Paccantagāmavāsino taṃ sañjānitvā upaṭṭhahiṃsu.
The residents of the border village recognized him and attended to him.
Dân làng biên giới nhận ra ngài và đã phụng sự ngài.
Rājāpi taṃ gāhāpetuṃ nāsakkhi.
Even the king could not have him seized.
Nhà vua cũng không thể bắt được ông ta.
So anupubbena paccantajanapadaṃ hatthagataṃ katvā mahāparivāro hutvā ‘‘ahaṃ pubbe bhātu na verī, idāni pana verīmhī’’ti mahājanaparivuto mithilaṃ gantvā bahinagare khandhāvāraṃ katvā vāsaṃ kappesi.
He gradually brought the border region under his control, became surrounded by a large retinue, and saying, "I was not an enemy to my brother before, but now I am," he went to Mithilā with a large crowd, set up camp outside the city, and settled there.
Dần dần, ông ta chiếm được vùng biên giới, trở thành một người có đoàn tùy tùng lớn và nói: “Trước đây ta không phải là kẻ thù của anh ta, nhưng bây giờ ta là kẻ thù,” rồi ông ta cùng với một đoàn người đông đảo đi đến Mithilā, lập trại bên ngoài thành phố và ở đó.
Nagaravāsino yodhā ‘‘kumāro kira āgato’’ti sutvā yebhuyyena hatthiassavāhanādīni gahetvā tasseva santikaṃ āgamiṃsu, aññepi nāgarā āgamiṃsu.
The city-dwelling warriors, hearing, "The prince has arrived," mostly took their elephants, horses, and other conveyances and came to him; other citizens also came.
Các chiến binh và cư dân trong thành phố, khi nghe nói “Thái tử đã đến,” phần lớn đã mang theo voi, ngựa, xe cộ, v.v., và đến gặp ông ta; những người dân khác cũng đến.
So bhātu sāsanaṃ pesesi ‘‘nāhaṃ pubbe tumhākaṃ verī, idāni pana verīmhi, chattaṃ vā me detha, yuddhaṃ vā’’ti.
He sent a message to his brother: "I was not your enemy before, but now I am. Either give me the parasol or war."
Ông ta gửi thông điệp cho anh trai mình: “Trước đây ta không phải là kẻ thù của ngài, nhưng bây giờ ta là kẻ thù. Hãy trao vương quyền cho ta, hoặc là chiến đấu.”
Rājā taṃ sutvā yuddhaṃ kātuṃ icchanto aggamahesiṃ āmantetvā ‘‘bhadde, yuddhe jayaparājayo nāma na sakkā ñātuṃ, sace mama antarāyo hoti, tvaṃ gabbhaṃ rakkheyyāsī’’ti vatvā mahatiyā senāya parivuto nagarā nikkhami.
The king, hearing this, wishing to wage war, addressed his chief queen, saying, "My dear, in war, victory and defeat cannot be known. If any danger befalls me, you should protect the fetus," and surrounded by a large army, he departed from the city.
Nhà vua nghe vậy, muốn chiến đấu, liền gọi hoàng hậu chính (aggamahesi) đến và nói: “Này hiền thê, trong chiến tranh, không thể biết được thắng bại. Nếu có điều bất trắc xảy ra với ta, nàng hãy bảo vệ thai nhi,” rồi cùng với một đạo quân lớn, ông rời thành phố.
Atha naṃ yuddhe polajanakassa yodhā jīvitakkhayaṃ pāpesuṃ.
Then, in battle, the prince's warriors brought about his end of life.
Rồi trong trận chiến, các chiến binh của Polajanaka đã đoạt mạng ông ta.
Tadā ‘‘rājā mato’’ti sakalanagare ekakolāhalaṃ jātaṃ.
At that time, a great uproar arose throughout the city: "The king is dead!"
Lúc đó, một tiếng kêu hỗn loạn đã vang lên khắp thành phố: “Đức vua đã băng hà!”
Devīpi tassa matabhāvaṃ ñatvā sīghaṃ sīghaṃ suvaṇṇasārādīni gahetvā pacchiyaṃ pakkhipitvā matthake kiliṭṭhapilotikaṃ attharitvā upari taṇḍule okiritvā kiliṭṭhapilotikaṃ nivāsetvā sarīraṃ virūpaṃ katvā pacchiṃ sīse ṭhapetvā divā divasseva nikkhami, na koci naṃ sañjāni.
The queen, knowing of his death, quickly took gold and other valuables, put them in a basket, covered them with a dirty cloth on top, sprinkled rice over it, put on a dirty cloth, disfigured her body, placed the basket on her head, and departed in broad daylight; no one recognized her.
Hoàng hậu cũng biết được cái chết của ông ta, vội vàng lấy vàng và các vật quý khác, bỏ vào một cái giỏ, phủ một tấm vải bẩn lên trên, rải gạo lên trên rồi lại phủ tấm vải bẩn, làm cho thân mình trở nên xấu xí, đội giỏ lên đầu và rời đi ngay giữa ban ngày, không ai nhận ra nàng.
Sā uttaradvārena nikkhamitvā katthaci agatapubbattā maggaṃ ajānantī disaṃ vavatthāpetuṃ asakkontī kevalaṃ ‘‘kālacampānagaraṃ nāma atthī’’ti sutattā ‘‘kālacampānagaraṃ gamikā nāma atthī’’ti pucchamānā ekikā sālāyaṃ nisīdi.
She departed through the northern gate, and never having gone anywhere before, not knowing the way, unable to determine the direction, merely having heard that there was a place called Kālacampānagara, she sat alone in a hall, asking, "Is there anyone going to Kālacampānagara?"
Nàng đi ra cổng phía bắc, vì chưa từng đến nơi nào nên không biết đường, không thể xác định phương hướng, chỉ vì đã nghe nói có một thành phố tên là Kālacampā, nên nàng hỏi: “Có ai đi Kālacampā không?” rồi một mình ngồi trong một sảnh.
Kucchimhi panassā nibbattasatto na yo vā so vā, pūritapāramī mahāsatto nibbatti.
However, the being conceived in her womb was not just anyone; it was a Great Being who had perfected his pāramīs.
Tuy nhiên, thai nhi trong bụng nàng không phải là người tầm thường, mà là một vị Đại Bồ Tát đã viên mãn các Ba-la-mật.
Tassa tejena sakkassa bhavanaṃ kampi.
By his power, Sakka's abode trembled.
Do uy lực của Ngài, cung điện của Sakka rung chuyển.
Sakko āvajjento taṃ kāraṇaṃ ñatvā ‘‘tassā kucchiyaṃ nibbattasatto mahāpuñño, mayā gantuṃ vaṭṭatī’’ti cintetvā paṭicchannayoggaṃ māpetvā tattha mañcaṃ paññāpetvā mahallakapuriso viya yoggaṃ pājento tāya nisinnasālāya dvāre ṭhatvā ‘‘kālacampānagaraṃ gamikā nāma atthī’’ti pucchi.
Sakka, reflecting, understood the reason and thought, "The being conceived in her womb is of great merit; I must go," and creating a suitable carriage, arranging a couch in it, he drove the carriage like an old man, stood at the door of the hall where she was sitting, and asked, "Is there anyone going to Kālacampānagara?"
Sakka quán xét, biết được nguyên nhân đó, liền suy nghĩ: “Thai nhi trong bụng nàng ấy có phước báu lớn, ta nên đi,” rồi Ngài hóa hiện một cỗ xe kín, đặt một chiếc giường lên đó, và như một người đàn ông lớn tuổi, Ngài điều khiển cỗ xe, dừng lại ở cửa sảnh nơi nàng đang ngồi và hỏi: “Có ai đi Kālacampā không?”
‘‘Ahaṃ, tāta, gamissāmī’’ti.
"I am, father, I will go."
“Con, thưa ông, sẽ đi.”
‘‘Tena hi yoggaṃ āruyha nisīda, ammā’’ti.
"Then, mother, get into the carriage and sit down."
“Vậy thì, mẹ ơi, hãy lên xe và ngồi xuống.”
‘‘Tāta, ahaṃ paripuṇṇagabbhā, na sakkā mayā yoggaṃ abhiruhituṃ, pacchato pacchato gamissāmi, imissā pana me pacchiyā okāsaṃ dehī’’ti.
"Father, I am heavily pregnant; I cannot climb into the carriage. I will walk behind it, but please make room for this basket of mine."
“Thưa ông, con đang mang thai nặng, không thể lên xe được. Con sẽ đi theo sau, nhưng xin hãy dành chỗ cho cái giỏ này của con.”
‘‘Amma, kiṃ vadesi, yoggaṃ pājetuṃ jānanasamattho nāma mayā sadiso natthi.
"Mother, what are you saying? There is no one as skilled as I am in driving a carriage.
“Mẹ ơi, mẹ nói gì vậy? Không có ai giỏi điều khiển xe như con đâu.
Amma, mā bhāyi, āruyha nisīdā’’ti.
Mother, do not be afraid; get in and sit down."
Mẹ ơi, đừng sợ, hãy lên và ngồi xuống.”
Sā ‘‘tāta, sādhū’’ti vadati.
She said, "Father, very well."
Nàng nói: “Thưa ông, được thôi.”
So tassā ārohanakāle attano ānubhāvena vātapuṇṇabhastacammaṃ viya pathaviṃ unnāmetvā yoggassa pacchimante paharāpesi.
As she was getting in, by his power, he made the earth rise up like a wind-filled leather bag and struck the rear end of the carriage.
Khi nàng lên xe, do thần lực của mình, Ngài đã làm cho mặt đất nhô lên như một cái túi da căng đầy gió, và đẩy vào phía sau xe.
Sā abhiruyha sayane nipajjitvāva ‘‘ayaṃ devatā bhavissatī’’ti aññāsi.
She climbed in, lay down on the couch, and immediately knew, "This must be a deity."
Nàng lên xe và nằm trên giường, liền biết: “Đây chắc hẳn là một vị trời.”
Sā dibbasayane nipannamattāva niddaṃ okkami.
As soon as she lay down on the divine couch, she fell asleep.
Nàng vừa nằm trên chiếc giường thần diệu đó liền chìm vào giấc ngủ.
Atha naṃ sakko tiṃsayojanamatthake ekaṃ nadiṃ patvā pabodhetvā ‘‘amma, otaritvā nadiyaṃ nhāyitvā ussīsake sāṭakayugaṃ atthi, taṃ nivāsehi, antoyogge puṭabhattaṃ atthi, taṃ bhuñjāhī’’ti āha.
Then Sakka, reaching a river thirty yojanas away, awakened her and said, "Mother, get down, bathe in the river, there is a pair of robes at the head of the couch, put them on, and there is packed rice inside the carriage, eat it."
Rồi Sakka đưa nàng đến một con sông cách đó ba mươi dojana, đánh thức nàng và nói: “Mẹ ơi, hãy xuống tắm sông, có một đôi y phục ở đầu giường, hãy mặc vào, có cơm gói trong xe, hãy ăn đi.”
Sā tathā katvā puna nipajjitvā sāyanhasamaye kālacampānagaraṃ patvā dvāraṭṭālakapākāre disvā ‘‘tāta, kiṃ nāma nagarameta’’nti pucchi.
Having done so, she lay down again, and arriving at Kālacampā city in the evening, she saw the gates, watchtowers, and walls, and asked, "Son, what is the name of this city?"
Nàng làm theo, rồi lại nằm xuống, đến chiều tối thì đến Kālacampā, nhìn thấy các tháp canh và tường thành, nàng hỏi: “Thưa ông, thành phố này tên là gì?”
‘‘Kālacampānagaraṃ, ammā’’ti.
"It is Kālacampā city, Mother."
“Kālacampā, thưa mẹ.”
‘‘Kiṃ vadesi, tāta, nanu amhākaṃ nagarato kālacampānagaraṃ saṭṭhiyojanamatthake hotī’’ti?
"What are you saying, son? Is Kālacampā city not sixty yojanas away from our city?"
“Ông nói gì vậy, thưa ông? Chẳng phải Kālacampā cách thành phố của chúng tôi sáu mươi dojana sao?”
‘‘Evaṃ, amma, ahaṃ pana ujumaggaṃ jānāmī’’ti.
"Yes, Mother, but I know a direct path."
“Vâng, thưa mẹ, nhưng con biết đường tắt.”
Atha naṃ dakkhiṇadvārasamīpe otāretvā ‘‘amma, amhākaṃ gāmo purato atthi, tvaṃ gantvā nagaraṃ pavisāhī’’ti vatvā purato gantvā viya sakko antaradhāyitvā sakaṭṭhānameva gato.
Then, having set her down near the southern gate, he said, "Mother, our village is ahead; you go and enter the city," and like Sakka, he vanished as if going forward, and returned to his own place.
Rồi Ngài đưa nàng xuống gần cổng phía nam và nói: “Mẹ ơi, làng của chúng ta ở phía trước, mẹ hãy đi vào thành phố,” rồi Sakka biến mất như thể đi về phía trước, trở về chỗ ở của mình.
Devīpi ekikāva sālāyaṃ nisīdi.
The Queen also sat alone in the hall.
Hoàng hậu cũng một mình ngồi trong sảnh.
Tasmiṃ khaṇe eko disāpāmokkho ācariyo kālacampānagaravāsī mantajjhāyako brāhmaṇo pañcahi māṇavakasatehi parivuto nhānatthāya gacchanto dūratova oloketvā taṃ abhirūpaṃ sobhaggappattaṃ tattha nisinnaṃ disvā tassā kucchiyaṃ mahāsattassānubhāvena saha dassaneneva kaniṭṭhabhaginisinehaṃ uppādetvā māṇavake bahi ṭhapetvā ekakova sālaṃ pavisitvā ‘‘bhagini, kataragāmavāsikā tva’’nti pucchi.
At that moment, a renowned teacher, a brahmin from Kālacampā city who was a mantra-meditator, accompanied by five hundred students, was going for a bath. Seeing her, who was beautiful and fortunate, sitting there from afar, he immediately felt an affection like that for a younger sister, due to the power of the Great Being in her womb, even from just seeing her. He left his students outside and entered the hall alone, asking, "Sister, from which village are you?"
Vào lúc đó, một vị đạo sư nổi tiếng, một Bà-la-môn thông thạo thần chú, cư dân của Kālacampā, đang đi tắm cùng với năm trăm đệ tử, từ xa nhìn thấy nàng đang ngồi đó, xinh đẹp và duyên dáng, do uy lực của Đại Bồ Tát trong bụng nàng, ngay khi nhìn thấy, ông đã nảy sinh tình cảm như với em gái, rồi ông để các đệ tử ở bên ngoài và một mình bước vào sảnh, hỏi: “Này em gái, em đến từ làng nào?”
‘‘Tāta, mithilāyaṃ ariṭṭhajanakarañño aggamahesīmhī’’ti.
"Sir, I am the chief queen of King Ariṭṭhajanaka in Mithilā."
“Thưa ông, con là hoàng hậu chính của vua Ariṭṭhajanaka ở Mithilā.”
‘‘Amma, idha kasmā āgatāsī’’ti?
"Mother, why have you come here?"
“Mẹ ơi, sao mẹ lại đến đây?”
‘‘Tāta, polajanakena rājā mārito, athāhaṃ bhītā ‘gabbhaṃ anurakkhissāmī’ti āgatā’’ti.
"Sir, King Polajanaka killed the King, and I, being afraid, came here to protect the embryo."
“Thưa ông, vua đã bị Polajanaka giết, rồi con sợ hãi và đến thành phố này để bảo vệ thai nhi.”
‘‘Amma, imasmiṃ pana te nagare koci ñātako atthī’’ti?
"Mother, do you have any relatives in this city?"
“Mẹ ơi, mẹ có người thân nào ở thành phố này không?”
‘‘Natthi, tātā’’ti.
"No, sir."
“Không có, thưa ông.”
Tena hi mā cintayi, ahaṃ udiccabrāhmaṇo mahāsālo disāpāmokkhaācariyo, ahaṃ taṃ bhaginiṭṭhāne ṭhapetvā paṭijaggissāmi, tvaṃ ‘‘bhātikā’’ti maṃ vatvā pādesu gahetvā paridevāti.
"Then do not worry. I am an Udicca brahmin, a wealthy householder, a renowned teacher. I will take care of you as my sister. You should call me 'brother' and lament, grasping my feet."
“Vậy thì đừng lo lắng, ta là một Bà-la-môn giàu có, một đạo sư nổi tiếng từ phương bắc. Ta sẽ coi em như em gái và chăm sóc em. Em hãy gọi ta là ‘anh trai’ và khóc lóc ôm chân ta.”
Sā mahāsaddaṃ katvā tassa pādesu gahetvā paridevi.
She made a loud sound and lamented, grasping his feet.
Nàng liền khóc lớn và ôm chân ông ta.
Te dvepi aññamaññaṃ parideviṃsu.
Both of them lamented together.
Hai người họ cùng khóc thương lẫn nhau.
Athassa antevāsikā mahāsaddaṃ sutvā khippaṃ upadhāvitvā ‘‘ācariya, kiṃ te hotī’’ti pucchiṃsu.
Then his disciples, hearing the loud sound, quickly rushed up and asked, "Teacher, what is the matter with you?"
Rồi các đệ tử của ông nghe tiếng khóc lớn, vội chạy đến hỏi: “Thưa đạo sư, có chuyện gì vậy?”
So āha – ‘‘kaniṭṭhabhaginī me esā, asukakāle nāma mayā vinā jātā’’ti.
He said, "This is my younger sister; she was born at a certain time without me."
Ông nói: “Đây là em gái của ta, sinh ra vào một thời điểm mà ta không có mặt.”
Atha māṇavā ‘‘tava bhaginiṃ diṭṭhakālato paṭṭhāya mā cintayittha ācariyā’’ti āhaṃsu.
Then the students said, "Teachers, from the time you saw your sister, do not worry."
Rồi các đệ tử nói: “Thưa đạo sư, từ khi nhìn thấy em gái của thầy, thầy đừng lo lắng nữa.”
So māṇave paṭicchannayoggaṃ āharāpetvā taṃ tattha nisīdāpetvā ‘‘tātā, vo gantvā brāhmaṇiyā mama kaniṭṭhabhaginibhāvaṃ kathetvā sabbakiccāni kātuṃ vadethā’’ti vatvā gehaṃ pesesi.
He had the students bring suitable clothes, seated her there, and said, "Sons, go and tell the brahmin woman that she is my younger sister, and tell her to perform all necessary duties," and sent them home.
Ông sai các đệ tử mang cỗ xe kín đến, cho nàng ngồi vào đó và nói: “Này các con, hãy đi nói với vợ Bà-la-môn rằng đây là em gái của ta và bảo cô ấy làm mọi việc cần thiết,” rồi ông sai họ về nhà.
Te gantvā brāhmaṇiyā kathesuṃ.
They went and told the brahmin woman.
Họ đi và nói với vợ Bà-la-môn.
Atha naṃ brāhmaṇīpi uṇhodakena nhāpetvā sayanaṃ paññāpetvā nipajjāpesi.
Then the brahmin woman bathed her with warm water, prepared a bed, and made her lie down.
Rồi vợ Bà-la-môn cũng tắm nước nóng cho nàng, trải giường và cho nàng nằm xuống.
Atha brāhmaṇopi nhātvā āgato bhojanakāle ‘‘bhaginiṃ me pakkosathā’’ti pakkosāpetvā tāya saddhiṃ ekato bhuñjitvā antonivesaneyeva taṃ paṭijaggi.
Then the brahmin also bathed and returned. At mealtime, he had his sister called, ate together with her, and took care of her within his own residence.
Rồi Bà-la-môn cũng tắm xong trở về, đến giờ ăn, ông gọi: “Hãy gọi em gái ta đến,” rồi cùng ăn với nàng và chăm sóc nàng ngay trong nhà.
Sā na cirasseva suvaṇṇavaṇṇaṃ puttaṃ vijāyi, ‘‘mahājanakakumāro’’tissa ayyakasantakaṃ nāmamakāsi.
Not long after, she gave birth to a son of golden complexion, and they named him Mahājanaka Kumāra, after his grandfather.
Không lâu sau, nàng sinh một đứa con trai có màu da vàng óng, và đặt tên cho cậu bé theo tên ông nội là Mahājanaka Kumāra.
So vaḍḍhamāno dārakehi saddhiṃ kīḷanto ye taṃ rosenti, te asambhinnakhattiyakule jātattā mahābalavatāya ceva mānathaddhatāya ca daḷhaṃ gahetvā paharati.
As he grew up, playing with other children, those who angered him, being born into an unmixed Khattiya family, he would firmly seize and strike them due to his great strength and pride.
Khi lớn lên, cậu bé chơi với các đứa trẻ khác, những đứa nào chọc giận cậu, cậu liền nắm chặt và đánh chúng, vì cậu sinh ra trong dòng dõi Sát-đế-lợi thuần khiết, có sức mạnh lớn và tính kiêu hãnh.
Tadā te mahāsaddena rodantā ‘‘kena pahaṭā’’ti vutte ‘‘vidhavāputtenā’’ti vadanti.
Then they would cry loudly, and when asked, "By whom were you struck?" they would say, "By the widow's son."
Lúc đó, chúng khóc lớn và khi được hỏi: “Ai đánh?” chúng nói: “Con của bà góa.”
Atha kumāro cintesi ‘‘ime maṃ ‘vidhavāputto’ti abhiṇhaṃ vadanti, hotu, mama mātaraṃ pucchissāmī’’ti.
Then the prince thought, "These people constantly call me 'the widow's son.' Let me ask my mother."
Rồi thái tử suy nghĩ: “Chúng cứ gọi ta là ‘con của bà góa.’ Được rồi, ta sẽ hỏi mẹ ta.”
So ekadivasaṃ mātaraṃ pucchi ‘‘amma, ko mayhaṃ pitā’’ti?
One day he asked his mother, "Mother, who is my father?"
Một ngày nọ, cậu hỏi mẹ: “Mẹ ơi, cha con là ai?”
Atha naṃ mātā ‘‘tāta, brāhmaṇo te pitā’’ti vañcesi.
Then his mother deceived him, saying, "Son, the brahmin is your father."
Rồi mẹ cậu lừa dối cậu: “Con trai, Bà-la-môn là cha con.”
So punadivasepi dārake paharanto ‘‘vidhavāputto’’ti vutte ‘‘nanu brāhmaṇo me pitā’’ti vatvā ‘‘brāhmaṇo kiṃ te hotī’’ti vutte cintesi ‘‘ime maṃ, brāhmaṇo te kiṃ hotī’ti abhiṇhaṃ vadanti, mātā me idaṃ kāraṇaṃ yathābhūtaṃ na kathesi, sā attano manena me na kathessati, hotu, kathāpessāmi na’’nti.
The next day, when he struck the children again and was called "the widow's son," he said, "Is the brahmin not my father?" When they asked, "What is the brahmin to you?" he thought, "These people constantly ask me, 'What is the brahmin to you?' My mother did not tell me the truth about this matter. She will not tell me of her own accord. Let me make her tell."
Ngày hôm sau, cậu lại đánh các đứa trẻ, khi bị gọi là “con của bà góa,” cậu nói: “Cha ta chẳng phải là Bà-la-môn sao?” Khi chúng hỏi: “Bà-la-môn là gì của con?” cậu suy nghĩ: “Chúng cứ hỏi ta ‘Bà-la-môn là gì của con?’ Mẹ ta đã không kể sự thật về chuyện này. Mẹ sẽ không tự ý kể cho ta. Được rồi, ta sẽ làm cho mẹ kể.”
So thaññaṃ pivanto thanaṃ dantehi ḍaṃsitvā ‘‘amma, me pitaraṃ kathehi, sace na kathessasi, thanaṃ te chindissāmī’’ti āha.
While drinking milk, he bit her breast with his teeth and said, ‘‘Mother, tell me about my father. If you don't tell me, I will cut off your breast.’’
Cậu đang bú sữa, liền cắn vào vú mẹ bằng răng và nói: “Mẹ ơi, hãy kể cho con biết về cha con. Nếu mẹ không kể, con sẽ cắn đứt vú mẹ.”
Sā puttaṃ vañcetuṃ asakkontī ‘‘tāta, tvaṃ mithilāyaṃ ariṭṭhajanakarañño putto, pitā te polajanakena mārito, ahaṃ taṃ anurakkhantī imaṃ nagaraṃ āgatā, ayaṃ brāhmaṇo maṃ bhaginiṭṭhāne ṭhapetvā paṭijaggatī’’ti kathesi.
Unable to deceive her son, she said, ‘‘Son, you are the son of King Ariṭṭhajanaka in Mithilā. Your father was killed by Polajanaka. Protecting you, I came to this city. This brahmin cares for me, treating me as a sister.’’
Không thể lừa dối con trai được nữa, nàng kể: “Con trai, con là con của vua Ariṭṭhajanaka ở Mithilā. Cha con đã bị Polajanaka giết. Mẹ đã đến thành phố này để bảo vệ con. Bà-la-môn này đã coi mẹ như em gái và chăm sóc mẹ.”
So taṃ sutvā tato paṭṭhāya ‘‘vidhavāputto’’ti vuttepi na kujjhi.
Having heard that, from then on, even when called ‘‘son of a widow,’’ he did not get angry.
Nghe vậy, từ đó trở đi, dù bị gọi là “con của bà góa,” cậu cũng không tức giận.
So soḷasavassabbhantareyeva tayo vede ca sabbasippāni ca uggaṇhi, soḷasavassikakāle pana uttamarūpadharo ahosi.
Within sixteen years, he learned the three Vedas and all crafts, and at the age of sixteen, he possessed supreme beauty.
Trong vòng mười sáu năm, cậu đã học được ba bộ Veda và tất cả các môn nghệ thuật. Đến năm mười sáu tuổi, cậu trở thành một người có dung mạo tuyệt mỹ.
Atha so ‘‘pitu santakaṃ rajjaṃ gaṇhissāmī’’ti cintetvā mātaraṃ pucchi ‘‘amma, kiñci dhanaṃ te hatthe atthi, udāhu no, ahaṃ vohāraṃ katvā dhanaṃ uppādetvā pitu santakaṃ rajjaṃ gaṇhissāmī’’ti.
Then, thinking, ‘‘I will seize my father's kingdom,’’ he asked his mother, ‘‘Mother, do you have any wealth in your hands, or not? I will engage in trade, acquire wealth, and then seize my father's kingdom.’’
Rồi Đại Bồ Tát nghĩ: "Ta sẽ nhận lại vương quốc của cha", và hỏi mẹ: "Mẹ ơi, trong tay mẹ có chút tài sản nào không, hay là không? Con sẽ kinh doanh, tạo ra tài sản rồi nhận lại vương quốc của cha."
Atha naṃ mātā āha – ‘‘tāta, nāhaṃ tucchahatthā āgatā, tayo me hatthe dhanasārā atthi, muttasāro, maṇisāro, vajirasāroti, tesu ekeko rajjaggahaṇappamāṇo, taṃ gahetvā rajjaṃ gaṇha, mā vohāraṃ karī’’ti.
Then his mother said to him, ‘‘Son, I did not come empty-handed. I have three excellent treasures: a pearl treasure, a gem treasure, and a diamond treasure. Each of them is sufficient for seizing a kingdom. Take it and seize the kingdom; do not engage in trade.’’
Bấy giờ, người mẹ nói với ngài: "Con trai, mẹ không đến tay trắng. Trong tay mẹ có ba loại tài sản quý giá: ngọc trai, ngọc báu và kim cương. Mỗi loại đủ để đoạt lấy vương quốc. Con hãy lấy chúng mà đoạt lấy vương quốc, đừng kinh doanh gì cả."
‘‘Amma, idampi dhanaṃ mayhameva upaḍḍhaṃ katvā dehi, taṃ pana gahetvā suvaṇṇabhūmiṃ gantvā bahuṃ dhanaṃ āharitvā rajjaṃ gaṇhissāmī’’ti.
‘‘Mother, give me half of this wealth as well. I will take it, go to Suvaṇṇabhūmi, bring back much wealth, and then seize the kingdom.’’
"Mẹ ơi, xin mẹ hãy chia cho con một nửa số tài sản này. Con sẽ mang chúng đến Suvaṇṇabhūmi (Xứ Vàng) để kiếm thật nhiều tài sản rồi sẽ nhận lại vương quốc," ngài nói.
So upaḍḍhaṃ āharāpetvā bhaṇḍikaṃ katvā suvaṇṇabhūmiṃ gamikehi vāṇijehi saddhiṃ nāvāya bhaṇḍaṃ āropetvā puna nivattitvā mātaraṃ vanditvā ‘‘amma, ahaṃ suvaṇṇabhūmiṃ gamissāmī’’ti āha.
He had half brought out, made it into a bundle, loaded his goods onto a ship with merchants bound for Suvaṇṇabhūmi, then returned, paid homage to his mother, and said, ‘‘Mother, I am going to Suvaṇṇabhūmi.’’
Ngài sai mang một nửa tài sản đến, gói ghém lại, rồi cùng các thương nhân đi Suvaṇṇabhūmi chất hàng lên thuyền. Sau đó, ngài quay lại đảnh lễ mẹ và nói: "Mẹ ơi, con sẽ đi Suvaṇṇabhūmi."
Atha naṃ mātā āha – ‘‘tāta, samuddo nāma appasiddhiko bahuantarāyo, mā gaccha, rajjaggahaṇāya te dhanaṃ bahū’’ti.
Then his mother said to him, ‘‘Son, the ocean is very dangerous and full of many perils. Do not go. You have enough wealth to seize the kingdom.’’
Bấy giờ, người mẹ nói với ngài: "Con trai, biển cả là nơi đầy hiểm nguy, nhiều chướng ngại. Đừng đi. Con đã có đủ tài sản để đoạt lấy vương quốc rồi."
So ‘‘gacchissāmeva ammā’’ti mātaraṃ vanditvā gehā nikkhamma nāvaṃ abhiruhi.
He said, ‘‘I will go, Mother,’’ paid homage to his mother, left the house, and boarded the ship.
Ngài nói: "Mẹ ơi, con nhất định sẽ đi," rồi đảnh lễ mẹ, rời khỏi nhà và lên thuyền.
Taṃ divasameva polajanakassa sarīre rogo uppajji, anuṭṭhānaseyyaṃ sayi.
On that very day, a sickness arose in Polajanaka's body, and he lay down, unable to rise.
Chính ngày hôm đó, bệnh tật phát sinh trong thân thể của vị vua cha, ông nằm liệt giường.
Tadā satta jaṅghasatāni nāvaṃ abhiruhiṃsu.
At that time, seven hundred people boarded the ship.
Lúc đó, bảy trăm người đã lên thuyền.
Nāvā sattadivasehi satta yojanasatāni gatā.
The ship traveled seven hundred yojanas in seven days.
Chiếc thuyền đã đi được bảy trăm dojana trong bảy ngày.
Sā aticaṇḍavegena gantvā attānaṃ vahituṃ nāsakkhi, phalakāni bhinnāni, tato tato udakaṃ uggataṃ, nāvā samuddamajjhe nimuggā.
It proceeded with excessive speed, but could not sustain itself; the planks broke, water surged in from all sides, and the ship sank in the middle of the ocean.
Nó đi với tốc độ quá nhanh đến nỗi không thể tự chịu đựng được, các tấm ván bị vỡ, nước tràn vào từ khắp nơi, và con thuyền chìm giữa biển.
Mahājanā rodanti paridevanti, nānādevatāyo namassanti.
The people wept and wailed, and paid homage to various deities.
Đại chúng khóc than, cầu nguyện các vị thần khác nhau.
Mahāsatto pana neva rodati na paridevati, na devatāyo namassati, nāvāya pana nimujjanabhāvaṃ ñatvā sappinā sakkharaṃ omadditvā kucchipūraṃ khāditvā dve maṭṭhakasāṭake telena temetvā daḷhaṃ nivāsetvā kūpakaṃ nissāya ṭhito nāvāya nimujjanasamaye kūpakaṃ abhiruhi.
But the Great Being neither wept nor wailed, nor did he pay homage to deities. Knowing that the ship was sinking, he mixed sugar with ghee, ate his fill, soaked two fine cloths in oil, tied them firmly, and stood by the mast. When the ship sank, he climbed the mast.
Đại Bồ Tát thì không khóc than, cũng không cầu nguyện các vị thần. Ngài biết rằng con thuyền đang chìm, nên đã trộn đường với bơ, ăn no bụng, rồi ngâm hai chiếc y sạch trong dầu, quấn chặt vào người, đứng tựa vào cột buồm. Khi thuyền chìm, ngài leo lên cột buồm.
Mahājanā macchakacchapabhakkhā jātā, samantā udakaṃ aḍḍhūsabhamattaṃ lohitaṃ ahosi.
The people became food for fish and turtles; the water all around became half a cubit of blood.
Đại chúng đã trở thành thức ăn cho cá và rùa, khắp nơi nước biển đỏ như máu cao nửa sải tay.
Mahāsatto kūpakamatthake ṭhitova ‘‘imāya nāma disāya mithilanagara’’nti disaṃ vavatthapetvā kūpakamatthakā uppatitvā macchakacchape atikkamma mahābalavatāya usabhamatthake pati.
Standing on top of the mast, the Great Being determined the direction, ‘‘Mithilā city is in this direction,’’ then sprang from the top of the mast, passed over the fish and turtles, and with great strength, landed on the back of an ox.
Đại Bồ Tát đứng trên đỉnh cột buồm, xác định phương hướng: "Thành Mithilā nằm về phía này," rồi từ đỉnh cột buồm nhảy lên, vượt qua cá và rùa, nhờ sức mạnh phi thường mà rơi xuống đỉnh cột buồm.
Taṃ divasameva polajanako kālamakāsi.
On that very day, Polajanaka passed away.
Chính ngày hôm đó, vua cha đã qua đời.
Tato paṭṭhāya mahāsatto maṇivaṇṇāsu ūmīsu parivattanto suvaṇṇakkhandho viya samuddaṃ tarati.
From then on, the Great Being, rolling amidst the gem-colored waves, crossed the ocean like a golden pillar.
Từ đó trở đi, Đại Bồ Tát bơi trên biển như một khối vàng, lăn lộn trên những con sóng màu ngọc báu.
So yathā ekadivasaṃ, evaṃ sattāhaṃ tarati, ‘‘idāni puṇṇamīdivaso’’ti velaṃ pana oloketvā loṇodakena mukhaṃ vikkhāletvā uposathiko hoti.
Just as he swam for one day, so he swam for seven days. Looking at the time, thinking, ‘‘Today is the full moon day,’’ he rinsed his mouth with salt water and observed the Uposatha.
Ngài bơi như vậy suốt bảy ngày. Khi nhìn thấy mặt trăng tròn, ngài súc miệng bằng nước muối và giữ giới Uposatha.
Tadā ca ‘‘ye mātupaṭṭhānādiguṇayuttā samudde marituṃ ananucchavikā sattā, te uddhārehī’’ti catūhi lokapālehi maṇimekhalā nāma devadhītā samuddarakkhikā ṭhapitā hoti.
At that time, a goddess named Maṇimekhalā had been appointed as the guardian of the ocean by the four world-guardians, with the instruction, ‘‘Rescue those beings in the ocean who are endowed with virtues such as attending to their mothers and are not fit to die.’’
Lúc đó, nữ thần Maṇimekhalā, người bảo hộ biển cả, đã được bốn vị Hộ Thế đặt ra để: "Hãy cứu vớt những chúng sinh có phẩm hạnh như hiếu dưỡng cha mẹ, không đáng chết trên biển."
Sā satta divasāni samuddaṃ na olokesi, dibbasampattiṃ anubhavantiyā kirassā sati pamuṭṭhā.
She did not look at the ocean for seven days; it is said that her mindfulness was lost while experiencing divine bliss.
Bà đã không nhìn xuống biển trong bảy ngày. Có lẽ tâm trí bà đã lãng quên vì đang hưởng lạc thú của chư thiên.
‘‘Devasamāgamaṃ gatā’’tipi vadanti.
Some also say, ‘‘She had gone to a divine assembly.’’
Người ta cũng nói rằng bà đã đi dự hội chư thiên.
Atha sā ‘‘ajja me sattamo divaso samuddaṃ anolokentiyā, kā nu kho pavattī’’ti olokentī mahāsattaṃ disvā ‘‘sace mahājanakakumāro samudde nassissa, devasamāgamapavesanaṃ na labhissa’’nti cintetvā mahāsattassa avidūre alaṅkatena sarīrena ākāse ṭhatvā mahāsattaṃ vīmaṃsamānā paṭhamaṃ gāthamāha –
Then, she, thinking, "Today is the seventh day that I have not looked at the ocean; what is happening?" and looking, saw the Great Being. She thought, "If Prince Mahājanaka had perished in the ocean, he would not have gained entrance to the assembly of devas." So, standing in the sky with her adorned body not far from the Great Being, she, testing him, spoke the first verse:
Rồi bà nghĩ: "Hôm nay là ngày thứ bảy ta không nhìn xuống biển, có chuyện gì xảy ra không?" Khi nhìn xuống và thấy Đại Bồ Tát, bà nghĩ: "Nếu Hoàng tử Mahājanaka chết trên biển, ta sẽ không được phép vào hội chư thiên." Rồi bà đứng trên không trung với thân thể trang sức lộng lẫy, gần Đại Bồ Tát, dò hỏi ngài và nói bài kệ đầu tiên:
Tattha nisamma vattaṃ lokassāti ahaṃ lokassa vattakiriyaṃ disvā upadhāretvā viharāmīti attho.
Therein, nisamma vattaṃ lokassā means, "I live having seen and considered the way the world functions."
Ở đây, nisamma vattaṃ lokassā: nghĩa là ta quán xét và suy tư về sự vận hành của thế gian.
Vāyāmassa cāti vāyāmassa ca ānisaṃsaṃ nisāmetvā viharāmīti dīpeti.
Vāyāmassa cā indicates, "I live having also considered the benefit of effort."
Vāyāmassa cā: và ta quán xét lợi ích của sự tinh tấn.
Tasmāti yasmā nisamma viharāmi, ‘‘purisakāro nāma na nassati, sukhe patiṭṭhāpetī’’ti jānāmi, tasmā tīraṃ apassantopi āyūhāmi vīriyaṃ karomi, na ukkaṇṭhāmīti.
Tasmā means, "Because I live having considered, and I know that 'manly effort is never lost, it establishes one in happiness,' therefore, even without seeing the shore, I strive, I make effort, I do not become disheartened."
Tasmā: Bởi vì ta quán xét như vậy, ta biết rằng "sự nỗ lực của con người không bao giờ mất đi, nó sẽ đưa đến hạnh phúc," vì vậy, dù không thấy bờ, ta vẫn nỗ lực, không nản lòng.
Tattha accantanti yo ‘‘idaṃ kammaṃ vīriyaṃ katvā nipphādetuṃ na sakkā, accantameva apāraneyya’’nti viditvā caṇḍahatthiādayo apariharanto attano pāṇaṃ na rakkhati.
Therein, accanta means, he who, knowing "this task cannot be accomplished by effort, it is utterly impossible," and not avoiding fierce elephants and the like, does not protect his own life.
Ở đây, accantaṃ: Ai biết rằng "việc này không thể hoàn thành bằng sự tinh tấn, hoàn toàn không thể hoàn thành," mà không giữ gìn mạng sống của mình, không tránh voi dữ, v.v.
Jaññā so yadi hāpayeti so yadi tādisesu ṭhānesu vīriyaṃ hāpeyya, jāneyya tassa kusītabhāvassa phalaṃ.
Jaññā so yadi hāpaye means, if he were to give up effort in such situations, he would know the fruit of his laziness.
Jaññā so yadi hāpaye: người ấy, nếu buông bỏ sự nỗ lực trong những trường hợp như vậy, sẽ biết quả báo của sự lười biếng đó.
Tvaṃ yaṃ vā taṃ vā niratthakaṃ vadasīti dīpeti.
It indicates that whatever you say is meaningless.
Ngài muốn nói rằng bà đang nói những điều vô nghĩa.
Pāḷiyaṃ pana ‘‘jaññā so yadi hāpaya’’nti likhitaṃ, taṃ aṭṭhakathāsu natthi.
However, in the Pāḷi, it is written "jaññā so yadi hāpaya," which is not found in the commentaries.
Tuy nhiên, trong Pāḷi có ghi "jaññā so yadi hāpayaṃ", nhưng không có trong các bản Chú giải.
Adhippāyaphalanti attano adhippāyaphalaṃ sampassamānā ekacce purisā kasivaṇijjādīni kammāni payojayanti, tāni ijjhanti vā na vā ijjhanti.
Adhippāyaphala means, seeing the fruit of their own intention, some men engage in actions like farming and trade, but these may or may not succeed.
Adhippāyaphalaṃ: Một số người, mong muốn đạt được kết quả theo ý mình, thực hiện các công việc như trồng trọt, buôn bán, nhưng chúng có thể thành công hoặc không thành công.
‘‘Ettha gamissāmi, idaṃ uggahessāmī’’ti pana kāyikacetasikavīriyaṃ karontassa taṃ ijjhateva, tasmā taṃ kātuṃ vaṭṭatiyevāti dasseti.
But for one who exerts physical and mental energy, thinking, "I will go here, I will achieve this," that certainly succeeds. Therefore, it is shown that it is indeed proper to do so.
Tuy nhiên, đối với người nỗ lực bằng thân và tâm, nghĩ "ta sẽ đi đây, ta sẽ lấy cái này," thì việc đó chắc chắn sẽ thành công. Vì vậy, ngài muốn nói rằng việc đó đáng làm.
Sannā aññe tarāmahanti aññe janā mahāsamudde sannā nimuggā vīriyaṃ akarontā macchakacchapabhakkhā jātā, ahaṃ pana ekakova tarāmi.
Sannā aññe tarāmaha means, other people, submerged in the great ocean, without exerting effort, became food for fish and tortoises, but I alone am swimming across.
Sannā aññe tarāmahaṃ: Những người khác đã chìm đắm trong đại dương, không nỗ lực, đã trở thành thức ăn cho cá và rùa. Còn ta thì một mình bơi.
Tañca passāmi santiketi idaṃ me vīriyaphalaṃ passa, mayā iminā attabhāvena devatā nāma na diṭṭhapubbā, sohaṃ tañca iminā dibbarūpena mama santike ṭhitaṃ passāmi.
Tañca passāmi santike means, "See this fruit of my effort; I have never before seen a deity in this existence, but now I see her, standing near me in this divine form."
Tañca passāmi santike: Hãy nhìn kết quả của sự nỗ lực này của ta. Với thân thể này, ta chưa từng thấy một vị thần nào trước đây. Nay ta thấy bà, với hình dạng thần thánh này, đang đứng gần ta.
Yathāsatti yathābalanti attano sattiyā ca balassa ca anurūpaṃ.
Yathāsatti yathābala means, in accordance with one's ability and strength.
Yathāsatti yathābalaṃ: Tùy theo sức lực và khả năng của mình.
Kassanti karissāmi.
Kassa means, I will do.
Kassaṃ: Ta sẽ làm.
Tattha evaṃ gateti evarūpe gambhīre vitthate mahāsamudde.
There, evaṃ gate means, in such a deep, vast great ocean.
Ở đây, evaṃ gate (trong dòng như vậy) nghĩa là trong đại dương sâu thẳm, rộng lớn như thế này.
Dhammavāyāmasampannoti dhammavāyāmena samannāgato.
Dhammavāyāmasampanno means, endowed with righteous effort.
Dhammavāyāmasampanno (với sự tinh tấn trong Pháp đầy đủ) nghĩa là được trang bị sự tinh tấn trong Pháp.
Kammunāti attano purisakārakammena.
Kammunā means, by one's own manly effort.
Kammunā (bởi nghiệp) nghĩa là bởi hành động tự thân của mình.
Nāvasīdasīti na avasīdasi.
Nāvasīdasī means, you do not sink.
Nāvasīdasī (không chìm đắm) nghĩa là không chìm đắm.
Yattha teti yasmiṃ ṭhāne tava mano nirato, tattheva gacchāhīti.
Yattha te means, "go to that very place where your mind is delighted."
Yattha te (nơi mà ngươi) nghĩa là nơi nào tâm ngươi hoan hỷ, hãy đi đến đó.
Sā evañca pana vatvā ‘‘paṇḍita mahāparakkama, kuhiṃ taṃ nemī’’ti pucchi.
Having said this, she asked, “Wise one, great hero, where shall I take you?”
Nói như vậy xong, nàng hỏi: “Này vị đại trí, đại dũng mãnh, tôi sẽ đưa ngài đi đâu?”
‘‘Mithilanagara’’nti vutte sā mahāsattaṃ pupphakalāpaṃ viya ukkhipitvā ubhohi hatthehi pariggayha ure nipajjāpetvā piyaputtaṃ ādāya gacchantī viya ākāse pakkhandi.
When he said, “To the city of Mithilā,” she lifted the Great Being like a bouquet of flowers, held him with both hands, laid him on her chest, and soared into the sky as if carrying a beloved son.
Khi được trả lời là “Đến thành Mithilā”, nàng liền nhấc Đại Bồ Tát lên như một bó hoa, dùng hai tay ôm vào lòng, đặt lên ngực, rồi bay lên không trung như thể một người mẹ đang mang con yêu của mình đi.
Mahāsatto sattāhaṃ loṇodakena upakkasarīro hutvā dibbaphassena phuṭṭho niddaṃ okkami.
The Great Being, whose body had been afflicted by saltwater for seven days, touched by a divine touch, fell asleep.
Đại Bồ Tát, sau bảy ngày thân thể bị mặn chát vì nước biển, được chạm vào xúc chạm thần diệu liền chìm vào giấc ngủ.
Atha naṃ sā mithilaṃ netvā ambavanuyyāne maṅgalasilāpaṭṭe dakkhiṇapassena nipajjāpetvā uyyānadevatāhi tassa ārakkhaṃ gāhāpetvā sakaṭṭhānameva gatā.
Then she took him to Mithilā, laid him on the auspicious stone slab in the mango grove, on its right side, entrusted him to the care of the garden deities, and returned to her own abode.
Sau đó, nàng đưa ngài đến Mithilā, đặt ngài nằm nghiêng bên phải trên phiến đá cát tường trong vườn xoài, giao cho các vị thần vườn bảo vệ ngài, rồi trở về chỗ của mình.
Tadā polajanakassa putto natthi.
At that time, the King of Pola had no son.
Lúc đó, vua Polajanaka không có con trai.
Ekā panassa dhītā ahosi, sā sīvalidevī nāma paṇḍitā byattā.
But he had one daughter, named Sīvalidevī, who was wise and discerning.
Nhưng ngài có một người con gái tên là Sīvalidevī, nàng là người thông minh và tài giỏi.
Amaccā tamenaṃ maraṇamañce nipannaṃ pucchiṃsu ‘‘mahārāja, tumhesu divaṅgatesu rajjaṃ kassa dassāmā’’ti?
The ministers asked him as he lay on his deathbed, “Great King, to whom shall we give the kingdom after you have passed away?”
Các vị đại thần hỏi vị vua đang nằm trên giường bệnh sắp qua đời: “Đại vương, khi ngài băng hà, chúng thần sẽ trao vương quốc cho ai?”
Atha ne rājā ‘‘tātā, mama dhītaraṃ sīvalideviṃ ārādhetuṃ samatthassa rajjaṃ detha, yo vā pana caturassapallaṅkassa ussīsakaṃ jānāti, yo vā pana sahassathāmadhanuṃ āropetuṃ sakkoti, yo vā pana soḷasa mahānidhī nīharituṃ sakkoti, tassa rajjaṃ dethā’’ti āha.
Then the king said to them, “My dear ones, give the kingdom to whoever is capable of pleasing my daughter, Sīvalidevī, or whoever knows the head of the four-sided couch, or whoever is able to string the bow of a thousand strengths, or whoever is able to unearth the sixteen great treasures.”
Bấy giờ, nhà vua nói với họ: “Này các con, hãy trao vương quốc cho người nào có khả năng làm hài lòng con gái ta là Sīvalidevī, hoặc người nào biết được đầu gối của chiếc ngai vàng bốn góc, hoặc người nào có thể giương được cây cung ngàn sức mạnh, hoặc người nào có thể khai quật được mười sáu kho báu lớn.”
Amaccā ‘‘deva, tesaṃ no nidhīnaṃ uddānaṃ kathethā’’ti āhaṃsu.
The ministers asked, “Your Majesty, please tell us the list of those treasures.”
Các vị đại thần thưa: “Thưa Đại vương, xin ngài hãy kể cho chúng thần biết danh sách các kho báu đó.”
Atha rājā –
Then the king said:
Bấy giờ, nhà vua nói:
Amaccā rañño accayena tassa matakiccaṃ katvā sattame divase sannipatitvā mantayiṃsu ‘‘ambho raññā ‘attano dhītaraṃ ārādhetuṃ samatthassa rajjaṃ dātabba’nti vuttaṃ, ko taṃ ārādhetuṃ sakkhissatī’’ti.
After the king's demise, the ministers performed his funeral rites, and on the seventh day, they assembled and deliberated, “The king said that the kingdom should be given to whoever is capable of pleasing his daughter. Who will be able to please her?”
Sau khi vua băng hà, các vị đại thần đã lo tang lễ cho ngài, đến ngày thứ bảy, họ tụ họp lại và bàn bạc: “Này các vị, nhà vua đã nói rằng ‘phải trao vương quốc cho người nào có khả năng làm hài lòng con gái của mình’, vậy ai sẽ có thể làm hài lòng nàng?”
Te ‘‘senāpati vallabho’’ti vatvā tassa sāsanaṃ pesesuṃ.
They said, “The general, Vallabha,” and sent a message to him.
Họ nói: “Đó là vị Senāpati (tướng quân) Vallabha,” và gửi thông điệp đến ông ta.
So sāsanaṃ sutvā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā rajjatthāya rājadvāraṃ gantvā attano āgatabhāvaṃ rājadhītāya ārocāpesi.
Upon hearing the message, he accepted it, saying, “Very well,” and went to the royal palace for the kingdom, announcing his arrival to the king's daughter.
Nghe thông điệp, ông ta nói “Tốt!” và chấp nhận, rồi đi đến cổng cung điện để nhận vương quốc, và báo cho công chúa biết việc mình đã đến.
Sā tassa āgatabhāvaṃ ñatvā ‘‘atthi nu khvassa setacchattasiriṃ dhāretuṃ dhitī’’ti tassa vīmaṃsanatthāya ‘‘khippaṃ āgacchatū’’ti āha.
Knowing of his arrival, she said, “Let him come quickly,” in order to test him, wondering, “Does he have the courage to bear the glory of the white parasol?”
Nàng biết việc ông ta đã đến, để thử xem “liệu ông ta có đủ dũng khí để đội chiếc lọng trắng vương giả hay không”, nàng nói: “Hãy đến nhanh!”
So tassā sāsanaṃ sutvā taṃ ārādhetukāmo sopānapādamūlato paṭṭhāya javenāgantvā tassā santike aṭṭhāsi.
He, having heard her instruction, desiring to please her, came swiftly from the foot of the staircase and stood near her.
Nghe lời nàng, ông ta muốn làm hài lòng nàng, liền nhanh chóng chạy từ chân cầu thang đến đứng trước mặt nàng.
Atha naṃ sā vīmaṃsamānā ‘‘mahātale javena dhāvā’’ti āha.
Then she, testing him, said, "Run swiftly on the great ground."
Bấy giờ, nàng thử ông ta và nói: “Hãy chạy nhanh trên mặt đất rộng lớn!”
So ‘‘rājadhītaraṃ tosessāmī’’ti vegena pakkhandi.
He, thinking "I will please the king's daughter," rushed forth swiftly.
Ông ta nghĩ “Mình sẽ làm hài lòng công chúa,” liền nhanh chóng chạy đi.
Atha naṃ ‘‘puna ehī’’ti āha.
Then she said to him, "Come back again."
Sau đó, nàng nói: “Hãy quay lại!”
So puna vegena āgato.
He came back swiftly again.
Ông ta lại nhanh chóng quay lại.
Sā tassa dhitiyā virahitabhāvaṃ ñatvā ‘‘ehi samma, pāde me sambāhā’’ti āha.
She, knowing his lack of resolve, said, "Come, good sir, massage my feet."
Nàng biết ông ta thiếu dũng khí, liền nói: “Này bạn, hãy đến xoa bóp chân cho ta.”
So tassā ārādhanatthaṃ nisīditvā pāde sambāhi.
He sat down to please her and massaged her feet.
Ông ta ngồi xuống xoa bóp chân cho nàng để làm hài lòng nàng.
Atha naṃ sā ure pādena paharitvā uttānakaṃ pātetvā ‘‘imaṃ andhabālapurisaṃ dhitivirahitaṃ pothetvā gīvāyaṃ gahetvā nīharathā’’ti dāsīnaṃ saññaṃ adāsi.
Then she struck him on the chest with her foot, threw him on his back, and gave a sign to her maids, saying, "Beat this blind, foolish man who lacks resolve, seize him by the neck, and throw him out!"
Bấy giờ, nàng dùng chân đá vào ngực ông ta, làm ông ta ngã ngửa, rồi ra hiệu cho các thị nữ: “Hãy đánh đập và lôi cổ tên đàn ông ngu dốt, thiếu dũng khí này ra ngoài!”
Tā tathā kariṃsu.
They did so.
Họ đã làm như vậy.
So tehi ‘‘kiṃ senāpatī’’ti puṭṭho ‘‘mā kathetha, sā neva manussitthī, yakkhinī’’ti āha.
When asked by them, "What is it, General?", he said, "Do not speak of it; she is not a human woman, but a yakkhaṇī."
Khi bị họ hỏi: “Thưa Senāpati, có chuyện gì vậy?”, ông ta nói: “Đừng nói gì cả, nàng ta không phải là người phụ nữ, mà là một nữ Dạ Xoa!”
Tato bhaṇḍāgāriko gato, tampi tatheva lajjāpesi.
Then the treasurer went; her too she shamed in the same way.
Sau đó, vị thủ kho đến, và nàng cũng làm cho ông ta xấu hổ như vậy.
Tathā seṭṭhiṃ, chattaggāhaṃ, asiggāhanti sabbepi te lajjāpesiyeva.
Similarly, she shamed the merchant, the umbrella-bearer, and the sword-bearer—all of them.
Cũng như vậy, nàng đã làm cho vị trưởng giả, người cầm lọng, người cầm kiếm, tất cả đều xấu hổ.
Atha amaccā sannipatitvā ‘‘rājadhītaraṃ ārādhetuṃ samattho nāma natthi, sahassathāmadhanuṃ āropetuṃ samatthassa rajjaṃ dethā’’ti āha, tampi koci āropetuṃ nāsakkhi.
Then the ministers gathered and said, "There is no one capable of pleasing the king's daughter; give the kingdom to one capable of stringing the bow of a thousand strengths," but no one could string it.
Bấy giờ, các vị đại thần tụ họp lại và nói: “Không có ai có khả năng làm hài lòng công chúa, vậy hãy trao vương quốc cho người nào có thể giương được cây cung ngàn sức mạnh.” Nhưng không ai có thể giương được nó.
Tato ‘‘caturassapallaṅkassa ussīsakaṃ jānantassa rajjaṃ dethā’’ti āha, tampi koci na jānāti.
Then they said, "Give the kingdom to one who knows the head of the square couch," but no one knew it.
Sau đó, họ nói: “Hãy trao vương quốc cho người nào biết được đầu gối của chiếc ngai vàng bốn góc.” Nhưng không ai biết được điều đó.
Tato soḷasa mahānidhī nīharituṃ samatthassa rajjaṃ dethā’’ti āha, tepi koci nīharituṃ nāsakkhi.
Then they said, "Give the kingdom to one capable of bringing forth the sixteen great treasures," but no one could bring them forth.
Sau đó, họ nói: “Hãy trao vương quốc cho người nào có khả năng khai quật được mười sáu kho báu lớn.” Nhưng không ai có thể khai quật được chúng.
Tato ‘‘ambho arājikaṃ nāma raṭṭhaṃ pāletuṃ na sakkā, kiṃ nu kho kātabba’’nti mantayiṃsu.
Then they deliberated, "Alas, it is not possible to rule a kingdom without a king; what should be done?"
Bấy giờ, họ bàn bạc: “Này các vị, một vương quốc không có vua thì không thể cai trị được, vậy chúng ta phải làm gì đây?”
Atha ne purohito āha – ‘‘bho tumhe mā cintayittha, phussarathaṃ nāma vissajjetuṃ vaṭṭati, phussarathena hi laddharājā sakalajambudīpe rajjaṃ kāretuṃ samattho hotī’’ti.
Then the royal chaplain said to them, "Sirs, do not worry; it is proper to release the auspicious chariot (phussaratha). For a king obtained by the auspicious chariot is capable of ruling the entire Jambudīpa."
Bấy giờ, vị đạo sĩ trưởng nói với họ: “Này các vị, đừng lo lắng, chúng ta nên thả cỗ xe may mắn (phussaratha). Bởi vì vị vua được tìm thấy bởi cỗ xe may mắn có khả năng cai trị toàn bộ Jambudīpa (Ấn Độ).”
Te ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā nagaraṃ alaṅkārāpetvā maṅgalarathe cattāro kumudavaṇṇe asse yojetvā uttamapaccattharaṇaṃ attharitvā pañca rājakakudhabhaṇḍāni āropetvā caturaṅginiyā senāya parivāresuṃ.
They assented, saying, "So be it," and had the city adorned, yoked four lotus-colored horses to the auspicious chariot, spread excellent coverings, placed the five royal regalia upon it, and surrounded it with a fourfold army.
Họ nói “Tốt!” và chấp nhận, rồi trang hoàng thành phố, buộc bốn con ngựa màu hoa súng vào cỗ xe cát tường, trải thảm quý nhất, đặt năm bảo vật vương giả lên, và bao quanh bằng quân đội bốn binh chủng.
‘‘Sasāmikassa rathassa purato tūriyāni vajjanti, asāmikassa pacchato vajjanti, tasmā sabbatūriyāni pacchato vādethā’’ti vatvā suvaṇṇabhiṅkārena rathadhurañca patodañca abhisiñcitvā ‘‘yassa rajjaṃ kāretuṃ puññaṃ atthi, tassa santikaṃ gacchatū’’ti rathaṃ vissajjesuṃ.
Saying, "Musical instruments are played in front of a chariot with an owner, and behind one without an owner; therefore, play all instruments behind it," they consecrated the pole and the goad of the chariot with a golden pitcher and released the chariot, saying, "May it go to him who has the merit to rule the kingdom."
Nói: “Trước cỗ xe có chủ thì kèn trống được tấu lên ở phía trước, còn cỗ xe không chủ thì kèn trống được tấu lên ở phía sau, vì vậy hãy tấu tất cả kèn trống ở phía sau,” rồi dùng bình vàng rưới nước lên càng xe và roi ngựa, và thả cỗ xe đi, nói: “Hãy đi đến chỗ người nào có phước đức để cai trị vương quốc.”
Atha ratho rājagehaṃ padakkhiṇaṃ katvā vegena mahāvīthiṃ abhiruhi.
Then the chariot circumambulated the royal palace and swiftly ascended the main street.
Bấy giờ, cỗ xe đi vòng quanh cung điện, rồi nhanh chóng đi lên đại lộ.
Senāpatiādayo ‘‘phussaratho mama santikaṃ āgacchatū’’ti cintayiṃsu.
The general and others thought, "May the auspicious chariot come to me."
Các vị Senāpati và những người khác nghĩ: “Cỗ xe may mắn hãy đến chỗ ta!”
So sabbesaṃ gehāni atikkamitvā nagaraṃ padakkhiṇaṃ katvā pācīnadvārena nikkhamitvā uyyānābhimukho pāyāsi.
It passed all their houses, circumambulated the city, exited through the eastern gate, and proceeded towards the park.
Cỗ xe vượt qua nhà của tất cả mọi người, đi vòng quanh thành phố, ra khỏi cổng phía đông và tiến về phía vườn.
Atha naṃ vegena gacchantaṃ disvā ‘‘nivattethā’’ti āhaṃsu.
Then, seeing it going swiftly, they cried out, "Turn it back!"
Bấy giờ, thấy nó đi nhanh, họ nói: “Hãy quay lại!”
Purohito ‘‘mā nivattayittha, icchanto yojanasatampi gacchatu, mā nivārethā’’ti āha.
The royal chaplain said, "Do not turn it back; let it go even a hundred yojanas if it wishes; do not stop it."
Vị đạo sĩ trưởng nói: “Đừng quay lại, hãy để nó đi bao nhiêu dojana tùy thích, đừng ngăn cản.”
Ratho uyyānaṃ pavisitvā maṅgalasilāpaṭṭaṃ padakkhiṇaṃ katvā ārohanasajjo hutvā aṭṭhāsi.
The chariot entered the park, circumambulated the auspicious stone slab, became ready for ascent, and stopped.
Cỗ xe đi vào khu vườn, đi vòng quanh phiến đá cát tường, rồi dừng lại sẵn sàng để lên.
Purohito mahāsattaṃ nipannakaṃ disvā amacce āmantetvā ‘‘ambho eko silāpaṭṭe nipannako puriso dissati, setacchattānucchavikā panassa dhiti atthīti vā natthīti vā na jānāma, sace esa puññavā bhavissati, amhe na olokessati, kāḷakaṇṇisatto sace bhavissati, bhītatasito uṭṭhāya kampamāno olokessati, tasmā khippaṃ sabbatūriyāni paggaṇhathā’’ti āha.
The royal chaplain, seeing the Great Being lying down, addressed the ministers, "Sirs, a man is seen lying on the stone slab; we do not know whether he has the resolve worthy of a white parasol or not. If he is meritorious, he will not look at us; if he is an unfortunate being, he will rise in fear and trembling and look. Therefore, quickly sound all the musical instruments!"
Vị đạo sĩ trưởng thấy Đại Bồ Tát đang nằm, liền gọi các vị đại thần và nói: “Này các vị, có một người đàn ông đang nằm trên phiến đá, chúng ta không biết liệu ông ta có đủ dũng khí phù hợp với chiếc lọng trắng vương giả hay không. Nếu ông ta là người có phước đức, ông ta sẽ không nhìn chúng ta. Nếu ông ta là một kẻ kém may mắn, ông ta sẽ sợ hãi, run rẩy đứng dậy và nhìn chúng ta. Vì vậy, hãy nhanh chóng tấu tất cả kèn trống!”
Tāvadeva anekasatāni tūriyāni paggaṇhiṃsu.
Immediately, hundreds of musical instruments were sounded.
Ngay lập tức, hàng trăm loại kèn trống được tấu lên.
Tadā tūriyasaddo sāgaraghoso viya ahosi.
At that time, the sound of the instruments was like the roar of the ocean.
Lúc đó, tiếng kèn trống vang dội như tiếng biển cả.
Mahāsatto tena saddena pabujjhitvā sīsaṃ vivaritvā olokento mahājanaṃ disvā ‘‘setacchattena me āgatena bhavitabba’’nti cintetvā puna sīsaṃ pārupitvā parivattitvā vāmapassena nipajji.
The Great Being, awakened by that sound, uncovered his head and, seeing the multitude, thought, "The white parasol must have come for me," then covered his head again, turned over, and lay down on his left side.
Đại Bồ Tát tỉnh giấc bởi tiếng động đó, mở đầu nhìn ra, thấy đám đông, liền nghĩ: “Chắc chắn có người đến với chiếc lọng trắng vương giả cho ta,” rồi lại trùm đầu, xoay người nằm nghiêng sang bên trái.
Purohito tassa pāde vivaritvā lakkhaṇāni olokento ‘‘tiṭṭhatu ayaṃ eko dīpo, catunnampi mahādīpānaṃ rajjaṃ kāretuṃ samattho hotī’’ti puna tūriyāni paggaṇhāpesi.
The purohita, having uncovered his feet and examining the marks, said, "Let this one stand as the sole island; he is capable of ruling the four great islands," and again had the trumpets sounded.
Vị đạo sĩ trưởng vén chân ngài lên, xem các dấu hiệu, rồi nói: “Người này không chỉ là một hòn đảo (vị vua) duy nhất, mà còn có khả năng cai trị vương quốc của cả bốn đại châu,” rồi lại cho tấu kèn trống.
Atha mahāsatto mukhaṃ vivaritvā parivattitvā dakkhiṇapassena nipajjitvā mahājanaṃ olokesi.
Then the Great Being opened his mouth, turned over, lay down on his right side, and looked at the great assembly.
Bấy giờ, Đại Bồ Tát mở miệng, xoay người nằm nghiêng sang bên phải và nhìn đám đông.
Tadā purohito parisaṃ ussāretvā añjaliṃ paggayha avakujjo hutvā ‘‘uṭṭhehi, deva, rajjaṃ te pāpuṇātī’’ti āha.
At that time, the purohita encouraged the assembly, raised his joined hands, bowed down, and said, "Arise, O deva, the kingdom awaits you!"
Lúc đó, vị đạo sĩ trưởng làm cho hội chúng hân hoan, chắp tay cúi đầu và nói: “Xin ngài đứng dậy, thưa Đại vương, vương quốc đã đến với ngài!”
Atha naṃ mahāsatto ‘‘rājā vo kuhī’’nti pucchitvā ‘‘kālakato devā’’ti vutte ‘‘tassa putto vā bhātā vā natthī’’ti pucchitvā ‘‘natthi devā’’ti vutte ‘‘tena hi sādhu rajjaṃ kāressāmī’’ti vatvā uṭṭhāya silāpaṭṭe pallaṅkena nisīdi.
Then the Great Being asked him, "Where is your king?" When told, "He has passed away, O deva," he asked, "Does he have no son or brother?" When told, "No, O deva," he said, "Then indeed, I shall rule the kingdom," and rising, sat cross-legged on the stone slab.
Bấy giờ, Đại Bồ Tát hỏi: “Vua của các ngươi ở đâu?”, khi được trả lời là “Đại vương đã băng hà,” ngài hỏi: “Ngài ấy có con trai hay anh em không?”, khi được trả lời là “Không có, thưa Đại vương,” ngài nói: “Vậy thì tốt, ta sẽ cai trị vương quốc,” rồi đứng dậy ngồi kiết già trên phiến đá.
Atha naṃ tattheva abhisiñciṃsu.
Then they consecrated him right there.
Bấy giờ, họ làm lễ đăng quang cho ngài ngay tại đó.
So mahājanako nāma rājā ahosi.
He became King Mahājanaka.
Ngài trở thành vua Mahājanaka.
So rathavaraṃ abhiruyha mahantena sirivibhavena nagaraṃ pavisitvā rājanivesanaṃ abhiruhanto ‘‘senāpatiādīnaṃ tāneva ṭhānāni hontū’’ti vicāretvā mahātalaṃ abhiruhi.
He ascended the royal chariot, entered the city with great splendor and majesty, and as he ascended to the royal palace, he considered, "Let the positions of the commander-in-chief and others remain the same," and then ascended to the great upper floor.
Ngài lên cỗ xe quý, với sự huy hoàng và thịnh vượng vĩ đại, đi vào thành phố, khi lên đến cung điện, ngài suy xét: “Hãy để các vị Senāpati và những người khác giữ nguyên chức vụ của họ,” rồi ngài lên đến tầng cao nhất.
Rājadhītā pana purimasaññāya eva tassa vīmaṃsanatthaṃ ekaṃ purisaṃ āṇāpesi ‘‘tāta, tvaṃ gaccha, rājānaṃ upasaṅkamitvā evaṃ vadehi ‘deva, sīvalidevī tumhe pakkosati, khippaṃ kirāgacchatū’’’ti.
The princess, however, due to her former recollection, commanded a man to test him, saying, "My dear, you go, approach the king, and say this: 'Deva, Princess Sīvalī calls you; please come quickly.'"
Nhưng công chúa, với ký ức cũ, đã sai một người đàn ông để thử thách ngài, (nói rằng): "Này con, con hãy đi, đến gặp nhà vua và nói như vầy: 'Thưa bệ hạ, hoàng hậu Sīvalī đang gọi ngài, xin ngài hãy nhanh chóng đến!'"
So gantvā tathā ārocesi.
He went and reported thus.
Người đó đi và báo cáo như vậy.
Rājā paṇḍito tassa vacanaṃ sutvāpi assuṇanto viya ‘‘aho sobhano vatāyaṃ pāsādo’’ti pāsādameva vaṇṇeti.
The wise king, even though he heard his words, acted as if he did not hear, saying, "Oh, how beautiful this palace is!" and only praised the palace.
Vua, bậc trí giả, dù nghe lời người đó nói, nhưng làm như không nghe, (nói rằng): "Ôi, cung điện này thật đẹp!" và chỉ ca ngợi cung điện.
So taṃ sāvetuṃ asakkonto gantvā rājadhītāya taṃ pavattiṃ ārocesi ‘‘ayye, rājā tumhākaṃ vacanaṃ na suṇāti, pāsādameva vaṇṇeti, tumhākaṃ vacanaṃ tiṇaṃ viya na gaṇetī’’ti.
Unable to make him hear, he went and reported the matter to the princess: "Lady, the king does not listen to your words; he only praises the palace; he does not value your words like a blade of grass."
Người đó không thể làm cho vua nghe, bèn đi và báo cáo sự việc đó cho công chúa (rằng): "Thưa công chúa, nhà vua không nghe lời của ngài, chỉ ca ngợi cung điện, không coi lời của ngài như cỏ rác."
Sā tassa vacanaṃ sutvā ‘‘so mahajjhāsayo puriso bhavissatī’’ti cintetvā dutiyampi tatiyampi pesesi.
Hearing his words, she thought, "He must be a man of great resolve," and sent him a second and a third time.
Nàng nghe lời người đó nói, suy nghĩ: "Chắc hẳn người đó là một người có chí hướng lớn," rồi sai người đi lần thứ hai và lần thứ ba.
Rājāpi attano ruciyā pakatigamanena sīho viya vijambhamāno pāsādaṃ abhiruhi.
The king, too, ascended the palace according to his own desire, with his natural gait, stretching himself like a lion.
Vua cũng, theo ý thích của mình, với dáng đi tự nhiên như một con sư tử đang vươn vai, bước lên cung điện.
Tasmiṃ upasaṅkamante rājadhītā tassa tejena sakabhāvena saṇṭhātuṃ asakkontī āgantvā hatthālambakaṃ adāsi.
As he approached, the princess, unable to maintain her composure due to his majesty, came and offered her hand as a support.
Khi ngài đến gần, công chúa không thể giữ vững được trạng thái của mình trước oai lực của ngài, bèn đi đến và đưa tay vịn.
So tassā hatthaṃ olambitvā mahātalaṃ abhiruhitvā samussitasetacchatte rājapallaṅke nisīditvā amacce āmantetvā ‘‘ambho, atthi pana vo raññā kālaṃ karontena koci ovādo dinno’’ti pucchitvā ‘‘āma, devā’’ti vutte ‘‘tena hi vadethā’’ti āha.
He, holding her hand, ascended to the great upper floor, sat on the royal couch under the raised white parasol, and addressing the ministers, asked, "Sirs, did the king, at the time of his passing, give any instruction?" When they replied, "Yes, O deva," he said, "Then speak."
Ngài vịn tay nàng, bước lên tầng cao nhất, ngồi trên ngai vàng của vua với lọng trắng giương cao, rồi gọi các quan đại thần và hỏi: "Này các khanh, có lời khuyên nào mà nhà vua đã ban cho các khanh khi ngài băng hà không?" Khi họ nói: "Thưa bệ hạ, có ạ," ngài nói: "Vậy hãy nói đi."
Deva ‘‘sīvalideviṃ ārādhetuṃ samatthassa rajjaṃ dethā’’ti tena vuttanti.
"Deva, he said, 'Give the kingdom to one capable of pleasing Princess Sīvalī.'"
"Thưa bệ hạ, nhà vua đã nói rằng: 'Hãy trao vương quốc cho người nào có khả năng làm hài lòng hoàng hậu Sīvalī.'"
Sīvalideviyā āgantvā hatthālambako dinno, ayaṃ tāva ārādhitā nāma, aññaṃ vadethāti.
"Princess Sīvalī came and offered her hand as a support; she is indeed pleased. Speak of something else."
"Hoàng hậu Sīvalī đã đến và đưa tay vịn, vậy là đã làm hài lòng rồi. Hãy nói điều khác đi."
Deva ‘‘caturassapallaṅkassa ussīsakaṃ jānituṃ samatthassa rajjaṃ dethā’’ti tena vuttanti.
"Deva, he said, 'Give the kingdom to one capable of knowing the head-end of the four-sided couch.'"
"Thưa bệ hạ, nhà vua đã nói rằng: 'Hãy trao vương quốc cho người nào có khả năng biết được đầu giường của chiếc ngai vàng tứ giác.'"
Rājā ‘‘idaṃ dujjānaṃ, upāyena sakkā jānitu’’nti cintetvā sīsato suvaṇṇasūciṃ nīharitvā sīvalideviyā hatthe ṭhapesi ‘‘imaṃ ṭhapehī’’ti.
The king, thinking, "This is difficult to know, but it can be known by means of a device," took out a golden needle from his head and placed it in Princess Sīvalī's hand, saying, "Place this."
Vua nghĩ: "Điều này khó biết, nhưng có thể biết được bằng phương tiện," rồi rút một cây kim vàng từ đầu mình ra và đặt vào tay hoàng hậu Sīvalī, (nói rằng): "Hãy đặt cái này đi."
Sā taṃ gahetvā pallaṅkassa ussīsake ṭhapesi.
She took it and placed it at the head-end of the couch.
Nàng cầm lấy nó và đặt vào đầu giường của ngai vàng.
‘‘Khaggaṃ adāsī’’tipi vadantiyeva.
Some also say, "He gave a sword."
Người ta cũng nói rằng: "Nàng đã đưa thanh kiếm."
So tāya saññāya ‘‘idaṃ ussīsaka’’nti ñatvā tesaṃ kathaṃ assuṇanto viya ‘‘kiṃ kathethā’’ti vatvā puna tehi tathā vutte ‘‘idaṃ jānituṃ na garu, etaṃ ussīsaka’’nti vatvā ‘‘aññaṃ vadethā’’ti āha.
By that sign, he knew, "This is the head-end," and acting as if he did not hear their words, he said, "What are you saying?" When they repeated it, he said, "It is not difficult to know this; this is the head-end," and then said, "Speak of something else."
Ngài, nhờ dấu hiệu đó, biết được: "Đây là đầu giường," rồi làm như không nghe lời họ nói, (hỏi rằng): "Các khanh đang nói gì vậy?" Khi họ nói lại như vậy, ngài nói: "Điều này không khó biết, đây là đầu giường," rồi nói: "Hãy nói điều khác đi."
Deva, ‘‘sahassathāmadhanuṃ āropetuṃ samatthassa rajjaṃ dethā’’ti tena vuttanti.
"Deva, he said, 'Give the kingdom to one capable of stringing a bow of a thousand men's strength.'"
"Thưa bệ hạ, nhà vua đã nói rằng: 'Hãy trao vương quốc cho người nào có khả năng giương cung ngàn sức.'"
‘‘Tena hi āharatha na’’nti āharāpetvā so dhanuṃ pallaṅke yathānisinnova itthīnaṃ kappāsaphoṭanadhanuṃ viya āropetvā ‘‘aññaṃ vadethā’’ti āha.
"Then bring it!" he said, and had it brought. He, sitting on the couch just as he was, strung the bow as easily as women string a cotton-fluffing bow, and said, "Speak of something else."
"Vậy thì hãy mang nó đến!" Ngài cho mang cung đến, rồi ngồi nguyên trên ngai vàng, giương cung như giương cung bật bông của phụ nữ, rồi nói: "Hãy nói điều khác đi."
‘‘Deva, soḷasa mahānidhī nīharituṃ samatthassa rajjaṃ dethā’’ti tena vuttanti.
"Deva, he said, 'Give the kingdom to one capable of unearthing the sixteen great treasures.'"
"Thưa bệ hạ, nhà vua đã nói rằng: 'Hãy trao vương quốc cho người nào có khả năng khai quật mười sáu kho báu lớn.'"
‘‘Tesaṃ kiñci uddānaṃ atthī’’ti pucchitvā ‘‘āma, devā’’ti vutte ‘‘tena hi naṃ kathethā’’ti āha.
He asked, "Is there any clue for them?" When they replied, "Yes, O deva," he said, "Then tell it."
Ngài hỏi: "Có manh mối nào về chúng không?" Khi họ nói: "Thưa bệ hạ, có ạ," ngài nói: "Vậy hãy nói đi."
Te ‘‘sūriyuggamane nidhī’’ti uddānaṃ kathayiṃsu.
They recited the clue: "The treasures at sunrise."
Họ nói manh mối là: "Kho báu ở nơi mặt trời mọc."
Tassa taṃ suṇantasseva gaganatale puṇṇacando viya so attho pākaṭo ahosi.
As he heard that, the meaning became clear to him, like the full moon in the sky.
Ngay khi ngài nghe điều đó, ý nghĩa đó đã hiện rõ ràng đối với ngài như mặt trăng tròn trên bầu trời.
Atha ne rājā āha – ‘‘ajja, bhaṇe, velā natthi, sve nidhī gaṇhissāmī’’ti.
Then the king said to them, "Today, friends, there is no time; I will take the treasures tomorrow."
Bấy giờ, nhà vua nói với họ: "Này các khanh, hôm nay không có thời gian, ngày mai chúng ta sẽ lấy kho báu."
So punadivase amacce sannipātetvā pucchi ‘‘tumhākaṃ rājā paccekabuddhe bhojesī’’ti?
On the next day, having assembled the ministers, he asked, "Did your king feed the Paccekabuddhas?"
Ngày hôm sau, ngài triệu tập các quan đại thần và hỏi: "Vua của các khanh có cúng dường các vị Độc Giác Phật không?"
‘‘Āma, devā’’ti.
"Yes, Your Majesty," they said.
"Thưa bệ hạ, có ạ."
So cintesi ‘‘sūriyoti nāyaṃ sūriyo, sūriyasadisattā pana paccekabuddhā sūriyā nāma, tesaṃ paccuggamanaṭṭhāne nidhinā bhavitabba’’nti.
He thought, "This 'sun' is not the sun (Suriya, the deity); but because they are like the sun, the Paccekabuddhas are called 'suns'. There must be a treasure at the place where they were met."
Ngài suy nghĩ: "Sūriya (mặt trời) không phải là mặt trời này, mà là các vị Độc Giác Phật được gọi là Sūriya vì giống như mặt trời; kho báu hẳn phải ở nơi họ đến."
Tato rājā ‘‘tesu paccekabuddhesu āgacchantesu paccuggamanaṃ karonto kataraṃ ṭhānaṃ gacchatī’’ti pucchitvā ‘‘asukaṭṭhānaṃ nāma devā’’ti vutte ‘‘taṃ ṭhānaṃ khaṇitvā nidhiṃ nīharathā’’ti nidhiṃ nīharāpesi.
Then the king asked, "When meeting those Paccekabuddhas as they arrived, to which place did he go?" and when they said, "To such-and-such a place, Your Majesty," he had the treasure unearthed, saying, "Dig up that place and extract the treasure."
Rồi nhà vua hỏi: "Khi các vị Độc Giác Phật đó đến, vua đi đến chỗ nào để đón?" Khi họ nói: "Thưa bệ hạ, là chỗ đó," ngài cho đào chỗ đó và khai quật kho báu.
‘‘Gamanakāle anugacchanto kattha ṭhatvā uyyojesī’’ti pucchitvā ‘‘asukaṭṭhāne nāmā’’ti vutte ‘‘tatopi nidhiṃ nīharathā’’ti nidhiṃ nīharāpesi.
Then he asked, "When accompanying them at their departure, where did he stand to bid them farewell?" and when they said, "At such-and-such a place," he had the treasure unearthed from there too.
Ngài hỏi: "Khi tiễn đưa, vua đứng ở đâu để tiễn?" Khi họ nói: "Thưa bệ hạ, là chỗ đó," ngài cũng cho khai quật kho báu từ chỗ đó.
Atha mahājanā ukkuṭṭhisahassāni pavattentā ‘‘sūriyuggamane nidhī’’ti vuttattā sūriyuggamanadisāyaṃ khaṇantā vicariṃsu.
Then the great multitude, raising thousands of shouts of joy, searched by digging in the direction of the sunrise, because it was said, "Treasure at sunrise."
Bấy giờ, dân chúng reo hò hàng ngàn tiếng, đi đào ở hướng mặt trời mọc vì đã nói "kho báu ở nơi mặt trời mọc."
Atho ‘‘okkamane nidhī’’ti vuttattā sūriyatthaṅgamanadisāyaṃ khaṇantā vicariṃsu.
Then, because it was said, "Treasure at sunset," they searched by digging in the direction of the sunset.
Rồi họ đi đào ở hướng mặt trời lặn vì đã nói "kho báu ở nơi mặt trời lặn."
‘‘Idaṃ pana dhanaṃ idheva hoti, aho acchariya’’nti pītisomanassaṃ pavattayiṃsu.
They expressed joy and delight, thinking, "This wealth is found right here; oh, how wonderful!"
Họ bày tỏ niềm vui và hân hoan: "Kho báu này chỉ có ở đây, thật kỳ diệu!"
Antonidhīti rājagehe mahādvārassa antoummārā nidhiṃ nīharāpesi.
For "Inner treasure," he had the treasure unearthed from the inner threshold of the main gate of the royal palace.
Kho báu bên trong (Antonidhī): Ngài cho khai quật kho báu dưới ngưỡng cửa bên trong của cổng lớn trong cung điện.
Bahi nidhīti bahiummārā nidhiṃ nīharāpesi.
For "Outer treasure," he had the treasure unearthed from the outer threshold.
Kho báu bên ngoài (Bahi nidhī): Ngài cho khai quật kho báu dưới ngưỡng cửa bên ngoài.
Na anto na bahi nidhīti heṭṭhāummārato nidhiṃ nīharāpesi.
For "Neither inner nor outer treasure," he had the treasure unearthed from beneath the threshold.
Kho báu không bên trong không bên ngoài (Na anto na bahi nidhī): Ngài cho khai quật kho báu dưới ngưỡng cửa phía dưới.
Ārohane nidhīti maṅgalahatthiṃ ārohanakāle suvaṇṇanisseṇiyā attharaṇaṭṭhānato nidhiṃ nīharāpesi.
For "Treasure at ascending," he had the treasure unearthed from the place where the golden ladder was spread when ascending the royal elephant.
Kho báu khi lên (Ārohane nidhī): Ngài cho khai quật kho báu từ chỗ trải cầu thang vàng khi lên voi báu.
Atho orohane nidhīti hatthikkhandhato orohanaṭṭhānato nidhiṃ nīharāpesi.
Then, for "Treasure at descending," he had the treasure unearthed from the place of descending from the elephant's back.
Rồi kho báu khi xuống (Orohane nidhī): Ngài cho khai quật kho báu từ chỗ xuống khỏi lưng voi.
Catūsu mahāsālesūti bhūmiyaṃ kataupaṭṭhānaṭṭhāne sirisayanassa cattāro mañcapādā sālamayā, tesaṃ heṭṭhā catasso nidhikumbhiyo nīharāpesi.
For "At the four great pillars," he had four treasure jars unearthed from beneath the four leg-pillars made of sala wood, located at the prepared place on the ground for the royal couch.
Bốn cây sāla lớn (Catūsu mahāsālesu): Tại chỗ phục vụ trên mặt đất, bốn chân giường của giường ngủ hoàng gia làm bằng gỗ sāla; ngài cho khai quật bốn chum kho báu dưới đó.
Samantāyojane nidhīti yojanaṃ nāma rathayugapamāṇaṃ, sirisayanassa samantā rathayugappamāṇato nidhiṃ nīharāpesi.
For "Treasure around a yojana," he had the treasure unearthed from a distance of a yojana (the measure of a chariot yoke) around the royal couch.
Kho báu quanh một yojana (Samantāyojane nidhī): Yojana là khoảng cách bằng một ách xe; ngài cho khai quật kho báu trong phạm vi một ách xe quanh giường ngủ hoàng gia.
Dantaggesu mahānidhīti maṅgalahatthiṭṭhāne tassa dvinnaṃ dantānaṃ abhimukhaṭṭhānato nidhiṃ nīharāpesi.
For "Great treasure at the tusks' tips," he had the treasure unearthed from the place in front of the two tusks of the royal elephant.
Kho báu lớn ở đầu ngà (Dantaggesu mahānidhī): Tại chỗ voi báu, ngài cho khai quật kho báu từ chỗ đối diện với hai ngà của nó.
Vālaggesūti maṅgalahatthiṭṭhāne tassa vāladhisammukhaṭṭhānato nidhiṃ nīharāpesi.
For "At the tail's tip," he had the treasure unearthed from the place in front of the royal elephant's tail.
Ở đầu đuôi (Vālaggesu): Tại chỗ voi báu, ngài cho khai quật kho báu từ chỗ đối diện với đuôi của nó.
Kepuketi kepukaṃ vuccati udakaṃ, maṅgalapokkharaṇito udakaṃ nīharāpetvā nidhiṃ dassesi.
For "In the kepuka," kepuka means water; he had the water removed from the royal pond and revealed the treasure.
Ở Kepuka (Kepuke): Kepuka có nghĩa là nước; ngài cho tháo nước từ hồ báu và chỉ ra kho báu.
Rukkhaggesu mahānidhīti uyyāne mahāsālarukkhamūle ṭhitamajjhanhikasamaye parimaṇḍalāya rukkhacchāyāya anto nidhiṃ nīharāpesi.
For "Great treasure at the treetops," he had the treasure unearthed from within the perfectly round shadow of a great sala tree in the park at midday.
Kho báu lớn ở đầu cây (Rukkhaggesu mahānidhī): Trong vườn thượng uyển, dưới gốc cây sāla lớn, ngài cho khai quật kho báu bên trong bóng cây tròn vào giữa trưa.
Evaṃ soḷasa mahānidhayo nīharāpetvā ‘‘aññaṃ kiñci atthī’’ti pucchi.
Having thus unearthed sixteen great treasures, he asked, "Is there anything else?"
Như vậy, sau khi cho khai quật mười sáu kho báu lớn, ngài hỏi: "Còn điều gì nữa không?"
‘‘Natthi devā’’ti vadiṃsu.
"There is not, Your Majesty," they said.
Họ nói: "Thưa bệ hạ, không còn ạ."
Mahājano haṭṭhatuṭṭho ahosi.
The great multitude was delighted and pleased.
Dân chúng rất vui mừng và hoan hỷ.
Atha rājā ‘‘idaṃ dhanaṃ dānamukhe vikirissāmī’’ti nagaramajjhe ceva catūsu nagaradvāresu cāti pañcasu ṭhānesu pañca dānasālāyo kārāpetvā mahādānaṃ paṭṭhapesi, kālacampānagarato attano mātarañca brāhmaṇañca pakkosāpetvā mahantaṃ sakkāraṃ akāsi.
Then the king, thinking, "I will distribute this wealth as alms," had five alms halls built in five places—in the middle of the city and at the four city gates—and established a great almsgiving. He also summoned his mother and the brahmin from the city of Kalacampa and showed them great honor.
Bấy giờ, nhà vua nghĩ: "Ta sẽ phân phát tài sản này vào việc bố thí," rồi cho xây năm nhà bố thí ở giữa thành phố và bốn cổng thành, thiết lập đại thí cúng, và cho mời mẹ cùng vị Bà-la-môn từ thành phố Kālacaṅpā đến, rồi tổ chức một buổi lễ trọng đại.
Tassa taruṇarajjeyeva sakalaṃ videharaṭṭhaṃ ‘‘ariṭṭhajanakarañño kira putto mahājanako nāma rājā rajjaṃ kāreti, so kira paṇḍito upāyakusalo, passissāma na’’nti dassanatthāya saṅkhubhitaṃ ahosi.
Even in his youth, the entire Videha kingdom was stirred up with people wanting to see him, thinking, "The son of King Ariṭṭhajanaka, King Mahājanaka, now rules the kingdom; he is said to be wise and skilled in strategy; we shall see him."
Ngay trong thời gian trị vì non trẻ của ngài, toàn bộ vương quốc Videha đã xôn xao (muốn) đến thăm, (nói rằng): "Nghe nói con trai của vua Aritthajanaka, tên là Mahājanaka, đang trị vì. Nghe nói ngài là bậc trí giả và khéo léo trong mưu mẹo. Chúng ta hãy đến gặp ngài!"
Tato tato bahuṃ paṇṇākāraṃ gahetvā āgamiṃsu, nāgarāpi mahāchaṇaṃ sajjayiṃsu.
They came from various places, bringing many gifts, and the citizens also prepared a great festival.
Từ khắp nơi, họ mang theo nhiều lễ vật và đến; dân chúng cũng chuẩn bị một lễ hội lớn.
Rājanivesane attharaṇādīni santharitvā gandhadāmamālādāmādīni osāretvā vippakiṇṇalājākusumavāsadhūmagandhākāraṃ kāretvā nānappakāraṃ pānabhojanaṃ upaṭṭhāpesuṃ.
In the royal residence, they spread out coverings and other furnishings, hung garlands of perfume and flowers, created an atmosphere fragrant with scattered parched grains, flowers, incense, and perfumes, and served various kinds of drinks and food.
Trong hoàng cung, họ trải thảm, treo các tràng hoa thơm, rải cốm và hoa, đốt hương thơm, và dọn ra các loại đồ uống và thức ăn.
Rañño paṇṇākāratthāya rajatasuvaṇṇabhājanādīsu anekappakārāni khādanīyabhojanīyamadhuphāṇitaphalādīni gahetvā tattha tattha parivāretvā aṭṭhaṃsu.
For the king's gifts, they stood surrounding him, holding many kinds of edibles, foodstuffs, honey, treacle, and fruits in silver and gold vessels and other containers.
Để làm lễ vật dâng vua, họ mang theo nhiều loại bánh kẹo, thức ăn, mật ong, đường phèn, trái cây, v.v., trong các bình bạc, vàng, và đứng vây quanh ở khắp nơi.
Ekato amaccamaṇḍalaṃ nisīdi, ekato brāhmaṇagaṇo, ekato seṭṭhiādayo nisīdiṃsu, ekato uttamarūpadharā nāṭakitthiyo nisīdiṃsu, brāhmaṇāpi sotthikārena mukhamaṅgalikāni kathenti, naccagītādīsu kusalā naccagītādīni pavattayiṃsu, anekasatāni tūriyāni pavajjiṃsū.
On one side sat the assembly of ministers; on another side, the group of brahmins; on another side, the chief merchants and others sat; on another side, actresses of excellent beauty sat. The brahmins also recited auspicious blessings with a benediction. Those skilled in dancing and singing performed dances and songs. Many hundreds of musical instruments played.
Một bên là hội đồng các quan đại thần ngồi, một bên là nhóm Bà-la-môn, một bên là các thương gia và những người khác ngồi, một bên là các nữ vũ công có vẻ đẹp tuyệt trần ngồi; các Bà-la-môn thì nói những lời chúc phúc tốt lành; những người giỏi ca múa thì biểu diễn ca múa; hàng trăm nhạc cụ được tấu lên.
Tadā rājanivesanaṃ yugandharavātavegena pahaṭā sāgarakucchi viya ekaninnādaṃ ahosi.
Then the royal palace became a single roar, like the belly of the ocean struck by the force of the Yugandhara wind.
Lúc đó, hoàng cung vang lên một âm thanh duy nhất như bụng biển bị sóng gió Yugandhara đánh vào.
Olokitolokitaṭṭhānaṃ kampati.
The whole visible area trembled.
Mọi nơi nhìn thấy đều rung chuyển.
Tattha āsīsethevāti āsāchedakammaṃ akatvā attano kammaṃ āsaṃ karotheva.
Here, āsīsetheva means, without performing the act of cutting off hope, one should make hope for one's action.
Trong đó, āsīsethevā có nghĩa là không từ bỏ hy vọng, hãy biến nghiệp của mình thành hy vọng.
Na nibbindeyyāti vīriyaṃ karonto na nibbindeyya na alaseyya.
Na nibbindeyya means, while making effort, one should not despair, should not be lazy.
Na nibbindeyyā có nghĩa là khi tinh tấn, chớ nên chán nản, chớ nên lười biếng.
Yathā icchinti yathā rājabhāvaṃ icchiṃ, tatheva rājā jātomhi.
Yathā icchi means, just as I wished for kingship, so I became king.
Yathā icchi có nghĩa là như tôi mong muốn vương vị, thì tôi đã trở thành vua như vậy.
Ubbhatanti nīhaṭaṃ.
Ubbhata means, brought out.
Ubbhata có nghĩa là được nhấc lên.
Dukkhūpanītoti kāyikacetasikadukkhena phuṭṭhopīti attho.
Dukkhūpanīto means, even when afflicted by bodily and mental suffering.
Dukkhūpanīto có nghĩa là bị khổ thân và khổ tâm chạm đến.
Ahitā hitā cāti dukkhaphassā ahitā, sukhaphassā hitā.
Ahitā hitā ca means, unpleasant contacts are unbeneficial, pleasant contacts are beneficial.
Ahitā hitā cā có nghĩa là xúc chạm khổ là bất lợi, xúc chạm lạc là lợi ích.
Avitakkitāti avitakkitāro acintitāro.
Avitakkitā means, those who have not thought, those who have not considered.
Avitakkitā có nghĩa là không tư duy, không suy nghĩ.
Idaṃ vuttaṃ hoti – tesu phassesu ahitaphassena phuṭṭhā sattā ‘‘hitaphassopi atthīti vīriyaṃ karontā taṃ pāpuṇantī’’ti acintetvā vīriyaṃ na karonti, te imassa atthassa avitakkitāro hitaphassaṃ alabhitvāva maccumupabbajanti maraṇaṃ pāpuṇanti, tasmā vīriyaṃ kattabbamevāti.
This is what is meant: beings afflicted by unpleasant contacts, without thinking "there is also a pleasant contact" and making effort to attain it, do not make effort; these, not having considered this meaning, fail to attain pleasant contact and maccumupabbajanti reach death. Therefore, effort must be made.
Điều này có nghĩa là – những chúng sinh bị xúc chạm bất lợi, không suy nghĩ rằng “cũng có xúc chạm lợi ích, chúng ta hãy tinh tấn để đạt được nó”, mà không tinh tấn. Những người này không tư duy về lợi ích này, không đạt được xúc chạm lợi ích mà maccumupabbajanti (đi đến cái chết), do đó, tinh tấn là điều phải làm.
Acintitampīti imesaṃ sattānaṃ acintitampi hoti, cintitampi vinassati.
Acintitampi means, for these beings, even what is unthought of comes to be, and what is thought of perishes.
Acintitampī có nghĩa là đối với những chúng sinh này, điều không nghĩ đến cũng xảy ra, điều nghĩ đến cũng tiêu tan.
Mayāpi hi ‘‘ayujjhitvāva rajjaṃ labhissāmī’’ti idaṃ acintitaṃ, ‘‘suvaṇṇabhūmito dhanaṃ āharitvā yujjhitvā pitu santakaṃ rajjaṃ gaṇhissāmī’’ti pana cintitaṃ, idāni me cintitaṃ naṭṭhaṃ, acintitaṃ jātaṃ.
Indeed, for me, "I will obtain the kingdom without fighting" was unthought of, but "I will bring wealth from Suvaṇṇabhūmi and fight to take my father's kingdom" was thought of. Now, what I thought of is lost, and what was unthought of has come to be.
Tôi cũng đã không nghĩ rằng “tôi sẽ có được vương quốc mà không cần chiến đấu”, nhưng tôi đã nghĩ rằng “tôi sẽ mang tài sản từ Suvaṇṇabhūmi về, chiến đấu và giành lại vương quốc của cha”. Bây giờ, điều tôi nghĩ đã mất, điều tôi không nghĩ đã xảy ra.
Na hi cintāmayā bhogāti imesaṃ sattānañhi bhogā cintāya anipphajjanato cintāmayā nāma na honti, tasmā vīriyameva kattabbaṃ.
Na hi cintāmayā bhogā means, for these beings, possessions are not born of thought, as they do not arise from thought. Therefore, effort alone must be made.
Na hi cintāmayā bhogā có nghĩa là tài sản của những chúng sinh này không phải do suy nghĩ mà thành, do đó, chỉ có tinh tấn là điều phải làm.
Vīriyavato hi acintitampi hotīti.
For one who makes effort, even what is unthought of comes to be.
Vì đối với người tinh tấn, điều không nghĩ đến cũng xảy ra.
So tato paṭṭhāya dasa rājadhamme akopetvā dhammena samena rajjaṃ kāresi, paccekabuddhe ca upaṭṭhāsi.
From then on, without violating the Ten Royal Virtues, he ruled the kingdom righteously and justly, and he attended to the Paccekabuddhas.
Từ đó trở đi, vị ấy cai trị vương quốc một cách công bằng, không vi phạm mười Pháp của bậc vua (dasa rājadhammā), và phụng sự các vị Độc Giác Phật (Paccekabuddha).
Aparabhāge sīvalidevī dhaññapuññalakkhaṇasampannaṃ puttaṃ vijāyi, ‘‘dīghāvukumāro’’tissa nāmaṃ kariṃsu.
Later, Queen Sīvalī gave birth to a son endowed with the marks of prosperity and merit, and they named him Dīghāvukumāra.
Sau này, hoàng hậu Sīvalidevī sinh một hoàng tử có đầy đủ tướng tốt của phước đức và tài sản, đặt tên là “Dīghāvukumāro”.
Tassa vayappattassa rājā uparajjaṃ datvā sattavassasahassāni rajjaṃ kāresi.
When he reached maturity, the king gave him the viceroyalty and ruled for seven thousand years.
Khi hoàng tử đến tuổi trưởng thành, nhà vua trao ngôi Phó vương và cai trị vương quốc trong bảy ngàn năm.
So ekadivasaṃ uyyānapālena phalāphalesu ceva nānāpupphesu ca ābhatesu tāni disvā tuṭṭho hutvā tassa sammānaṃ kāretvā ‘‘samma uyyānapāla, ahaṃ uyyānaṃ passissāmi, tvaṃ alaṅkarohi na’’nti āha.
One day, when the park-keeper brought fruits and various flowers, the king was pleased to see them, honored him, and said, "Friend park-keeper, I wish to see the park; decorate it."
Một ngày nọ, khi người giữ vườn mang đến các loại trái cây và hoa đủ màu sắc, nhà vua thấy chúng thì vui mừng, ban thưởng cho người giữ vườn và nói: “Này người giữ vườn, ta muốn xem vườn, ngươi hãy trang hoàng vườn đi.”
So ‘‘sādhu, devā’’ti sampaṭicchitvā tathā katvā rañño paṭivedesi.
He replied, "Yes, Your Majesty," accepted the command, did so, and reported to the king.
Người ấy đáp: “Tâu bệ hạ, vâng,” rồi làm theo và báo lại cho nhà vua.
So hatthikkhandhavaragato mahantena parivārena nagarā nikkhamitvā uyyānadvāraṃ pāpuṇi.
So, mounted on the back of a magnificent elephant, with a large retinue, he departed from the city and reached the garden gate.
Nhà vua cưỡi voi chúa, cùng với đoàn tùy tùng đông đảo rời thành, đến cổng vườn.
Tatra ca dve ambā atthi nīlobhāsā.
And there, two mango trees stood, shining with a blue hue.
Ở đó có hai cây xoài màu xanh biếc.
Eko aphalo, eko phaladharo.
One was barren, the other bore fruit.
Một cây không có quả, một cây có quả.
So pana atimadhuro, raññā aggaphalassa aparibhuttattā tato koci phalaṃ gahetuṃ na ussahati.
But its fruit was exceedingly sweet, and since the king had not yet partaken of the first fruit, no one dared to take any fruit from it.
Quả của cây đó rất ngọt, vì nhà vua chưa dùng quả đầu mùa nên không ai dám hái.
Rājā hatthikkhandhavaragatova tato ekaṃ phalaṃ gahetvā paribhuñji, tassa taṃ jivhagge ṭhapitamattameva dibbojaṃ viya upaṭṭhāsi.
The king, still mounted on the magnificent elephant, took one fruit from it and ate it. As soon as it touched his tongue, it seemed like divine ambrosia.
Nhà vua vẫn ngồi trên lưng voi chúa, hái một quả và ăn, khi quả vừa chạm đầu lưỡi, nó hiện ra như một vị thần.
So ‘‘nivattanakāle bahū khādissāmī’’ti cintesi.
He thought, "I will eat many more when I return."
Vị ấy nghĩ: “Khi trở về, ta sẽ ăn nhiều hơn.”
‘‘Raññā aggaphalaṃ paribhutta’’nti ñatvā uparājānaṃ ādiṃ katvā antamaso hatthimeṇḍaassameṇḍādayopi phalaṃ gahetvā paribhuñjiṃsu.
Knowing that "the king has partaken of the first fruit," from the viceroy downwards, even elephant-keepers, goat-herders, horse-herders, and others took fruit and ate it.
Biết rằng “quả đầu mùa đã được nhà vua dùng”, từ Phó vương trở xuống, cho đến cả những người chăn voi, chăn cừu, chăn ngựa cũng hái quả ăn.
Aññe phalaṃ alabhantā daṇḍehi sākhaṃ bhinditvā nipaṇṇamakaṃsu.
Others, unable to get fruit, broke the branches with sticks, causing them to fall.
Những người khác không hái được quả đã dùng gậy đập gãy cành cây và làm cho chúng rụng xuống.
Rukkho obhaggavibhaggo aṭṭhāsi, itaro pana maṇipabbato viya vilāsamāno ṭhito.
The tree stood broken and disfigured, while the other remained splendid like a jewel mountain.
Cây xoài đó bị gãy nát, còn cây kia thì đứng vững như một ngọn núi ngọc.
Rājā uyyānā nikkhanto taṃ disvā ‘‘idaṃ ki’’nti amacce pucchati.
Having left the park, the king saw this and asked his ministers, "What is this?"
Nhà vua rời vườn, thấy cảnh đó liền hỏi các vị đại thần: “Cái gì đây?”
‘‘Devena aggaphalaṃ paribhuttanti mahājanena vilumpito devā’’ti āhaṃsu.
They replied, "Your Majesty, because Your Majesty partook of the first fruit, the multitude plundered it."
Họ đáp: “Tâu bệ hạ, vì bệ hạ đã dùng quả đầu mùa nên dân chúng đã cướp phá.”
‘‘Kiṃ nu kho bhaṇe, imassa pana neva pattaṃ, na vaṇṇo khīṇo’’ti?
"But, my friends, why have neither the leaves nor the color of this (other tree) diminished?"
“Này các khanh, sao cây này lá và màu sắc không hề suy giảm?”
‘‘Nipphalatāya na khīṇo, devā’’ti.
"Because it is barren, it has not diminished, Your Majesty."
“Tâu bệ hạ, vì nó không có quả nên không suy giảm.”
Taṃ sutvā rājā saṃvegaṃ paṭilabhitvā ‘‘ayaṃ rukkho nipphalatāya nīlobhāso ṭhito, ayaṃ pana saphalatāya obhaggavibhaggo ṭhito.
Hearing that, the king was filled with a sense of urgency and thought, "This tree stands with a blue hue because it is barren, while that one stands broken and disfigured because it bears fruit.
Nghe vậy, nhà vua cảm thấy xúc động và nghĩ: “Cây này vì không có quả nên vẫn xanh tươi, còn cây kia vì có quả nên bị gãy nát.
Idampi rajjaṃ saphalarukkhasadisaṃ, pabbajjā pana nipphalarukkhasadisā.
This kingship is like a fruit-bearing tree, but renunciation is like a barren tree.
Vương quốc này giống như cây có quả, còn đời sống xuất gia thì giống như cây không quả.
Sakiñcanasseva bhayaṃ, nākiñcanassa.
Fear exists only for those with possessions, not for those without possessions.
Người có tài sản thì có sợ hãi, người không có tài sản thì không sợ hãi.
Tasmā ahaṃ phalarukkho viya ahutvā nipphalarukkhasadiso bhavissāmi, imaṃ sampattiṃ cajitvā nikkhamma pabbajissāmī’’ti daḷhaṃ samādānaṃ katvā manaṃ adhiṭṭhahitvā nagaraṃ pavisitvā pāsādadvāre ṭhitova senāpatiṃ pakkosāpetvā ‘‘mahāsenāpati, ajja me paṭṭhāya bhattahārakañceva mukhodakadantakaṭṭhadāyakañca ekaṃ upaṭṭhākaṃ ṭhapetvā aññe maṃ daṭṭhuṃ mā labhantu, porāṇakavinicchayāmacce gahetvā rajjaṃ anusāsatha, ahaṃ ito paṭṭhāya uparipāsādatale samaṇadhammaṃ karissāmī’’ti vatvā pāsādamāruyha ekakova samaṇadhammaṃ akāsi.
Therefore, I will not be like a fruit-bearing tree, but will be like a barren tree. I will abandon this prosperity, go forth, and become a monk." Having made this firm resolution and set his mind, he entered the city. Standing at the palace gate, he summoned the commander-in-chief and said, "Great commander-in-chief, from today onwards, apart from one attendant who brings my food, drinking water, and tooth-stick, let no others see me. Take the old, experienced ministers and govern the kingdom. From now on, I will practice the ascetic life on the upper floor of the palace." Having said this, he ascended to the palace and practiced the ascetic life alone.
Vì vậy, ta sẽ không giống như cây có quả mà sẽ giống như cây không quả. Ta sẽ từ bỏ tài sản này, rời bỏ đi xuất gia.” Sau khi kiên quyết lập nguyện và quyết tâm trong tâm, vị ấy vào thành, đứng ở cổng cung điện, cho gọi Tướng quân đến và nói: “Này Đại Tướng quân, từ hôm nay trở đi, ngoài một người hầu mang cơm, nước rửa mặt và cây đánh răng, không ai được gặp ta. Ngươi hãy cùng các vị đại thần xét xử cũ cai trị vương quốc. Từ nay trở đi, ta sẽ thực hành pháp Sa-môn ở tầng lầu trên cùng của cung điện.” Nói xong, vị ấy lên lầu và một mình thực hành pháp Sa-môn.
Evaṃ gate kāle mahājano rājaṅgaṇe sannipatitvā mahāsattaṃ adisvā ‘‘na no rājā porāṇako viya hotī’’ti vatvā gāthādvayamāha –
When some time had passed, the multitude gathered in the royal courtyard and, not seeing the Great Being, said, "Our king is not as he used to be," and recited two verses:
Khi thời gian trôi qua như vậy, dân chúng tụ tập ở sân cung điện, không thấy Đại Sĩ (nhà vua) liền nói: “Vua của chúng ta không còn như xưa nữa,” rồi đọc hai bài kệ: