṃ te evaṃ kalyāṇadassanassa santike ahaṃ alikaṃ bhaṇissāmi.
Kiṃ tāha means, "why should I speak a falsehood in the presence of one so beautiful as you?"
Kiṃ tāhaṃ (tại sao ta lại) là tại sao ta lại nói dối trước mặt một người có vẻ đẹp tuyệt vời như ngươi.
Kodhalobhābhibhūtāhanti kodhena ca lobhena ca abhibhūto hutvā ahaṃ.
Kodhalobhābhibhūtāha means, "I, overcome by anger and greed."
Kodhalobhābhibhūtāhaṃ (ta bị cơn giận và tham lam xâm chiếm) là ta bị cơn giận và tham lam xâm chiếm.
So hi paṭhamameva migesu uppannena kodhena ‘‘mige vijjhissāmī’’ti dhanuṃ āropetvā ṭhito pacchā bodhisattaṃ disvā tassa devatādīsu aññatarabhāvaṃ ajānanto ‘‘pucchissāmi na’’nti lobhaṃ uppādesi, tasmā evamāha.
For he, having first raised his bow with anger arisen towards the deer, thinking, "I will shoot a deer," and then seeing the Bodhisatta, not knowing him to be one of the deities or other beings, developed greed, thinking, "I will question him." Therefore, he spoke thus.
Thật vậy, lúc đầu, ông ta nổi giận với những con thú rừng, giương cung lên để bắn chúng. Sau đó, khi thấy Bồ Tát mà không biết người này là một vị thần hay ai đó, ông ta nảy sinh lòng tham muốn hỏi người này, vì vậy ông ta nói như vậy.
Tattha sāmāti mahāsattaṃ ālapati.
Here, sāmā addresses the Great Being.
Ở đây, Sāmā (Sāma) là gọi Đại Bồ Tát.
Āgammāti kuto desā imaṃ vanaṃ āgamitvā ‘‘amhākaṃ udahāro udakaṃ āharituṃ nadiṃ gacchā’’ti kassa vā pahitokena puggalena pesito hutvā tuvaṃ imaṃ migasammataṃ āgatoti attho.
Āgammā means, "from what region have you come to this forest, and by what person were you sent, thinking, 'Go to the river to fetch water for us,' and thus have you arrived, esteemed as a deer?"
Āgammā (đến từ) là từ đâu mà ngươi đến khu rừng này, và kassa vā pahito (được ai phái đi) là được ai phái đi để 'lấy nước cho chúng ta, hãy đi đến sông', ngươi đã đến nơi thú rừng tụ tập này, là ý nghĩa.
Tattha usāmattanti bhojanamattaṃ.
Here, usāmattaṃ means a morsel of food.
Ở đây, usāmattaṃ (chút thức ăn) là chút thức ăn.
‘‘Usā’’ti hi bhojanassa nāmaṃ tassa ca atthitāya.
Indeed, usā is a name for food, and because of its existence.
Thật vậy, usā là tên của thức ăn, và vì có nó.
Sāhassa jīvitanti chadivasamattaṃ jīvitanti attho.
Sāhassa jīvitaṃ means a life of about six days.
Sāhassa jīvitaṃ (sự sống trong sáu ngày) là sự sống trong sáu ngày, là ý nghĩa.
Idaṃ āharitvā ṭhapitaṃ phalāphalaṃ sandhāyāha.
This refers to the fruits and berries that were brought and kept.
Điều này ám chỉ trái cây đã được hái và cất giữ.
Atha vā usāti usmā.
Alternatively, usā means warmth.
Hoặc usā là hơi ấm.
Tenetaṃ dasseti – tesaṃ sarīre usmāmattaṃ atthi, atha mayā ābhatena phalāphalena sāhassa jīvitaṃ atthīti.
By this, it shows: ‘They have a bit of warmth in their bodies, and with the fruits and berries brought by me, they have a life of six days.’
Điều này cho thấy: có chút hơi ấm trong cơ thể họ, và có sự sống trong sáu ngày nhờ trái cây mà ta đã mang về.
Marissareti marissantīti maññāmi.
Marissare means, ‘I think they will die.’
Marissare (họ sẽ chết) là con nghĩ họ sẽ chết.
Pumunāti purisena, evarūpañhi dukkhaṃ purisena labhitabbamevāti attho.
Pumunā means by a man, the meaning is that such suffering is indeed to be obtained by a man.
Pumunā (bởi một người đàn ông) là bởi một người đàn ông, thật vậy, nỗi đau như vậy là điều mà một người đàn ông phải chịu đựng, là ý nghĩa.
Cirarattāya rucchatīti cirarattaṃ rodissati.
Cirarattāya rucchatī means she will weep for a long time.
Cirarattāya rucchatī (sẽ khóc than suốt đêm dài) là sẽ khóc than suốt đêm dài.
Aḍḍharatte vāti majjhimaratte vā.
Aḍḍharatte vā means at midnight.
Aḍḍharatte vā (hay giữa đêm) là hay giữa đêm.
Ratte vāti pacchimaratte vā.
Ratte vā means in the last watch of the night.
Ratte vā (hay cuối đêm) là hay cuối đêm.
Avasucchatīti kunnadī viya sussissatīti attho.
Avasucchatī means he will dry up like a small river.
Avasucchatī (sẽ khô héo) là sẽ khô héo như một con sông nhỏ, là ý nghĩa.
Uṭṭhānapādacariyāyāti mahārāja, ahaṃ rattimpi divāpi dve tayo vāre uṭṭhāya attano uṭṭhānavīriyena tesaṃ pādacariyaṃ karomi, hatthapāde sambāhāmi, idāni maṃ adisvā mamatthāya te parihīnacakkhukā ‘‘sāmatātā’’ti vilapantā kaṇṭakehi vijjhiyamānā viya imasmiṃ vanappadese hiṇḍissanti vicarissantīti attho.
Uṭṭhānapādacariyāya means, ‘O great king, I, day and night, two or three times, rise and perform the service of their feet with my own effort, I massage their hands and feet. Now, not seeing me, and for my sake, those sightless ones, crying out “Sāma, Father!” will wander in this forest region as if being pierced by thorns.’
Uṭṭhānapādacariyāyāti: Đại vương, tôi ngày đêm thức dậy hai ba lần, với sự tinh tấn nỗ lực của mình, tôi thực hiện việc chăm sóc chân cho họ, xoa bóp tay chân cho họ. Bây giờ, không thấy tôi, vì tôi mà họ bị mù mắt, “Sāma, con trai yêu quý!” than khóc như bị gai đâm, sẽ hiṇḍissanti (đi lang thang) trong khu rừng này, đó là ý nghĩa.
Dutiyaṃ sallanti paṭhamaviddhavisapītasallato sataguṇena sahassaguṇena satasahassaguṇena dukkhataraṃ idaṃ dutiyaṃ tesaṃ adassanasokasallaṃ.
Dutiyaṃ sallaṃ means this second dart of sorrow from not seeing them is a hundred, a thousand, a hundred thousand times more painful than the first dart of poison that pierced me.
Dutiyaṃ sallanti: Mũi tên sầu muộn thứ hai này, do không thấy họ, đau khổ gấp trăm lần, ngàn lần, trăm ngàn lần so với mũi tên độc đầu tiên đã đâm vào.
Rājā tassa vilāpaṃ sutvā ‘‘ayaṃ accantaṃ brahmacārī dhamme ṭhito mātāpitaro bharati, idāni evaṃ dukkhappattopi tesaṃyeva vilapati, evaṃ guṇasampanne nāma mayā aparādho kato, kathaṃ nu kho imaṃ samassāseyya’’nti cintetvā ‘‘niraye paccanakāle rajjaṃ kiṃ karissati, iminā paṭijaggitaniyāmenevassa mātāpitaro paṭijaggissāmi, imassa maraṇampi amaraṇaṃ viya bhavissatī’’ti sanniṭṭhānaṃ katvā āha –
The king, hearing his lament, thought, “This one is truly a celibate, established in Dhamma, supporting his parents. Even now, having met with such suffering, he laments only for them. I have indeed committed an offense against such a virtuous person. How can I console him?” He then resolved, “What good is a kingdom when the time for hell comes? I will care for his parents in the manner he cared for them. His death will be as if he were not dead,” and said –
Vua nghe tiếng than khóc của ông ấy, suy nghĩ: “Người này hoàn toàn sống phạm hạnh, giữ vững Pháp, phụng dưỡng cha mẹ. Bây giờ, dù lâm vào cảnh khổ như vậy, ông ấy vẫn chỉ than khóc cho họ. Ta đã phạm lỗi với một người đức hạnh như thế này, làm sao ta có thể an ủi ông ấy đây?” Sau đó, Ngài quyết định: “Khi phải chịu quả báo trong địa ngục, vương quốc này có ích gì? Ta sẽ phụng dưỡng cha mẹ ông ấy theo cách mà ông ấy đã chăm sóc. Cái chết của ông ấy sẽ như không chết vậy,” rồi Ngài nói:
Tattha bharissaṃ teti te tava mātāpitaro bharissāmi.
Here, bharissaṃ te means, ‘I will support your parents.’
Ở đây, bharissaṃ teti: Ta sẽ phụng dưỡng cha mẹ ngươi.
Migānanti sīhādīnaṃ migānaṃ vighāsaṃ anvesanto.
Migānaṃ means, ‘searching for food for lions and other wild animals.’
Migānanti: Tìm kiếm thức ăn cho các loài thú như sư tử, v.v.
Idaṃ so ‘‘issatthe casmi kusaloti thūlathūle mige vadhitvā madhuramaṃsena tava mātāpitaro bharissāmī’’ti vatvā ‘‘mā, mahārāja, amhe nissāya pāṇavadhaṃ karī’’ti vutte evamāha.
He said this after saying, "I am skilled in archery, and I will kill large deer and support your parents with their sweet meat," and when told, "Do not, great king, commit violence against living beings on our account," he spoke thus.
Điều này, Ngài nói: “Ta khéo léo về cung thuật,” có nghĩa là “Ta sẽ giết những con thú lớn, dùng thịt ngon để phụng dưỡng cha mẹ ngươi.” Khi Sāma nói: “Đại vương, xin đừng sát sinh vì chúng con,” thì Ngài nói như vậy.
Yathā teti yathā tvaṃ te abhari, tathevāhampi bharissāmīti.
Yathā te means, "Just as you supported them, so too will I support them."
Yathā teti: Như ngươi đã phụng dưỡng họ, ta cũng sẽ phụng dưỡng như vậy.
Tattha vutto vajjāsīti ‘‘putto vo suvaṇṇasāmo nadītīrevisapītena sallena viddho rajatapaṭṭasadise vālukāpuline dakkhiṇapassena nipanno añjaliṃ paggayha tumhākaṃ pāde vandatī’’ti evaṃ mahārāja, mayā vutto hutvā mātāpitūnaṃ me vandanaṃ vadeyyāsīti attho.
There, vutto vajjāsī means, "Having been told by me, 'Your son Suvaṇṇasāma, pierced by a poison arrow on the riverbank, lies on his right side on the sand-dune like a silver plate, raising his joined hands and saluting your feet,' O great king, you should convey my salutations to my parents." This is the meaning.
Ở đây, vutto vajjāsīti: “Con trai của quý vị là Suvaṇṇasāma, bị mũi tên độc đâm bên bờ sông, nằm nghiêng về phía phải trên bãi cát trắng như tấm bạc, chắp tay đảnh lễ chân của quý vị.” Đại vương, sau khi được con nói như vậy, xin Ngài hãy nói lời đảnh lễ của con đến cha mẹ con, đó là ý nghĩa.
So hi heṭṭhā ettakaṃ kathento nirassāso viya ahosi.
Indeed, while speaking so much below, he seemed breathless.
Trước đó, khi nói nhiều như vậy, ông ấy dường như không còn hơi thở.
Idāni panassa visavegena madditā bhavaṅgacittasantati hadayarūpaṃ nissāya pavatti, kathā pacchijji, mukhaṃ pihitaṃ, akkhīni nimīlitāni, hatthapādā thaddhabhāvaṃ pattā, sakalasarīraṃ lohitena makkhitaṃ.
Now, however, oppressed by the power of the poison, the continuity of his life-continuum consciousness, dependent on the heart-base, ceased; his speech was cut off, his mouth closed, his eyes shut, his hands and feet became stiff, and his entire body was covered in blood.
Bây giờ, vì chất độc hành hạ, dòng tâm thức bhavanga (tâm tái tục) đã chấm dứt dựa vào sắc căn nơi tim, câu chuyện bị cắt đứt, miệng ngậm lại, mắt nhắm nghiền, tay chân cứng đờ, toàn thân dính đầy máu.
Rājā ‘‘ayaṃ idāneva mayā saddhiṃ kathesi, kiṃ nu kho’’ti tassa assāsapassāse upadhāresi.
The King, wondering, "He just spoke with me, what could it be?" checked his breathing.
Vua nghĩ: “Người này vừa mới nói chuyện với ta, chuyện gì vậy?” và kiểm tra hơi thở của ông ấy.
Te pana niruddhā, sarīraṃ thaddhaṃ jātaṃ.
But they had ceased, and his body had become stiff.
Nhưng hơi thở đã ngừng, thân thể đã cứng lại.
So taṃ disvā ‘‘niruddho dāni sāmo’’ti sokaṃ saddhāretuṃ asakkonto ubho hatthe matthake ṭhapetvā mahāsaddena paridevi.
Seeing that, he, unable to restrain his sorrow, thinking, "Sāma is now gone," placed both hands on his head and lamented loudly.
Thấy vậy, Ngài không thể kìm nén được nỗi đau, “Sāma đã chết rồi,” Ngài đặt hai tay lên đầu và than khóc lớn tiếng.
Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
The Teacher, revealing that matter, said –
Để làm rõ điều đó, Đức Bổn Sư nói:
Tattha āsinti ahaṃ ettakaṃ kālaṃ ajarāmaromhīti saññī ahosiṃ.
There, āsiṃ means, "I thought I was immortal for so long."
Trong đó, āsinti (tức là) ta đã từng nghĩ rằng ta sẽ không già không chết trong khoảng thời gian này.
Ajjetanti ajja ahaṃ imaṃ sāmaṃ kālakataṃ disvā mamañceva aññesañca natthi maccussa nāgamoti taṃ maccussa āgamanaṃ ajja jānāmi, ito pubbe na jānāmīti vilapati.
Ajjetaṃ means, "Today, seeing this Sāma dead, I now know that there is no escape from death for me and others; I did not know this before." Thus he lamented.
Ajjetanti (tức là) hôm nay ta thấy Sāma này đã chết, và ta biết rằng cái chết không chừa ta cũng như những người khác; hôm nay ta biết sự đến của cái chết đó, trước đây ta không biết – ông ta than khóc.
Svajja evaṃ gate kāleti yo savisena sallena samappito idāneva maṃ paṭimanteti, so ajja evaṃ gate kāle evaṃ maraṇakāle sampatte kiñci appamattakampi na bhāsati.
Svajja evaṃ gate kāle means, "He who, afflicted by a poison arrow, just now spoke to me, today, with such a time come, with such a time of death arrived, speaks not even a little."
Svajja evaṃ gate kāleti (tức là) người mà ngay bây giờ đang niệm chú cho ta, người bị mũi tên tẩm độc bắn trúng, thì hôm nay trong thời khắc như vậy, khi cái chết đã đến, không nói được dù chỉ một lời nhỏ bé.
Tadā hīti tasmiṃ khaṇe sāmaṃ vijjhantena mayā pāpaṃ kataṃ.
Tadā hī means, "At that moment, by me who pierced Sāma, evil was done."
Tadā hīti (tức là) vào khoảnh khắc đó, ta đã tạo nghiệp ác khi bắn trúng Sāma.
Cirarattāya kibbisanti taṃ pana cirarattaṃ vipaccanasamatthaṃ dāruṇaṃ pharusaṃ.
Cirarattāya kibbisa means that which is capable of ripening for a long time, cruel, and harsh.
Cirarattāya kibbisanti (tức là) nghiệp ác đó là một nghiệp tàn khốc, thô bạo, có khả năng trổ quả trong một thời gian rất dài.
Tassāti tassa evarūpaṃ pāpakammaṃ katvā vicarantassa.
Tassā means of him who, having committed such an evil deed, wanders about.
Tassāti (tức là) của người đã tạo nghiệp ác như vậy và đang sống.
Vattāroti ninditāro bhavanti ‘‘kuhiṃ gāme kinti kibbisakārako’’ti.
Vattāro means censurers, saying, "In which village is such a wrongdoer?"
Vattāroti (tức là) những người chỉ trích sẽ nói: “Kẻ tạo nghiệp ác này ở làng nào, đã làm gì?”
Imasmiṃ pana araññe nimmanussamhi ko maṃ vattumarahati, sace hi bhaveyya, vadeyyāti vilapati.
But in this deserted forest, who can speak against me? If there were someone, they would speak, he laments.
Nhưng ở nơi rừng vắng không người này, ai có thể chỉ trích ta? Nếu có, người đó sẽ nói – ông ta than khóc.
Sārayantīti gāme vā nigamādīsu vā saṃgaccha māṇavā tattha tattha bahū purisā sannipatitvā ‘‘ambho purisaghātaka, dāruṇaṃ te kammaṃ kataṃ, asukadaṇḍaṃ patto nāma tva’’nti evaṃ kammāni sārenti codenti.
Sārayantī means in villages or towns and so on, many young men gather here and there and remind and reproach him of his deeds, saying, "Oh murderer, a terrible deed you have done, you are indeed liable to such-and-such a punishment."
Sārayantīti (tức là) ở làng hay thị trấn, saṃgaccha māṇavā (tức là) nhiều người tụ tập ở đó và nói: “Này kẻ giết người, ngươi đã làm một nghiệp ác tàn khốc, ngươi phải chịu hình phạt này!” – họ nhắc nhở và khiển trách về các nghiệp (ác).
Imasmiṃ pana nimmanusse araññe maṃ ko sārayissatīti attānaṃ codento vilapati.
But in this deserted forest, who will remind me? he laments, reproaching himself.
Nhưng ở nơi rừng vắng không người này, ai sẽ nhắc nhở ta? – ông ta tự khiển trách và than khóc.
Tadā bahusundarī nāma devadhītā gandhamādanavāsinī mahāsattassa sattame attabhāve mātubhūtapubbā.
At that time, a devadhītā named Bahusundarī, dwelling in Gandhamādana, had been the Mahāsatta's mother in his seventh previous existence.
Khi đó, một vị nữ thần tên là Bahusundarī, cư ngụ tại Gandhamādana, đã từng là mẹ của Bồ Tát trong kiếp thứ bảy.
Sā puttasinehena bodhisattaṃ niccaṃ āvajjeti, taṃ divasaṃ pana dibbasampattiṃ anubhavamānā na taṃ āvajjeti.
Out of motherly affection, she always reflected on the Bodhisatta, but on that day, experiencing divine bliss, she did not reflect on him.
Vì tình thương con, nàng luôn quán sát Bồ Tát, nhưng ngày hôm đó, do đang hưởng thụ sự an lạc của chư thiên, nàng đã không quán sát ngài.
‘‘Devasamāgamaṃ gatā’’tipi vadantiyeva.
They also say, "She had gone to a gathering of devas."
Người ta cũng nói rằng: “Nàng đã đi đến cuộc hội họp của chư thiên.”
Sā tassa visaññibhūtakāle ‘‘kiṃ nu kho me puttassa pavattī’’ti āvajjamānā addasa ‘‘ayaṃ pīḷiyakkho nāma rājā mama puttaṃ visapītena sallena vijjhitvā migasammatānadītīre vālukāpuline ghātetvā mahantena saddena paridevati.
When he was unconscious, she reflected, "What is happening to my son?" and saw, "This king named Pīḷiyakkha has pierced my son with a poisoned arrow, killed him on the sandy bank of the Migasammatā River, and is lamenting with a loud voice.
Khi Bồ Tát bất tỉnh, nàng quán sát: “Con trai ta đang gặp chuyện gì vậy?” và thấy: “Vị vua tên Pīḷiyakkha này đã bắn trúng con ta bằng mũi tên tẩm độc, giết chết con ta trên bãi cát bên bờ sông Migasammatā, và đang than khóc với tiếng kêu lớn.
Sacāhaṃ na gamissāmi, mama putto suvaṇṇasāmo ettheva marissati, raññopi hadayaṃ phalissati, sāmassa mātāpitaropi nirāhārā pānīyampi alabhantā sussitvā marissanti.
If I do not go, my son Suvaṇṇasāma will die right here, the king's heart will also burst, and Sāma's parents, without food or even water, will wither and die.
Nếu ta không đi, con trai ta là Suvaṇṇasāma sẽ chết ngay tại đây, trái tim của nhà vua cũng sẽ tan nát, và cha mẹ của Sāma, không có thức ăn hay nước uống, sẽ khô héo mà chết.
Mayi pana gatāya rājā pānīyaghaṭaṃ ādāya tassa mātāpitūnaṃ santikaṃ gamissati, gantvā ca pana ‘‘putto vo mayā hato’ti kathessati.
But if I go, the king will take a pot of water and go to his parents, and having gone, he will say, 'Your son was killed by me.'
Nhưng nếu ta đi, nhà vua sẽ mang bình nước đến chỗ cha mẹ của Sāma, và đến đó sẽ nói: ‘Con trai của hai vị đã bị ta giết chết.’
Evañca vatvā tesaṃ vacanaṃ sutvā te puttassa santikaṃ ānayissati.
And having said this, and having heard their words, he will bring them to their son.
Sau khi nói như vậy và nghe lời của họ, ngài sẽ đưa họ đến chỗ con trai.
Atha kho te ca ahañca saccakiriyaṃ karissāma, saccabalena sāmassa visaṃ vinassissati.
Then they and I will make an act of truth, and by the power of truth, Sāma's poison will vanish.
Sau đó, cả họ và ta sẽ thực hiện lời nguyện chân thật (saccakiriya), và nhờ sức mạnh của chân thật, chất độc của Sāma sẽ biến mất.
Evaṃ me putto jīvitaṃ labhissati, mātāpitaro ca cakkhūni labhissanti, rājā ca sāmassa dhammadesanaṃ sutvā nagaraṃ gantvā mahādānaṃ datvā saggaparāyaṇo bhavissati, tasmā gacchāmahaṃ tatthā’’ti.
Thus my son will regain his life, his parents will regain their sight, and the king, having heard Sāma's Dhamma discourse, will go to his city, give great alms, and become destined for heaven; therefore, I shall go there."
Như vậy, con trai ta sẽ giành lại sự sống, cha mẹ ngài sẽ giành lại đôi mắt, và nhà vua, sau khi nghe pháp thoại của Sāma, sẽ trở về thành phố, bố thí lớn, và sẽ đi đến cõi trời. Vì vậy, ta phải đi đến đó.”
Sā gantvā migasammatānadītīre adissamānena kāyena ākāse ṭhatvā raññā saddhiṃ kathesi.
She went and, standing in the sky with an invisible body on the bank of the Migasammatā River, spoke with the king.
Nàng đi đến bờ sông Migasammatā, đứng trên không trung với thân hình vô hình, và nói chuyện với nhà vua.
Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
The Teacher, explaining that matter, said:
Để làm sáng tỏ điều đó, Đức Đạo Sư đã nói: