Senako ajānanto ‘‘kiṃ hanti, kathaṃ hantī’’ti taṃ taṃ vilapitvā neva antaṃ passi, na koṭiṃ passi.
Senaka, not knowing, lamented, "What strikes? How does it strike?" but he could find neither beginning nor end.
Senaka không biết, than vãn đủ điều “cái gì đánh, đánh như thế nào,” nhưng không tìm thấy đầu mối hay kết thúc.
Sesāpi appaṭibhānā ahesuṃ.
The others were also without ready wit.
Những người còn lại cũng không có tài ứng đối.
Atha rājā vippaṭisārī hutvā puna rattibhāge devatāya ‘‘pañho te ñāto’’ti puṭṭho ‘‘mayā cattāro paṇḍitā puṭṭhā, tepi na jāniṃsū’’ti āha.
Then the king, regretting, was asked again by the deity at night, "Is your question known?" He replied, "I asked the four wise men, but they also did not know."
Bấy giờ, nhà vua hối hận, đêm hôm sau khi bị thiên nữ hỏi “Vấn đề của ngài đã được biết chưa?”, vua nói: “Ta đã hỏi bốn vị hiền giả, nhưng họ cũng không biết.”
Devatā ‘‘kiṃ te jānissanti, ṭhapetvā mahosadhapaṇḍitaṃ añño koci ete pañhe kathetuṃ samattho nāma natthi.
The deity said, "What would they know? Apart from the wise Mahosadha, there is no one else capable of explaining these questions.
Thiên nữ nói: “Họ biết gì chứ? Ngoại trừ hiền giả Mahosadha, không ai có khả năng giải thích những câu hỏi này.
Sace taṃ pakkosāpetvā ete pañhe na kathāpessasi, iminā te jalitena ayakūṭena sīsaṃ bhindissāmī’’ti rājānaṃ tajjetvā ‘‘mahārāja, agginā atthe sati khajjopanakaṃ dhamituṃ na vaṭṭati, khīrena atthe sati visāṇaṃ duhituṃ na vaṭṭatī’’ti vatvā imaṃ pañcakanipāte khajjopanakapañhaṃ udāhari –
If you do not summon him and have him explain these questions, I will smash your head with this blazing iron club!" Thus threatening the king, she said, "Great King, when there is fire, it is not proper to blow on a firefly; when there is milk, it is not proper to milk a horn," and she recited this Firefly Question from the Pañcakanipāta:
Nếu ngài không triệu thỉnh ông ấy đến để giải thích những câu hỏi này, ta sẽ dùng cây búa sắt đang cháy này đập vỡ đầu ngài,” đe dọa nhà vua, rồi nói: “Thưa đại vương, khi có lửa thì không nên thổi đom đóm, khi có sữa thì không nên vắt sừng,” rồi kể vấn đề về đom đóm trong Pañcakanipāta này:
Tattha santamhi pajjoteti aggimhi sante.
There, santamhi pajjote means when fire is present.
Trong đó, santamhi pajjote nghĩa là khi có lửa.
Caranti caranto.
Caranti means searching.
Caranti nghĩa là đang tìm kiếm.
Addakkhīti passi, disvā ca pana vaṇṇasāmaññatāya khajjopanakaṃ ‘‘jātavedo ayaṃ bhavissatī’’ti amaññittha.
Addakkhī means saw. And having seen, due to similarity in color, he mistook the firefly, thinking, "This must be fire."
Addakkhīti nghĩa là đã thấy, và khi thấy, do sự tương đồng về màu sắc, người ấy đã nghĩ đom đóm này “sẽ là lửa.”
Svassāti so assa khajjopanakassa upari sukhumāni gomayacuṇṇāni ceva tiṇāni ca.
Svassā means upon that firefly, fine cow dung powder and grass.
Svassā nghĩa là người ấy đã rắc những hạt phân bò khô và cỏ mịn lên đom đóm.
Abhimatthanti hatthehi ghaṃsitvā ākiranto jaṇṇukehi bhūmiyaṃ patiṭṭhāya mukhena dhamanto jālessāmi nanti viparītāya saññāya vāyamantopi jāletuṃ nāsakkhi.
Abhimattha means scattering them after rubbing with his hands, kneeling on the ground, and blowing with his mouth, he tried to make it blaze, but with a mistaken perception, he could not make it blaze.
Abhimatthanti nghĩa là dù đã cố gắng thổi cho cháy lên bằng miệng, quỳ gối trên đất, chà xát bằng tay và rắc lên, người ấy vẫn không thể làm nó cháy lên với nhận thức sai lầm.
Migoti migasadiso andhabālo evaṃ anupāyena pariyesanto atthaṃ na labhati.
Migo means a foolish person like a deer, searching in such an improper way, does not attain his aim.
Migo nghĩa là kẻ ngu si như con thú, tìm kiếm bằng phương tiện sai lầm như vậy thì không đạt được mục đích.
Yatthāti yasmiṃ visāṇe khīrameva natthi, tato gāviṃ duhanto viya ca atthaṃ na vindati.
Yatthā means just as one milking a cow from a horn where there is no milk, he does not find his aim.
Yatthā nghĩa là nơi mà sừng không có sữa, người ấy không đạt được mục đích như vắt sữa từ sừng bò.
Senāmokkhapalābhenāti senāmokkhānaṃ amaccānaṃ lābhena.
Senāmokkhapalābhenā means by gaining the ministers who are army commanders.
Senāmokkhapalābhenā nghĩa là bằng cách thu phục các tướng lĩnh và các vị quan.
Vallabhānanti piyamanāpānaṃ vissāsikānaṃ amaccānaṃ nayena ca.
Vallabhāna means in the manner of beloved, pleasing, and trusted ministers.
Vallabhānanti nghĩa là bằng sự lãnh đạo của các vị quan thân cận, đáng yêu và đáng tin cậy.
Vasundharanti vasusaṅkhātānaṃ ratanānaṃ dhāraṇato vasundharanti laddhanāmaṃ jagatiṃ jagatipālā rājāno āvasanti.
Vasundhara (earth) is so named because it holds treasures, which are called 'vasu'; kings, the protectors of the earth, dwell on this earth.
Vasundharanti nghĩa là các vị vua cai trị trái đất, được gọi là Vasundharā vì nó chứa đựng các châu báu.
Na te tayā sadisā hutvā aggimhi vijjamāneyeva khajjopanakaṃ dhamanti.
They are not like you, who, even when fire exists, blow on a firefly.
Họ không giống như ngài, thổi đom đóm khi đã có lửa.
Mahārāja, tvaṃ pana aggimhi sati khajjopanakaṃ dhamanto viya, tulaṃ chaḍḍetvā hatthena tulayanto viya, khīrena atthe jāte visāṇato duhanto viya ca, senakādayo pucchasi, ete kiṃ jānanti.
Great King, you, however, are like one who blows on a firefly when fire is present, or like one who discards a scale and weighs with his hand, or like one who milks from a horn when milk is available; you question Senaka and others. What do they know?
Thưa đại vương, ngài lại hỏi Senaka và những người khác, như thể thổi đom đóm khi có lửa, như thể cân bằng tay thay vì dùng cân, như thể vắt sữa từ sừng khi đã có sữa; họ biết gì chứ?
Khajjopanakasadisā hete.
They are like fireflies.
Họ giống như đom đóm.
Aggikkhandhasadiso mahosadho paññāya jalati, taṃ pakkosāpetvā puccha.
Mahosadha, who is like a blazing mass of fire, shines with wisdom; summon him and ask.
Mahosadha, giống như một khối lửa, đang cháy sáng bằng trí tuệ, hãy triệu thỉnh ông ấy đến và hỏi.
Ime te pañhe ajānantassa jīvitaṃ natthīti rājānaṃ tajjetvā antaradhāyi.
"If you do not know these questions, you will not live," he threatened the king and disappeared.
Nếu ngài không biết những câu hỏi này, ngài sẽ không còn sống nữa,” thiên nữ đe dọa nhà vua rồi biến mất.
Atha rājā maraṇabhayatajjito punadivase cattāro amacce pakkosāpetvā ‘‘tātā, tumhe cattāro catūsu rathesu ṭhatvā catūhi nagaradvārehi nikkhamitvā yattha mama puttaṃ mahosadhapaṇḍitaṃ passatha, tatthevassa sakkāraṃ katvā khippaṃ ānethā’’ti āṇāpesi.
Then the king, threatened by the fear of death, on the next day summoned his four ministers and commanded, "My dear ones, you four are to stand in the four kingdoms, depart through the four city gates, and wherever you see my son, the wise Mahosadha, honor him there and bring him back quickly."
Bấy giờ, nhà vua, bị đe dọa bởi nỗi sợ cái chết, hôm sau triệu tập bốn vị quan và ra lệnh: “Các con, bốn người các con hãy đứng ở bốn cỗ xe, đi ra từ bốn cổng thành, bất cứ nơi nào các con thấy thái tử Mahosadha, hãy tôn kính ông ấy ở đó và mau chóng đưa ông ấy về.”
Tepi cattāro ekekena dvārena nikkhamiṃsu.
The four of them departed through one gate each.
Bốn người đó đã đi ra từ mỗi cổng.
Tesu tayo janā paṇḍitaṃ na passiṃsu.
Three of them did not see the wise one.
Trong số đó, ba người không thấy vị hiền giả.
Dakkhiṇadvārena nikkhanto pana dakkhiṇayavamajjhakagāme mahāsattaṃ mattikaṃ āharitvā ācariyassa cakkaṃ vaṭṭetvā mattikāmakkhitasarīraṃ palālapiṭṭhake nisīditvā muṭṭhiṃ muṭṭhiṃ katvā appasūpaṃ yavabhattaṃ bhuñjamānaṃ passi.
However, the one who departed through the southern gate saw the Great Being in a village called Dakkhiṇayavamajjhaka, bringing clay, turning the potter's wheel for his teacher, his body smeared with clay, sitting on a straw mat, eating barley meal with little relish, taking handfuls.
Nhưng người đi ra từ cổng phía nam đã thấy Đại sĩ ở làng Dakkhiṇayavamajjhaka, đang mang đất sét, quay bánh xe cho thầy, người dính đầy đất sét, ngồi trên đống rơm, nắm từng nắm cơm lúa mạch ít canh mà ăn.
Kasmā panesa etaṃ kammaṃ akāsīti?
"Why did he do this work?"
Tại sao ông ấy lại làm công việc này?
Rājā kira ‘‘nissaṃsayaṃ paṇḍito rajjaṃ gaṇhissatī’’ti āsaṅkati.
The king, it is said, feared that "the wise one will undoubtedly seize the kingdom."
Nhà vua e ngại rằng “chắc chắn vị hiền giả sẽ chiếm lấy vương quốc.”
‘‘So ‘kumbhakārakammena jīvatī’ti sutvā nirāsaṅko bhavissatī’’ti cintetvā evamakāsīti.
Thinking, "When he hears that 'he lives by the work of a potter,' he will be free from apprehension," he acted thus.
Ông ấy nghĩ: “Khi nghe nói ‘ông ấy sống bằng nghề thợ gốm’, nhà vua sẽ không còn nghi ngờ gì nữa,” nên đã làm như vậy.
So amaccaṃ disvā attano santikaṃ āgatabhāvaṃ ñatvā ‘‘ajja mayhaṃ yaso puna pākatiko bhavissati, amarādeviyā sampāditaṃ nānaggarasabhojanameva bhuñjissāmī’’ti cintetvā gahitaṃ yavabhattapiṇḍaṃ chaḍḍetvā uṭṭhāya mukhaṃ vikkhāletvā nisīdi.
Seeing the minister and knowing that he had come to him, he thought, "Today my fame will return to its former state; I will eat only the varied and delicious food prepared by Amarādevī," and discarding the handful of barley meal he had taken, he rose, washed his face, and sat down.
Khi thấy vị quan, biết rằng ông ấy đã đến gần mình, Đại sĩ nghĩ: “Hôm nay danh tiếng của ta sẽ trở lại bình thường, ta sẽ ăn những món ăn ngon được chuẩn bị bởi Amarādevī,” rồi bỏ nắm cơm lúa mạch đang cầm, đứng dậy, rửa mặt rồi ngồi xuống.
Tasmiṃ khaṇe so amacco taṃ upasaṅkami.
At that moment, the minister approached him.
Ngay lúc đó, vị quan đó đến gần ông.
So pana senakapakkhiko, tasmā naṃ ghaṭento ‘‘paṇḍita, ācariyasenakassa vacanaṃ niyyānikaṃ, tava nāma yase parihīne tathārūpā paññā patiṭṭhā hotuṃ nāsakkhi, idāni mattikāmakkhito palālapiṭṭhe nisīditvā evarūpaṃ bhattaṃ bhuñjasī’’ti vatvā dasakanipāte bhūripañhe paṭhamaṃ gāthamāha –
He, however, was on Senaka's side, so he provoked him, saying, "Wise one, the words of Teacher Senaka are correct; when your fame declined, such wisdom could not endure. Now, smeared with clay, sitting on a straw mat, you eat such food," and he spoke the first verse in the Bhūripañha of the Dasakanipāta:
Vị quan này thuộc phe của Senaka, nên ông ta đã khiêu khích: “Hiền giả, lời của thầy Senaka là đúng, khi danh tiếng của ngài suy giảm, trí tuệ như vậy không thể tồn tại, bây giờ ngài dính đầy đất sét, ngồi trên đống rơm và ăn loại cơm như thế này,” rồi đọc bài kệ đầu tiên trong Bhūripañha của Dasakanipāta:
Tattha dukkhenāti iminā kāyikacetasikadukkhena attano porāṇakasukhaṃ paṭipākatikakaraṇena paripācayantovaḍḍhento.
Therein, dukkhenā means, through this bodily and mental suffering, paripācayanto means cultivating and increasing his former happiness by bringing it back to its original state.
Trong đó, dukkhenā nghĩa là bằng khổ đau thể xác và tinh thần này, paripācayanto nghĩa là làm tăng trưởng sự an lạc trước đây bằng cách khôi phục lại nó.
Kālākālanti ayaṃ paṭicchanno hutvā caraṇakālo, ayaṃ appaṭicchannoti evaṃ kālañca akālañca vicinanto rañño kuddhakāle channena caritabbanti ñatvā chandena attano ruciyā channo paṭicchanno hutvā kumbhakārakammena jīvanto attano atthassa kāraṇasaṅkhātāni dvārāni avāpuranto viharāmi, tena kāraṇenāhaṃ yavodanena tussāmīti attho.
The meaning is: "This is the time to act secretly, and this is the time not to act secretly." Thus, discerning the right time and the wrong time, knowing that one should act secretly when the king is angry, I lived by my own will, secretly and disguised, earning my livelihood through pottery, not opening the doors, which are the reasons for my benefit. For that reason, I am content with barley gruel.
Thời và phi thời (Kālākāla) nghĩa là: đây là lúc hành xử kín đáo, đây là lúc không kín đáo. Khi xem xét thời và phi thời như vậy, biết rằng phải hành xử kín đáo khi vua nổi giận, nên ta theo ý muốn của mình, sống kín đáo, che giấu thân phận, mưu sinh bằng nghề thợ gốm, không hé mở những cánh cửa dẫn đến lợi ích của mình. Vì lý do đó, ta hài lòng với cháo gạo lức.
Abhijīhanāyāti vīriyakaraṇassa.
Abhijīhanāyā means for exerting effort.
Abhijīhanāyā nghĩa là sự tinh tấn.
Mantehi atthaṃ paripācayitvāti attano ñāṇabalena mama yasaṃ vaḍḍhetvā manosilātale vijambhamāno sīho viya vijambhissaṃ, tāya iddhiyā maṃ punapi tvaṃ passissasīti.
Having matured the purpose with counsel means, "By the power of my wisdom, having increased my fame, I shall roar like a lion roaring on a red arsenic slab; by that power, you will see me again."
Sau khi làm cho mục đích chín muồi bằng các lời khuyên (Mantehi atthaṃ paripācayitvā) nghĩa là: với sức mạnh trí tuệ của mình, ta sẽ làm tăng uy danh của ta và sẽ vươn lên như một con sư tử vươn mình trên phiến đá màu đỏ son. Với thần thông đó, ngươi sẽ thấy ta một lần nữa.
Atha naṃ amacco āha – ‘‘paṇḍita, chatte adhivatthā devatā rājānaṃ pañhaṃ pucchi.
Then the minister said to him, "O wise one, the deity residing in the parasol asked the king a question.
Bấy giờ, vị đại thần nói với ngài: “Thưa hiền giả, vị thiên nhân trú ngụ trên lọng đã hỏi vua một câu hỏi.
Rājā cattāro paṇḍite pucchi.
The king asked four wise men.
Vua đã hỏi bốn vị hiền giả.
Tesu ekopi taṃ pañhaṃ kathetuṃ nāsakkhi, tasmā rājā tava santikaṃ maṃ pahiṇī’’ti.
Not one of them could answer that question, therefore the king sent me to you."
Nhưng không một ai trong số họ có thể giải đáp câu hỏi đó, vì vậy vua đã cử tôi đến chỗ ngài.”
‘‘Evaṃ sante paññāya ānubhāvaṃ kasmā na passasi, evarūpe hi kāle na issariyaṃ patiṭṭhā hoti, paññāsampannova patiṭṭhā hotī’’ti mahāsatto paññāya ānubhāvaṃ vaṇṇesi.
"If that is so, why do you not see the power of wisdom? For at such a time, sovereignty is not the foundation; only one endowed with wisdom is the foundation," so the Great Being extolled the power of wisdom.
Đại Bồ Tát ca ngợi uy lực của trí tuệ rằng: “Nếu vậy, tại sao ngươi không thấy uy lực của trí tuệ? Trong những lúc như thế này, quyền lực không phải là chỗ dựa vững chắc, chỉ có người đầy đủ trí tuệ mới là chỗ dựa vững chắc.”
Amacco raññā ‘‘paṇḍitaṃ diṭṭhaṭṭhāneyeva sakkāraṃ katvā ānethā’’ti dinnaṃ kahāpaṇasahassaṃ mahāsattassa hatthe ṭhapesi.
The minister placed in the Great Being's hand the thousand kahāpaṇas given by the king with the instruction, "Bring the wise one, having honored him at the very place where he is seen."
Vị đại thần đặt ngàn đồng tiền mà vua đã ban vào tay Đại Bồ Tát, với lời dặn: “Hãy kính trọng vị hiền giả ngay tại nơi ngài được tìm thấy và đưa ngài về.”
Kumbhakāro ‘‘mahosadhapaṇḍito kira mayā pesakārakammaṃ kārito’’ti bhayaṃ āpajji.
The potter became afraid, thinking, "It seems Mahosadha Paṇḍita was made to do menial work by me."
Người thợ gốm sợ hãi khi nghĩ: “Có lẽ ta đã sai hiền giả Mahosadha làm công việc sai vặt.”
Atha naṃ mahāsatto ‘‘mā bhāyi, ācariya, bahūpakāro tvaṃ amhāka’’nti assāsetvā sahassaṃ datvā mattikāmakkhiteneva sarīrena rathe nisīditvā nagaraṃ pāvisi.
Then the Great Being reassured him, "Do not fear, master, you have been of great help to us," and giving him a thousand, he entered the city, seated in the chariot with his body still smeared with clay.
Bấy giờ, Đại Bồ Tát trấn an ông ta: “Thưa thầy, đừng sợ, thầy đã giúp đỡ chúng tôi rất nhiều,” rồi trao cho ông ta ngàn đồng tiền, và với thân thể vẫn còn dính đầy đất sét, ngài ngồi lên xe và tiến vào thành.
Amacco rañño ārocetvā ‘‘tāta, kuhiṃ paṇḍito diṭṭho’’ti vutte ‘‘deva, dakkhiṇayavamajjhakagāme kumbhakārakammaṃ katvā jīvati, tumhe pakkosathāti sutvāva anhāyitvā mattikāmakkhiteneva sarīrena āgato’’ti āha.
The minister informed the king, and when asked, "My dear, where was the wise one found?" he replied, "Your Majesty, he lives in the southern Yavamajjhaka village, earning his livelihood by pottery. As soon as he heard your summons, he came without bathing, with his body still smeared with clay."
Vị đại thần tâu với vua. Khi vua hỏi: “Này con, vị hiền giả được tìm thấy ở đâu?” thì vị đại thần tâu: “Tâu Đại vương, ngài sống bằng nghề thợ gốm ở làng Dakkhinayavamajjhaka. Nghe nói Đại vương triệu tập, ngài đã đến ngay sau khi tắm rửa, với thân thể vẫn còn dính đầy đất sét.”
Rājā ‘‘sace mayhaṃ paccatthiko assa, issariyavidhinā careyya, nāyaṃ mama paccatthiko’’ti cintetvā ‘‘mama puttassa ‘attano gharaṃ gantvā nhatvā alaṅkaritvā mayā dinnavidhānena āgacchatū’ti vadeyyāthā’’ti āha.
The king thought, "If he were my enemy, he would act with authority. This one is not my enemy," and said, "Tell my son, 'Go to your house, bathe, adorn yourself, and come according to the arrangements I have made.'"
Vua suy nghĩ: “Nếu ngài là kẻ thù của ta, ngài sẽ hành xử theo quyền lực. Ngài không phải là kẻ thù của ta,” rồi nói: “Hãy nói với con trai ta rằng: ‘Hãy về nhà, tắm rửa, trang điểm, rồi đến theo nghi thức mà ta đã ban.’”
Taṃ sutvā paṇḍito tathā katvā āgantvā ‘‘pavisatū’’ti vutte pavisitvā rājānaṃ vanditvā ekamantaṃ aṭṭhāsi.
Hearing that, the wise one did so, and having come, when told, "Enter," he entered, paid homage to the king, and stood aside.
Nghe vậy, vị hiền giả làm theo, rồi đến. Khi được bảo: “Hãy vào,” ngài bước vào, đảnh lễ vua và đứng sang một bên.
Rājā paṭisanthāraṃ katvā paṇḍitaṃ vīmaṃsanto imaṃ gāthamāha –
The king, having exchanged greetings, tested the wise one and spoke this verse:
Vua chào hỏi và để thử thách vị hiền giả, đã nói bài kệ này:
Tattha sukhīti paṇḍita, ekacce ‘‘mayaṃ sukhino sampannaissariyā, alaṃ no ettakenā’’ti uttari issariyakāraṇā pāpaṃ na karonti, ekacce ‘‘evarūpassa no yasadāyakassa sāmikassa aparajjhantānaṃ avaṇṇo bhavissatī’’ti avaṇṇasaṃsaggabhayā na karonti.
Therein, sukhī means, "O wise one, some, thinking, 'We are happy, endowed with sovereignty, this is enough for us,' do not commit evil for further sovereignty. Some do not commit evil for fear of disgrace, thinking, 'If we offend such a lord who bestows fame upon us, we will incur disgrace.'"
Trong đó, sukhī (hạnh phúc) nghĩa là: thưa hiền giả, một số người nói: “Chúng ta hạnh phúc, có quyền lực đầy đủ, như vậy là đủ rồi,” và không làm điều ác vì quyền lực cao hơn. Một số người khác không làm điều ác vì sợ bị chê bai, nói: “Nếu chúng ta làm điều sai trái với chủ nhân đã ban cho chúng ta danh tiếng như vậy, chúng ta sẽ bị chê bai.”
Eko na samattho hoti, eko mandapañño, tvaṃ pana samattho ca vipulatthacintī ca, icchanto pana sakalajambudīpe rajjampi kāreyyāsi.
One is not capable, another is dull-witted, but you are capable and deeply pondering purpose; if you wished, you could even rule the entire Jambudīpa.
Một người thì không có khả năng, một người thì kém trí tuệ, nhưng ngươi thì có khả năng và suy nghĩ sâu rộng về lợi ích. Nếu muốn, ngươi có thể cai trị cả Jambudīpa.
Kiṃ kāraṇā mama rajjaṃ gahetvā dukkhaṃ na karosīti.
For what reason do you not take my kingdom and cause me distress?
Vì lý do gì mà ngươi không chiếm lấy vương quốc của ta và gây khó khăn cho ta?
Evaṃ vutte rājā mahāsattaṃ samussitasetacchatte rājapallaṅke nisīdāpetvā sayaṃ nīcāsane nisīditvā āha – ‘‘paṇḍita, setacchatte adhivatthā devatā maṃ cattāro pañhe pucchi, te ahaṃ na jānāmi.
When this was said, the king seated the Great Being on the royal throne with the raised white parasol, and he himself sat on a lower seat and said: “Wise one, the deity residing in the white parasol asked me four questions, which I do not know.
Khi nói như vậy, vua đã đặt Đại Bồ Tát ngồi trên ngai vàng với lọng trắng giương cao, còn mình thì ngồi trên ghế thấp hơn và nói: “Thưa hiền giả, vị thiên nhân trú ngụ trên lọng trắng đã hỏi ta bốn câu hỏi, ta không biết. Cả bốn vị hiền giả cũng không biết, xin con hãy giải đáp những câu hỏi đó cho ta.”
Cattāropi paṇḍitā na jāniṃsu, kathehi me, tāta, te pañhe’’ti.
Even the four wise men did not know them. Tell me, my dear, those questions.”
“Đại vương, dù là thiên nhân trú ngụ trên lọng hay các vị Tứ Đại Thiên Vương, con đều có thể giải đáp câu hỏi do bất cứ ai hỏi.
Mahārāja, chatte adhivatthā devatā vā hotu, cātumahārājikādayo vā hontu, yena kenaci pucchitapañhaṃ ahaṃ kathetuṃ sakkomi.
“O great king, whether it is the deity residing in the parasol, or the Cātumahārājika deities, or any other, I am able to answer the question asked by anyone.
Xin Đại vương hãy nói câu hỏi mà thiên nhân đã hỏi.”
Vada, mahārāja, devatāya pucchitapañheti.
Speak, O great king, the question asked by the deity.”
Thưa đại vương, hãy nói câu hỏi mà vị thiên nữ đã hỏi.
Atha rājā devatāya pucchitaniyāmeneva kathento paṭhamaṃ gāthamāha –
Then the king, relating exactly as the deity had asked, first spoke this verse:
Bấy giờ, vua nói bài kệ đầu tiên, đúng theo cách mà thiên nhân đã hỏi:
Mahāsattassa taṃ kathaṃ sutvāva gaganatale puṇṇacando viya attho pākaṭo ahosi.
As soon as the Great Being heard that statement, the meaning became clear like the full moon in the sky.
Ngay khi nghe lời đó của Đại Bồ Tát, ý nghĩa đã hiển lộ rõ ràng như vầng trăng tròn trên bầu trời.
Atha mahāsatto ‘‘suṇa, mahārāja, yadā hi mātuaṅke nipanno daharakumāro haṭṭhatuṭṭho kīḷanto mātaraṃ hatthapādehi paharati, kese luñcati, muṭṭhinā mukhaṃ paharati, tadā naṃ mātā ‘coraputtaka, kathaṃ tvaṃ no evaṃ paharasī’tiādīni pemasinehavaseneva vatvā pemaṃ sandhāretuṃ asakkontī āliṅgitvā thanantare nipajjāpetvā mukhaṃ paricumbati.
Then the Great Being said: “Listen, O great king, when a young child, lying on its mother’s lap, happily and playfully strikes its mother with hands and feet, pulls her hair, and hits her face with its fist, then the mother, speaking words like ‘O naughty child, why do you strike me like this?’ out of affection and love, unable to restrain her love, embraces him, lays him on her breast, and kisses his face.
Bấy giờ, Đại Bồ Tát giải đáp câu hỏi một cách rõ ràng như thể đang nâng mặt trời lên giữa bầu trời: “Đại vương, khi một đứa bé nằm trong lòng mẹ, vui vẻ chơi đùa, đánh mẹ bằng tay chân, giật tóc, đấm vào mặt, thì lúc đó, người mẹ nói những lời như ‘Con của kẻ trộm, sao con lại đánh mẹ như vậy?’ với tình yêu thương và trìu mến, không thể kìm nén tình yêu thương, liền ôm con vào lòng, đặt con lên ngực và hôn lên mặt. Như vậy, trong những lúc như thế, đứa bé càng trở nên yêu quý hơn đối với mẹ, và cũng vậy đối với cha.”
Iti so tassā evarūpe kāle piyataro hoti, tathā pitunopī’’ti evaṃ gaganamajjhe sūriyaṃ uṭṭhāpento viya pākaṭaṃ katvā pañhaṃ kathesi.
Thus, he is dearest to her at such a time, and similarly to his father.” Having thus made the question clear, as if raising the sun in the middle of the sky, he answered it.
Như vậy, trong những lúc như thế, người ấy trở nên được yêu quý hơn đối với nàng, và cũng vậy đối với cha nàng,” như vậy, vị ấy đã trình bày vấn đề một cách rõ ràng, giống như làm mặt trời mọc giữa không trung.
Taṃ sutvā devatā chattapiṇḍikaṃ vivaritvā nikkhamitvā upaḍḍhaṃ sarīraṃ dassetvā ‘‘sukathito paṇḍitena pañho’’ti madhurassarena sādhukāraṃ datvā ratanacaṅkoṭakaṃ pūretvā dibbapupphagandhavāsehi bodhisattaṃ pūjetvā antaradhāyi.
Hearing that, the deity opened the parasol casing, came out, showed half of her body, and giving a hearty applause with a sweet voice, saying, “The question has been well answered by the wise one,” filled a jeweled casket with divine flowers, perfumes, and fragrances, honored the Bodhisatta, and then vanished.
Nghe vậy, thiên nhân mở nắp lọng, xuất hiện, hiện nửa thân mình, và nói: “Câu hỏi đã được vị hiền giả giải đáp rất hay,” rồi tán thán bằng giọng nói ngọt ngào, đổ đầy một hộp châu báu, cúng dường Bồ Tát bằng hoa trời và hương thơm cõi trời, rồi biến mất.
Rājāpi paṇḍitaṃ pupphādīhi pūjetvā itaraṃ pañhaṃ yācitvā ‘‘vada, mahārājā’’ti vutte dutiyaṃ gāthamāha –
The king, too, having honored the wise man with flowers and so on, asked for the other question, and when it was said, "Speak, great king," he spoke the second verse:
Nhà vua cũng cúng dường vị hiền trí bằng hoa v.v., rồi thỉnh cầu câu hỏi khác. Khi được nói: “Thưa đại vương, hãy nói,” nhà vua đọc câu kệ thứ hai:
Athassa mahāsatto – ‘‘mahārāja, mātā vacanapesanaṃ kātuṃ samatthaṃ sattaṭṭhavassikaṃ puttaṃ ‘tāta, khettaṃ gaccha, antarāpaṇaṃ gacchā’tiādīni vatvā ‘amma, sace idañcidañca khādanīyaṃ bhojanīyaṃ dassasi, gamissāmī’ti vutte ‘sādhu, putta, gaṇhāhī’ti vatvā deti.
Then the Great Being* to him: "Great king, a mother tells her seven- or eight-year-old son, who is capable of running errands, 'Son, go to the field, go to the market,' and so on. When he says, 'Mother, if you give me this and that to eat, I will go,' she says, 'Good, son, take it,' and gives it to him.
Sau đó, Đại Sĩ nói với nhà vua: “Đại vương, một người mẹ nói với đứa con trai bảy tám tuổi có thể làm theo lời sai bảo: ‘Con ơi, hãy ra đồng, hãy đi chợ,’ v.v. Khi đứa trẻ nói: ‘Mẹ ơi, nếu mẹ cho con món ăn này, thức uống này, con sẽ đi,’ thì người mẹ nói: ‘Được thôi con, con hãy lấy đi,’ rồi cho.
So dārako taṃ khāditvā bahi gantvā dārakehi saddhiṃ kīḷitvā mātupesanaṃ na gacchati.
That child, having eaten it, goes outside, plays with other children, and does not go on his mother's errand.
Đứa trẻ đó ăn xong, đi ra ngoài chơi với các đứa trẻ khác mà không làm theo lời mẹ.
Mātarā ‘‘tāta, gacchāhī’ti vutte so mātaraṃ ‘amma, tvaṃ sītāya gharacchāyāya nisīdasi, kiṃ pana ahaṃ tava bahi pesanakammaṃ karissāmi, ahaṃ taṃ vañcemī’ti vatvā hatthavikāramukhavikāre katvā gato.
When the mother says, 'Son, go!' he says to his mother, 'Mother, you sit in the cool shade of the house; why should I do your errands outside? I will deceive you,' and making hand gestures and facial expressions, he leaves.
Khi mẹ nói: ‘Con ơi, hãy đi đi,’ thì đứa trẻ nói với mẹ: ‘Mẹ ơi, mẹ ngồi trong bóng mát của ngôi nhà lạnh lẽo, tại sao con lại phải làm công việc sai bảo ở ngoài cho mẹ? Con sẽ lừa mẹ,’ rồi làm cử chỉ tay chân và nét mặt rồi bỏ đi.
Sā gacchantaṃ disvā kujjhitvā daṇḍakaṃ gahetvā ‘tvaṃ mama santakaṃ khāditvā khette kiccaṃ kātuṃ na icchasī’ti tajjentī vegena palāyantaṃ anubandhitvā pāpuṇituṃ asakkontī ‘corā taṃ khaṇḍākhaṇḍaṃ chindantū’tiādīni vatvā yathākāmaṃ akkosati paribhāsati.
Seeing him leave, she becomes angry, takes a stick, and, threatening him, 'You eat what is mine, but you don't want to do work in the field,' she chases after him as he runs away quickly. Unable to catch him, she reviles and abuses him as she wishes, saying, 'May thieves cut you into pieces!' and so on.
Nàng thấy nó đi, nổi giận, cầm cây gậy và đe dọa: ‘Ngươi ăn của ta mà không muốn làm việc ngoài đồng sao?’. Nàng đuổi theo nó đang chạy nhanh nhưng không thể bắt kịp, bèn nói những lời như ‘Cướp hãy xé xác ngươi ra từng mảnh!’ rồi tùy ý mắng nhiếc, chửi rủa.
Yaṃ pana mukhena bhaṇati, tathā hadaye appamattakampi na icchati, āgamanañcassa icchati, so divasabhāgaṃ kīḷitvā sāyaṃ gehaṃ pavisituṃ avisahanto ñātakānaṃ santikaṃ gacchati.
But what she says with her mouth, she does not desire even a little in her heart; she desires his return. So, having played for the day, he, unable to bear entering the house in the evening, goes to his relatives.
Nhưng những gì nàng nói bằng miệng, trong lòng nàng không hề muốn một chút nào như vậy, và nàng mong nó quay về. Nó chơi đùa suốt ngày, chiều đến, không dám vào nhà, bèn đến nhà bà con.
Mātāpissa āgamanamaggaṃ olokentī anāgacchantaṃ disvā ‘pavisituṃ na visahati maññe’ti sokassa hadayaṃ pūretvā assupuṇṇehi nettehi ñātighare upadhārentī puttaṃ disvā āliṅgitvā sīse cumbitvā ubhohi hatthehi daḷhaṃ gahetvā ‘tāta piyaputtaka, mama vacanaṃ hadaye ṭhapesī’ti atirekataraṃ pemaṃ uppādesi.
His mother, looking for his return path and seeing that he does not come, thinks, 'Perhaps he cannot bear to enter,' and filling her heart with sorrow, with tear-filled eyes, she inquires at the relatives' house. Seeing her son, she embraces him, kisses his head, holds him firmly with both hands, and says, 'Son, dear child, keep my words in your heart,' thus generating even greater affection.
Mẹ nó cũng nhìn theo đường nó về, thấy nó không về, lòng tràn đầy sầu muộn, với đôi mắt đẫm lệ, tìm kiếm ở nhà bà con. Thấy con, nàng ôm lấy, hôn lên đầu, nắm chặt bằng hai tay và nói: ‘Con yêu quý của mẹ, hãy ghi nhớ lời mẹ trong lòng!’, rồi phát sinh tình yêu thương mãnh liệt hơn.
Evaṃ, mahārāja, mātuyā kuddhakāle putto piyataro nāma hotī’’ti dutiyaṃ pañhaṃ kathesi.
Thus, great king, when a mother is angry, her son is even dearer," he explained the second question.
Thưa Đại vương, như vậy, khi người mẹ nổi giận, đứa con trở nên thân yêu hơn’’. Vị Đại Hiền đã giải thích vấn đề thứ hai.
Devatā tatheva pūjesi.
The deity honored him in the same way.
Vị Thiên nhân cũng cúng dường như vậy.
Athassa mahāsatto ‘‘rāja, yadā ubho jayampatikā rahogatā lokassādaratiyā kīḷantā ‘bhadde, tava mayi pemaṃ natthi, hadayaṃ te bahi gata’nti evaṃ aññamaññaṃ abhūtena abbhācikkhanti, alikena sārenti codenti, tadā te atirekataraṃ aññamaññaṃ piyāyanti.
Then the Great Being* to him: "King, when a husband and wife, being in seclusion, sport with worldly affection, they slander each other with what is not, saying, 'My dear, you have no love for me; your heart has gone elsewhere,' and they accuse each other with falsehoods. At that time, they love each other even more.
Khi ấy, Đại Bồ Tát đã nói: ‘‘Thưa Đại vương, khi cả hai vợ chồng ở riêng, vui đùa với niềm hoan lạc thế gian, họ vu khống lẫn nhau bằng những điều không thật như ‘Nàng không yêu ta, trái tim nàng đã đi đâu mất rồi’, và lừa dối, chỉ trích nhau bằng những điều giả dối, thì khi ấy họ càng yêu thương nhau hơn.
Evamassa pañhassa atthaṃ jānāhī’’ti kathesi.
Understand the meaning of this question thus," he explained.
Xin Đại vương hãy hiểu ý nghĩa của vấn đề này như vậy.’’
Devatā tatheva pūjesi.
The deity honored him in the same way.
Vị Thiên nhân cũng cúng dường như vậy.
Athassa mahāsatto ‘‘mahārāja, ayaṃ pañho dhammikasamaṇabrāhmaṇe sandhāya vutto.
Then the Great Being* to him: "Great king, this question refers to righteous ascetics and brahmins.
Khi ấy, Đại Bồ Tát đã nói: ‘‘Thưa Đại vương, vấn đề này được nói liên quan đến các Sa-môn, Bà-la-môn chân chính. Các gia đình có đức tin, tin vào đời này và đời sau, họ bố thí và muốn bố thí. Khi thấy các Sa-môn, Bà-la-môn như vậy thỉnh cầu và mang những gì đã nhận được, thọ dụng thức ăn, đồ uống, v.v., họ nghĩ: ‘Chính họ đang thỉnh cầu chúng ta, chính họ đang thọ dụng những thức ăn, đồ uống của chúng ta’, và họ phát sinh tình yêu thương mãnh liệt hơn đối với những người ấy.
Saddhāni hi kulāni idhalokaparalokaṃ saddahitvā denti ceva dātukāmāni ca honti, tāni tathārūpe samaṇabrāhmaṇe yācantepi laddhaṃ harante bhuñjantepi disvā ‘amheyeva yācanti, amhākaṃyeva santakāni annapānādīni paribhuñjantī’ti tesu atirekataraṃ pemaṃ karonti.
For faithful families, believing in this world and the next, give and are desirous of giving. When they see such ascetics and brahmins asking for and taking what they have received, and consuming food and drink, they think, 'They ask only from us, they consume only our provisions,' and they develop even greater affection for them.
Thưa Đại vương, như vậy, những người mang đến những thứ khác biệt, khi họ thỉnh cầu và mang những gì đã nhận được, họ trở nên thân yêu một cách chắc chắn.’’
Evaṃ kho, mahārāja, aññadatthuharā santā ekaṃsena yācantā ceva laddhaṃ harantā ca samānā piyā hontī’’ti kathesi.
Thus, great king, those who take things for another purpose, by consistently asking and taking what they have received, become dear," he explained.
Khi vấn đề này được giải thích, vị Thiên nhân cũng cúng dường như vậy, tán thán và ném một chiếc hộp báu chứa đầy bảy loại ngọc quý dưới chân Đại Bồ Tát, nói: ‘‘Xin Đại Trí Giả hãy nhận lấy!’’
Imasmiṃ pana pañhe kathite devatā tatheva pūjetvā sādhukāraṃ datvā sattaratanapūraṃ ratanacaṅkoṭakaṃ ‘‘gaṇha, mahāpaṇḍitā’’ti mahāsattassa pādamūle khipi.
When this question was explained, the deity honored him in the same way, gave a cheer, and threw a jeweled casket full of the seven treasures at the Great Being's feet, saying, "Take it, great wise one."
Đức vua cũng cúng dường Ngài một cách đặc biệt hơn, rất đỗi hoan hỷ và ban chức vị Tổng tư lệnh.
Rājāpissa atirekataraṃ pūjaṃ karonto ativiya pasīditvā senāpatiṭṭhānaṃ adāsi.
The king, too, honoring him even more, was exceedingly pleased and bestowed upon him the position of general.
Từ đó trở đi, danh tiếng của Đại Bồ Tát trở nên vĩ đại.
Tato paṭṭhāya mahāsattassa yaso mahā ahosi.
From that time onwards, the Great Being's fame became great.
Từ đó trở đi, danh tiếng của Đại Trượng Phu trở nên vĩ đại.
Puna te cattāro paṇḍitā ‘‘ambho, gahapatiputto idāni mahantataro jāto, kiṃ karomā’’ti mantayiṃsu.
Again, those four sages deliberated, "Friends, the householder's son has now become very great; what shall we do?"
Một lần nữa, bốn vị hiền giả ấy bàn bạc: ‘‘Này các bạn, con trai của gia chủ bây giờ đã trở nên vĩ đại hơn, chúng ta phải làm gì đây?’’
Atha ne senako āha – ‘‘hotu diṭṭho me upāyo, mayaṃ gahapatiputtaṃ upasaṅkamitvā ‘rahassaṃ nāma kassa kathetuṃ vaṭṭatī’ti pucchissāma, so ‘na kassaci kathetabba’nti vakkhati.
Then Senaka said to them, "Let it be. I have found a way. We will approach the householder's son and ask, 'To whom should one tell a secret?' He will say, 'It should not be told to anyone.'
Khi ấy, Senaka nói với họ: ‘‘Được rồi, ta đã tìm ra một phương kế. Chúng ta sẽ đến gặp con trai của gia chủ và hỏi: ‘Bí mật thì nên nói cho ai?’. Nó sẽ nói: ‘Không nên nói cho ai cả’.
Atha naṃ ‘gahapatiputto te, deva, paccatthiko jāto’ti paribhindissāmā’’ti.
Then we will sow discord by saying to the king, 'O king, the householder's son has become your enemy.'"
Khi đó, chúng ta sẽ chia rẽ nó bằng cách nói: ‘Thưa Đại vương, con trai của gia chủ đã trở thành kẻ thù của ngài’.’’
Te cattāropi paṇḍitā tassa gharaṃ gantvā paṭisanthāraṃ katvā ‘‘paṇḍita, pañhaṃ pucchitukāmamhā’’ti vatvā ‘‘pucchathā’’ti vutte senako pucchi ‘‘paṇḍita, purisena nāma kattha patiṭṭhātabba’’nti?
All four sages went to his house, exchanged greetings, and said, "Sage, we wish to ask a question." When he said, "Ask," Senaka asked, "Sage, where should a man establish himself?"
Cả bốn vị hiền giả ấy đến nhà vị ấy, chào hỏi rồi nói: ‘‘Thưa hiền giả, chúng tôi muốn hỏi một vấn đề’’. Khi được nói: ‘‘Hãy hỏi đi’’, Senaka hỏi: ‘‘Thưa hiền giả, một người nên đứng vững trên điều gì?’’
‘‘Sacce patiṭṭhātabba’’nti.
"He should establish himself in truth."
‘‘Nên đứng vững trên sự thật.’’
‘‘Sacce patiṭṭhitena kiṃ uppādetabba’’nti?
"What should one produce when established in truth?"
‘‘Đứng vững trên sự thật rồi thì nên tạo ra điều gì?’’
‘‘Dhanaṃ uppādetabba’’nti.
"Wealth should be produced."
‘‘Nên tạo ra tài sản.’’
‘‘Dhanaṃ uppādetvā kiṃ kātabba’’nti?
"What should be done after producing wealth?"
‘‘Tạo ra tài sản rồi thì nên làm gì?’’
‘‘Manto gahetabbo’’ti.
"One should acquire knowledge."
‘‘Nên học hỏi các môn học (mantra).’’
‘‘Mantaṃ gahetvā kiṃ kātabba’’nti?
"What should be done after acquiring knowledge?"
‘‘Học hỏi các môn học rồi thì nên làm gì?’’
‘‘Attano rahassaṃ parassa na kathetabba’’nti.
"One's own secret should not be told to another."
‘‘Không nên tiết lộ bí mật của mình cho người khác.’’
Te ‘‘sādhu paṇḍitā’’ti vatvā tuṭṭhamānasā hutvā ‘‘idāni gahapatiputtassa piṭṭhiṃ passissāmā’’ti rañño santikaṃ gantvā ‘‘mahārāja, gahapatiputto te paccatthiko jāto’’ti vadiṃsu.
They said, "Good, sage," and being pleased, thinking, "Now we shall see the back of the householder's son," they went to the king and said, "Great King, the householder's son has become your enemy."
Họ nói: ‘‘Tốt lắm, thưa hiền giả’’, rồi với tâm hoan hỷ, nghĩ: ‘‘Bây giờ chúng ta sẽ cho con trai của gia chủ thấy hậu quả’’, bèn đến chỗ đức vua và nói: ‘‘Thưa Đại vương, con trai của gia chủ đã trở thành kẻ thù của ngài.’’
‘‘Nāhaṃ tumhākaṃ vacanaṃ saddahāmi, na so mayhaṃ paccatthiko bhavissatī’’ti.
"I do not believe your words; he will not be my enemy."
‘‘Ta không tin lời các ngươi, nó sẽ không trở thành kẻ thù của ta đâu.’’
Saccaṃ, mahārāja, saddahatha, asaddahanto pana tameva pucchatha ‘‘paṇḍita, attano rahassaṃ nāma kassa kathetabba’’nti?
"It is true, Great King, believe it. If you do not believe, then ask him yourself: 'Sage, to whom should one tell one's own secret?'"
‘‘Thưa Đại vương, xin hãy tin lời chúng tôi. Nếu không tin, xin hãy hỏi chính nó: ‘Thưa hiền giả, bí mật của mình thì nên nói cho ai?’
Sace paccatthiko na bhavissati, ‘‘asukassa nāma kathetabba’’nti vakkhati.
"If he is not your enemy, he will say, 'It should be told to so-and-so.'"
Nếu nó không phải là kẻ thù, nó sẽ nói: ‘Nên nói cho người tên là...’.
Sace paccatthiko bhavissati, ‘‘kassaci na kathetabbaṃ, manorathe paripuṇṇe kathetabba’’nti vakkhati.
"If he is your enemy, he will say, 'It should not be told to anyone; it should be told when one's aspirations are fulfilled.'"
Nếu nó là kẻ thù, nó sẽ nói: ‘Không nên nói cho ai cả, nên nói khi ước nguyện đã thành tựu’.
Tadā amhākaṃ vacanaṃ saddahitvā nikkaṅkhā bhaveyyāthāti.
"Then you will believe our words and be free from doubt."
Khi đó, ngài sẽ tin lời chúng tôi và không còn nghi ngờ gì nữa.’’
So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā ekadivasaṃ sabbesu samāgantvā nisinnesu vīsatinipāte pañcapaṇḍitapañhe paṭhamaṃ gāthamāha –
He assented, saying, "Good," and one day, when all were assembled and seated, he uttered the first verse in the section on the five sages in the Vīsatinipāta:
Đức vua chấp thuận: ‘‘Được’’, rồi một ngày nọ, khi tất cả đã tụ họp và ngồi lại, Ngài đã nói bài kệ đầu tiên trong vấn đề của năm vị hiền giả thuộc tập Vīsatinipāta:
Tattha paddhagūti pesanakārako yo pitussa pesanaṃ karoti, pitu cittassa vase vattati, ovādakkhamo hotīti attho.
Therein, paddhagū means one who carries out messages, one who performs the father's errands, one who acts according to the father's wishes, meaning one who is amenable to advice.
Trong đó, paddhagū có nghĩa là người làm công việc sai vặt, người thực hiện các mệnh lệnh của cha, người tuân theo ý muốn của cha, người có thể tiếp nhận lời khuyên.
Anujātoti tayo puttā atijāto ca anujāto ca avajāto cāti.
Anujāto refers to three types of sons: atijāto, anujāto, and avajāto.
Anujāto có nghĩa là có ba loại con trai: atijāto (vượt trội hơn cha), anujāto (ngang bằng cha), và avajāto (kém hơn cha).
Anuppannaṃ yasaṃ uppādento atijāto, kulabhāro avajāto, kulapaveṇirakkhako pana anujāto.
One who brings forth unproduced fame is atijāto; one who is a burden to the family is avajāto; but one who preserves the family lineage is anujāto.
Atijāto là người tạo ra danh tiếng chưa từng có, avajāto là gánh nặng cho gia đình, còn anujāto là người duy trì truyền thống gia đình.
Taṃ sandhāya evamāha.
It is with reference to him that this was said.
Lời này được nói để chỉ loại con đó.
Paṇḍitena pana evaṃ vutte rājā anattamano ahosi.
However, when the wise man said this, the king was displeased.
Tuy nhiên, khi vị hiền triết nói như vậy, nhà vua không hài lòng.
Senako rājānaṃ olokesi, rājāpi senakamukhaṃ olokesi.
Senaka looked at the king, and the king also looked at Senaka's face.
Senaka nhìn nhà vua, và nhà vua cũng nhìn mặt Senaka.
Bodhisatto tesaṃ kiriyaṃ disvāva jāni ‘‘ime cattāro janā paṭhamameva maṃ rañño antare paribhindiṃsu, vīmaṃsanavasena pañho pucchito bhavissatī’’ti.
Seeing their actions, the Bodhisatta knew, "These four individuals first caused division between me and the king; the question must have been asked as a test."
Bồ Tát, thấy hành động của họ, liền biết: "Bốn người này đã chia rẽ ta với nhà vua ngay từ đầu; câu hỏi chắc chắn được đặt ra để thử thách."
Tesaṃ pana kathentānaññeva sūriyo atthaṅgato, dīpā jalitā.
While they were still speaking, the sun set, and the lamps were lit.
Trong khi họ đang nói chuyện, mặt trời đã lặn và các ngọn đèn đã được thắp sáng.
Paṇḍito ‘‘rājakammāni nāma bhāriyāni, na paññāyati ‘kiṃ bhavissatī’ti, khippameva gantuṃ vaṭṭatī’’ti uṭṭhāyāsanā rājānaṃ vanditvā nikkhamitvā cintesi ‘‘imesu eko ‘sahāyakassa kathetuṃ vaṭṭatī’ti āha, eko ‘bhātussa, eko puttassa, eko mātu kathetuṃ vaṭṭatī’ti āha.
The wise man thought, "Royal duties are indeed grave; it is not known what will happen; it is proper to leave quickly." He rose from his seat, bowed to the king, and departed, thinking, "Among these, one said, 'It is proper to tell a friend,' one said, 'a brother,' one 'a son,' and one 'a mother.'
Vị hiền triết nghĩ: "Công việc của nhà vua thật nặng nề, không biết điều gì sẽ xảy ra, nên ta phải đi nhanh." Ông đứng dậy khỏi chỗ ngồi, vái chào nhà vua, rồi ra ngoài và suy nghĩ: "Trong số họ, một người nói 'nên tiết lộ cho bạn bè', một người nói 'cho anh em', một người nói 'cho con trai', một người nói 'cho mẹ'.
Imehi etaṃ katameva bhavissati, diṭṭhameva kathitanti maññāmi, hotu ajjeva etaṃ jānissāmī’’ti.
I believe they must have done this very thing, and spoken of what they saw. Let it be, I shall find this out today."
Họ chắc hẳn đã làm điều này, ta nghĩ họ đã nói những gì họ thấy. Thôi được, ngay hôm nay ta sẽ tìm hiểu điều này."
Te pana cattāropi aññesu divasesu rājakulā nikkhamitvā rājanivesanadvāre ekassa bhattaambaṇassa piṭṭhe nisīditvā kiccakaraṇīyāni mantetvā gharāni gacchanti.
These four, on other days, would leave the royal palace, sit behind a rice-pot at the entrance to the royal residence, discuss their affairs, and then go home.
Bốn người đó, vào những ngày khác, sau khi rời hoàng cung, thường ngồi phía sau một thùng gạo ở cổng hoàng cung, bàn bạc công việc rồi về nhà.
Tasmā paṇḍito ‘‘ahaṃ etesaṃ catunnaṃ rahassaṃ ambaṇassa heṭṭhā nipajjitvā jānituṃ sakkuṇeyya’’nti cintetvā taṃ ambaṇaṃ ukkhipāpetvā attharaṇaṃ attharāpetvā ambaṇassa heṭṭhā pavisitvā purisānaṃ saññaṃ adāsi ‘‘tumhe catūsu paṇḍitesu mantetvā gatesu āgantvā maṃ āneyyāthā’’ti.
Therefore, the wise man thought, "I can find out the secret of these four by lying down under the pot." He had the pot lifted, a mat spread, and entered under the pot, giving a signal to the men, "When the four wise men have discussed and left, come and take me out."
Vì vậy, vị hiền triết nghĩ: "Ta có thể nằm dưới thùng đó để biết bí mật của bốn người này." Ông cho người nhấc thùng lên, trải chiếu, rồi chui vào dưới thùng và ra hiệu cho những người đàn ông: "Khi bốn vị hiền triết đã bàn bạc xong và ra về, các ngươi hãy đến đưa ta ra."
Te ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā pakkamiṃsu.
They agreed, saying, "Very well," and departed.
Họ đáp: "Vâng, thưa ngài," rồi đồng ý và bỏ đi.
Senakopi rājānaṃ āha – ‘‘mahārāja, amhākaṃ vacanaṃ na saddahatha, idāni kiṃ karissathā’’ti.
Senaka also said to the king, "Great king, you do not believe our words; what will you do now?"
Senaka cũng nói với nhà vua: "Đại vương, ngài không tin lời chúng tôi, bây giờ ngài sẽ làm gì?"
So tassa vacanaṃ gahetvā anisāmetvāva bhītatasito hutvā ‘‘idāni kiṃ karoma, senaka paṇḍitā’’ti pucchi.
Taking his words, and without considering, the king became frightened and anxious, asking, "What shall we do now, wise Senaka?"
Nhà vua, nghe lời ông ta mà không suy xét, trở nên sợ hãi và run rẩy, hỏi: "Bây giờ chúng ta phải làm gì, Senaka hiền triết?"
‘‘Mahārāja, papañcaṃ akatvā kañci ajānāpetvā gahapatiputtaṃ māretuṃ vaṭṭatī’’ti.
"Great king, without making a fuss and without letting anyone know, it is proper to kill the householder's son."
"Đại vương, không nên gây rắc rối và không để ai biết, nên giết con trai của gia chủ."
Rājā ‘‘senaka, ṭhapetvā tumhe añño mama atthakāmo nāma natthi, tumhe attano suhade gahetvā dvārantare ṭhatvā gahapatiputtassa pātova upaṭṭhānaṃ āgacchantassa khaggena sīsaṃ chindathā’’ti attano khaggaratanaṃ adāsi.
The king said, "Senaka, apart from you, there is no one else who desires my welfare. You, taking your friends, stand at the doorway and cut off the head of the householder's son when he comes for service in the morning." And he gave them his sword-jewel.
Nhà vua nói: "Senaka, ngoài các ngươi ra, không ai là người muốn điều tốt cho ta. Các ngươi hãy dẫn những người thân cận của mình, đứng ở cổng và chém đầu con trai của gia chủ vào sáng sớm khi nó đến triều kiến." Rồi nhà vua trao thanh kiếm quý của mình cho họ.
Te ‘‘sādhu, deva, mā bhāyi, mayaṃ taṃ māressāmā’’ti vatvā nikkhamitvā ‘‘diṭṭhā no paccāmittassa piṭṭhī’’ti bhattaambaṇassa piṭṭhe nisīdiṃsu.
They said, "Very well, Your Majesty, do not fear, we will kill him," and having departed, they sat on the back of the rice-basket, saying, "We have seen the back of our enemy."
Họ nói: "Vâng, thưa bệ hạ, đừng sợ, chúng tôi sẽ giết nó," rồi ra ngoài và ngồi phía sau thùng gạo, nói: "Chúng ta đã thấy lưng của kẻ thù rồi."
Tato senako āha ‘‘ambho, ko gahapatiputtaṃ māressatī’’ti.
Then Senaka said, "Hey, who will kill the householder's son?"
Sau đó Senaka hỏi: "Này các bạn, ai sẽ giết con trai của gia chủ?"
Itare ‘‘tumheyeva ācariya, mārethā’’ti tasseva bhāraṃ kariṃsu.
The others said, "You, teacher, kill him," and laid the burden on him.
Những người khác nói: "Chính ngài, thưa sư phụ, hãy giết nó," và giao nhiệm vụ đó cho ông ta.
Atha ne senako pucchi ‘‘tumhe ‘rahassaṃ nāma asukassa asukassa kathetabba’nti vadatha, kiṃ vo etaṃ kataṃ, udāhu diṭṭhaṃ suta’’nti?
Then Senaka asked them, "You say that 'a secret should be told to such and such a person.' Have you done this, or have you seen or heard it?"
Sau đó Senaka hỏi họ: "Các ngươi nói 'bí mật nên tiết lộ cho người này, người kia'. Điều này là do các ngươi đã làm, hay là do các ngươi thấy hoặc nghe?"
‘‘Kataṃ etaṃ, ācariyā’’ti.
"It has been done, teacher."
"Chúng tôi đã làm điều đó, thưa sư phụ."
Tumhe ‘‘rahassaṃ nāma sahāyakassa kathetabba’’nti vadatha, ‘‘kiṃ vo etaṃ kataṃ, udāhu diṭṭhaṃ suta’’nti?
"You say that 'a secret should be told to a friend.' Have you done this, or have you seen or heard it?"
Ngươi nói: "Bí mật nên tiết lộ cho bạn bè." Điều này là do ngươi đã làm, hay là do ngươi thấy hoặc nghe?
‘‘Kataṃ etaṃ mayā’’ti?
"I have done it."
"Tôi đã làm điều đó."
‘‘Kathetha, ācariyā’’ti.
"Tell us, teacher."
"Hãy kể đi, thưa sư phụ."
‘‘Imasmiṃ rahasse raññā ñāte jīvitaṃ me natthī’’ti.
"If this secret is known to the king, my life will be no more."
"Nếu nhà vua biết bí mật này, tôi sẽ không còn sống."
‘‘Mā bhāyatha ācariya, idha tumhākaṃ rahassabhedako natthi, kathethā’’ti.
"Do not fear, teacher, there is no one here who will betray your secret. Tell us."
"Đừng sợ, thưa sư phụ, ở đây không có ai tiết lộ bí mật của ngài, hãy kể đi."
So nakhena ambaṇaṃ koṭṭetvā ‘‘atthi nu kho imassa heṭṭhā gahapatiputto’’ti āha.
He tapped the basket with his nail and said, "Is the householder's son under this?"
Ông ta dùng móng tay gõ vào thùng và nói: "Có phải con trai của gia chủ ở dưới đây không?"
‘‘Ācariya, gahapatiputto attano issariyena evarūpaṃ ṭhānaṃ na pavisissati, idāni yasena matto bhavissati, kathetha tumhe’’ti.
"Teacher, the householder's son will not enter such a place by his own authority. Now he will be intoxicated with fame. You tell us."
"Sư phụ, con trai của gia chủ với quyền lực của mình sẽ không vào một nơi như thế này. Bây giờ nó chắc đang say sưa với vinh quang. Hãy kể đi, thưa ngài."
Senako tāva attano rahassaṃ kathento āha – ‘‘tumhe imasmiṃ nagare asukaṃ nāma vesiṃ jānāthā’’ti?
Senaka, as he was telling his secret, said, "Do you know a certain courtesan in this city?"
Senaka liền kể bí mật của mình: "Các ngươi có biết một kỹ nữ tên là* trong thành phố này không?"
‘‘Āma, ācariyā’’ti.
"Yes, teacher."
"Vâng, thưa sư phụ."
‘‘Idāni sā paññāyatī’’ti.
"Is she known now?"
"Bây giờ cô ta có còn được biết đến không?"
‘‘Na paññāyati, ācariyā’’ti.
"She is not known, teacher."
"Không còn được biết đến, thưa sư phụ."
‘‘Ahaṃ sālavanuyyāne tāya saddhiṃ purisakiccaṃ katvā tassā piḷandhanesu lobhena taṃ māretvā tassāyeva sāṭakena bhaṇḍikaṃ katvā āharitvā amhākaṃ ghare asukabhūmikāya asuke nāma gabbhe nāgadantake laggesiṃ, vaḷañjetuṃ 3 visahāmi, purāṇabhāvamassa olokemi, evarūpaṃ aparādhakammaṃ katvā mayā ekassa sahāyakassa kathitaṃ, na tena kassaci kathitapubbaṃ, iminā kāraṇena ‘sahāyakassa guyhaṃ kathetabba’nti mayā kathita’’nti.
"I, having committed a man's act with her in the Sāla-grove park, out of greed for her ornaments, killed her, made a bundle with her own robe, brought it, and hung it on an ivory peg in a certain room on a certain floor in our house. I cannot use it; I look at its old state. Having committed such a crime, I told it to one friend, and he never told it to anyone. For this reason, I said that 'a secret should be told to a friend'."
"Tôi đã quan hệ với cô ta trong vườn Sāla, rồi vì tham lam những đồ trang sức của cô ta, tôi đã giết cô ta, dùng chính chiếc áo của cô ta gói đồ trang sức lại, mang về nhà và treo lên một cái móc ngà voi trong một căn phòng nhất định ở tầng*. Tôi không dám sử dụng chúng, tôi chỉ nhìn xem chúng có cũ đi không. Sau khi phạm tội như vậy, tôi đã kể cho một người bạn, và người bạn đó chưa từng kể cho ai khác. Vì lý do này, tôi đã nói 'bí mật nên tiết lộ cho bạn bè'."
Paṇḍito tassa rahassaṃ sādhukaṃ vavatthapetvā sallakkhesi.
The wise man carefully analyzed and considered his secret.
Vị hiền triết đã ghi nhớ và suy xét kỹ bí mật của ông ta.
Pukkusopi attano rahassaṃ kathento āha – ‘‘mama ūruyā kuṭṭhaṃ atthi, kaniṭṭho me pātova kañci ajānāpetvā taṃ dhovitvā bhesajjena makkhetvā upari pilotikaṃ datvā bandhati.
Pukkusa also, telling his secret, said, "I have leprosy on my thigh. My younger brother, without letting anyone know, washes it early in the morning, anoints it with medicine, places a cloth over it, and bandages it.
Pukkusa cũng kể bí mật của mình: "Tôi có một vết hủi ở đùi. Em trai tôi, vào sáng sớm, mà không để ai biết, đã rửa vết thương đó, bôi thuốc, rồi đặt một miếng vải lên và băng lại.
Rājā mayi muducitto ‘ehi pukkusā’ti maṃ pakkositvā yebhuyyena mama ūruyāyeva sayati, sace pana etaṃ rājā jāneyya, maṃ māreyya.
The king, being fond of me, calls me, 'Come, Pukkusa,' and mostly sleeps on my thigh. If the king were to know this, he would kill me.
Nhà vua rất mềm lòng với tôi, thường gọi tôi 'Này Pukkusa' và thường nằm lên đùi tôi. Nếu nhà vua biết điều này, ngài sẽ giết tôi.
Taṃ mama kaniṭṭhaṃ ṭhapetvā añño jānanto nāma natthi, tena kāraṇena ‘rahassaṃ nāma bhātu kathetabba’nti mayā vutta’’nti.
No one knows it except my younger brother. For that reason, I said that 'a secret should be told to a brother'."
Ngoài em trai tôi ra, không ai biết điều đó. Vì lý do này, tôi đã nói 'bí mật nên tiết lộ cho anh em'."
Kāmindopi attano rahassaṃ kathento āha – ‘‘maṃ kāḷapakkhe uposathadivase naradevo nāma yakkho gaṇhāti, ahaṃ ummattakasunakho viya viravāmi, svāhaṃ tamatthaṃ puttassa kathesiṃ.
Kāminda also, telling his secret, said, "On the Uposatha day during the dark half of the month, a yakkha named Naradeva possesses me. I howl like a mad dog. I told this matter to my son.
Kāminda cũng kể bí mật của mình: "Vào ngày Uposatha của kỳ tối, một Dạ Xoa tên là Naradeva đã bắt tôi. Tôi la hét như một con chó điên. Tôi đã kể điều đó cho con trai mình.
So mama yakkhena gahitabhāvaṃ ñatvā maṃ antogehagabbhe nipajjāpetvā dvāraṃ pidahitvā nikkhamitvā mama saddaṃ paṭicchādanatthaṃ dvāre samajjaṃ kāresi, iminā kāraṇena ‘rahassaṃ nāma puttassa kathetabba’nti mayā vutta’’nti.
Knowing that I was possessed by a yakkha, he made me lie down in an inner room, closed the door, and went out to hold a gathering at the door to cover up my sounds. For this reason, I said that 'a secret should be told to a son'."
Nó, biết tôi bị Dạ Xoa bắt, đã đặt tôi nằm trong căn phòng bên trong nhà, đóng cửa lại, rồi ra ngoài và tổ chức một buổi tụ tập ở cửa để che giấu tiếng la hét của tôi. Vì lý do này, tôi đã nói 'bí mật nên tiết lộ cho con trai'."
Tato tayopi devindaṃ pucchiṃsu.
Then all three asked Devinda.
Sau đó, ba người họ hỏi Devinda.
So attano rahassaṃ kathento āha – ‘‘mayā maṇipahaṃsanakammaṃ karontena rañño santakaṃ sakkena kusarañño dinnaṃ, siripavesanaṃ maṅgalamaṇiratanaṃ thenetvā mātuyā dinnaṃ.
He, telling his secret, said, "While performing the work of polishing jewels, I stole the auspicious jewel, the jewel of prosperity, belonging to the king, which had been given to King Kusara by Sakka, and gave it to my mother.
Ông ta kể bí mật của mình: "Khi tôi đang làm công việc đánh bóng ngọc, tôi đã lấy trộm viên ngọc quý mang lại sự thịnh vượng, do Thần Sakka ban cho vua Kusara, thuộc sở hữu của nhà vua, và đưa cho mẹ tôi.
Sā kañci ajānāpetvā mama rājakulaṃ pavisanakāle taṃ mayhaṃ deti, ahaṃ tena maṇinā siriṃ pavesetvā rājanivesanaṃ gacchāmi.
She, without letting anyone know, gives it to me when I enter the royal palace. I bring prosperity with that jewel and go to the royal residence.
Mẹ tôi, không để ai biết, đã đưa viên ngọc đó cho tôi mỗi khi tôi vào hoàng cung. Tôi dùng viên ngọc đó để mang lại sự thịnh vượng rồi mới vào hoàng cung.
Rājā tumhehi saddhiṃ akathetvā paṭhamataraṃ mayā saddhiṃ kathesi.
The king spoke with me first, without speaking with you."
Nhà vua đã nói chuyện với tôi trước tiên, chứ không phải với các ngài.
Devasikaṃ aṭṭha, soḷasa, dvattiṃsa, catusaṭṭhi kahāpaṇe mama paribbayatthāya deti.
Daily he gives me eight, sixteen, thirty-two, or sixty-four kahāpaṇas for my expenses.
Hàng ngày, ngài ban cho tôi tám, mười sáu, ba mươi hai, sáu mươi bốn đồng kahāpaṇa để chi tiêu.
Sace tassa maṇiratanassa channabhāvaṃ rājā jāneyya, mayhaṃ jīvitaṃ natthi, iminā kāraṇena ‘rahassaṃ nāma mātu kathetabba’nti mayā vutta’’nti.
If the king were to know of the concealment of that jewel, I would not have my life. For this reason, I said, 'A secret should be told to one's mother.'"
Nếu nhà vua biết được việc viên ngọc quý đó bị giấu, tôi sẽ không còn sống. Vì lý do này, tôi đã nói 'bí mật nên tiết lộ cho mẹ'."
Mahāsatto sabbesampi guyhaṃ attano paccakkhaṃ akāsi.
The Great Being made everyone's secret evident to himself.
Đại sĩ đã làm cho mọi bí mật của tất cả mọi người trở nên hiển nhiên đối với mình.
Te pana attano udaraṃ phāletvā antaṃ bāhiraṃ karontā viya rahassaṃ aññamaññaṃ kathetvā ‘‘tumhe appamattā pātova āgacchatha, gahapatiputtaṃ māressāmā’’ti uṭṭhāya pakkamiṃsu.
Then, as if tearing open their own stomachs and pulling out their intestines, they revealed their secrets to each other and, saying, "You all come early in the morning without fail, we will kill the householder's son," they rose and departed.
Còn họ, như thể mổ bụng mình lôi ruột ra ngoài, đã kể bí mật cho nhau nghe, rồi nói: “Các ngươi hãy cẩn thận, sáng sớm hãy đến, chúng ta sẽ giết con trai của gia chủ,” rồi đứng dậy bỏ đi.
Tesaṃ gatakāle paṇḍitassa purisā āgantvā ambaṇaṃ ukkhipitvā mahāsattaṃ ādāya pakkamiṃsu.
After they had left, the wise man's men arrived, lifted the palanquin, took the Great Being, and departed.
Khi họ đã đi, những người của vị đại trí thức đến, nhấc cái giỏ lên, mang Đại sĩ đi.
So gharaṃ gantvā nhatvā alaṅkaritvā subhojanaṃ bhuñjitvā ‘‘ajja me bhaginī udumbaradevī rājagehato sāsanaṃ pesessatī’’ti ñatvā dvāre paccāyikaṃ purisaṃ ṭhapesi ‘‘rājagehato āgataṃ sīghaṃ pavesetvā mama dasseyyāsī’’ti.
Having gone home, bathed, adorned himself, and eaten a good meal, he knew, "Today my sister, Princess Udumbara, will send a message from the royal palace," and stationed a trustworthy man at the door, saying, "Immediately admit anyone who comes from the royal palace and show them to me."
Ngài về nhà, tắm rửa, trang điểm, dùng bữa ăn ngon, rồi nghĩ: “Hôm nay, em gái ta, hoàng hậu Udumbaradevī, sẽ gửi tin nhắn từ hoàng cung đến,” nên Ngài đặt một người đáng tin cậy ở cửa, dặn: “Nếu có ai từ hoàng cung đến, hãy nhanh chóng cho vào và đưa đến gặp ta.”
Evañca pana vatvā sayanapiṭṭhe nipajji.
Having said this, he lay down on his couch.
Nói xong như vậy, Ngài nằm xuống giường.
Tasmiṃ khaṇe rājāpi sayanapiṭṭhe nipannova paṇḍitassa guṇaṃ saritvā ‘‘mahosadhapaṇḍito sattavassikakālato paṭṭhāya maṃ upaṭṭhahanto na kiñci mayhaṃ anatthaṃ akāsi, devatāya pucchitapañhepi paṇḍite asati jīvitaṃ me laddhaṃ na siyā.
At that moment, the king, also lying on his couch, recalled the wise man's virtues and thought, "From the age of seven, the wise Mahosadha has served me and never caused me any harm. If the wise man had not been there, I would not have obtained my life when the deities asked their questions.
Vào lúc đó, nhà vua cũng đang nằm trên giường, nhớ đến đức hạnh của vị đại trí thức, nghĩ: “Vị đại trí thức Mahosadha đã phụng sự ta từ khi bảy tuổi, chưa từng làm điều gì bất lợi cho ta; nếu không có vị đại trí thức, ta đã không thể sống sót khi các vị thần hỏi những câu hỏi khó.
Veripaccāmittānaṃ vacanaṃ gahetvā ‘asamadhuraṃ paṇḍitaṃ mārethā’ti khaggaṃ dentena ayuttaṃ mayā kataṃ, sve dāni naṃ passituṃ na labhissāmī’’ti sokaṃ uppādesi.
It was improper of me to take the word of enemies and adversaries and give the sword, saying, 'Kill the incomparable wise man.' Tomorrow, I will not be able to see him." Thus, he felt sorrow.
Ta đã hành động không đúng khi tin lời kẻ thù và đối thủ, rồi trao gươm lệnh ‘Hãy giết vị đại trí thức vô cùng ngọt ngào này’; ngày mai ta sẽ không còn được gặp Ngài nữa.” Nhà vua cảm thấy đau buồn.
Sarīrato sedā mucciṃsu.
Sweat broke out on his body.
Mồ hôi túa ra khắp người Ngài.
So sokasamappito cittassādaṃ na labhi.
Overcome with sorrow, he found no joy in his mind.
Ngài chìm đắm trong đau buồn, không tìm thấy niềm vui trong tâm trí.
Udumbaradevīpi tena saddhiṃ ekasayanagatā taṃ ākāraṃ disvā ‘‘kiṃ nu kho mayhaṃ koci aparādho atthi, udāhu devassa kiñci sokakāraṇaṃ uppannaṃ, pucchissāmi tāva na’’nti imaṃ gāthamāha –
Princess Udumbara, who was on the same couch with him, seeing his state, thought, "Is there some fault of mine, or has some cause for sorrow arisen for the king? I will ask him," and then she spoke this verse:
Hoàng hậu Udumbaradevī, đang nằm chung giường với Ngài, thấy tình trạng đó, nghĩ: “Có phải ta đã phạm lỗi gì không, hay đức vua đang có điều gì phiền muộn? Ta sẽ hỏi Ngài xem sao,” rồi nói bài kệ này:
Tassā tassa vacanaṃ sutvāva mahāsatte sinehena pabbatamatto soko uppajji.
As soon as she heard his words, a mountain-like sorrow arose in her due to her affection for the Great Being.
Nghe lời nói đó của Ngài, hoàng hậu cảm thấy một nỗi buồn lớn như núi đối với Đại sĩ.
Tato sā cintesi ‘‘ekena upāyena rājānaṃ assāsetvā rañño niddaṃ okkamanakāle mama kaniṭṭhassa sāsanaṃ pahiṇissāmī’’ti.
Then she thought, "By some means, I will reassure the king, and when he falls asleep, I will send a message to my younger brother."
Rồi nàng nghĩ: “Bằng một cách nào đó, ta sẽ an ủi nhà vua, và khi Ngài chìm vào giấc ngủ, ta sẽ gửi tin nhắn cho em trai ta.”
Atha sā ‘‘mahārāja, tayāvetaṃ kataṃ gahapatiputtaṃ mahante issariye patiṭṭhāpentena, tumhehi so senāpatiṭṭhāne ṭhapito, idāni kira so tumhākaṃyeva paccatthiko jāto, na kho pana paccatthiko khuddako nāma atthi, māretabbova, tumhe mā cintayitthā’’ti rājānaṃ assāsesi.
Then she reassured the king, saying, "Great King, you yourself caused this by establishing the householder's son in great authority; you placed him in the position of commander-in-chief. Now, it seems, he has become your enemy. Indeed, an enemy is not insignificant; he must be killed. Do not worry."
Rồi nàng an ủi nhà vua: “Tâu Đại vương, chính Ngài đã đặt con trai của gia chủ vào vị trí quyền lực lớn lao đó. Ngài đã phong Ngài ấy làm tổng tư lệnh. Giờ đây, Ngài ấy đã trở thành kẻ thù của chính Ngài. Kẻ thù không bao giờ là nhỏ bé, phải giết đi thôi. Ngài đừng lo lắng nữa.”
So tanubhūtasoko niddaṃ okkami.
His sorrow diminished, and he fell asleep.
Nỗi buồn của Ngài vơi đi, và Ngài chìm vào giấc ngủ.
Devī uṭṭhāya gabbhaṃ pavisitvā ‘‘tāta mahosadha, cattāro paṇḍitā taṃ paribhindiṃsu, rājā kuddho sve dvārantare taṃ vadhāya āṇāpesi, sve rājakulaṃ mā āgaccheyyāsi, āgacchanto pana nagaraṃ hatthagataṃ katvā samattho hutvā āgaccheyyāsī’’ti paṇṇaṃ likhitvā modakassa anto pakkhipitvā modakaṃ suttena veṭhetvā navabhājane katvā chādetvā lañchetvā atthacārikāya dāsiyā adāsi ‘‘imaṃ modakaṃ gahetvā mama kaniṭṭhassa dehī’’ti.
The queen rose, entered her chamber, wrote a letter saying, "Dear Mahosadha, the four wise men have slandered you. The king is angry and has ordered your execution at the city gate tomorrow. Do not come to the royal court tomorrow. If you do come, come after taking possession of the city and becoming powerful," and placed it inside a sweetmeat, wrapped the sweetmeat with thread, put it in a new vessel, covered it, sealed it, and gave it to a trusted maidservant, saying, "Take this sweetmeat and give it to my younger brother."
Hoàng hậu đứng dậy, đi vào phòng, viết một lá thư: “Này con Mahosadha, bốn vị đại trí thức đã hãm hại con. Nhà vua đang giận dữ và đã ra lệnh giết con ở cửa vào ngày mai. Ngày mai con đừng đến hoàng cung. Nếu con đến, hãy đến sau khi đã nắm giữ được thành phố và trở nên có quyền lực.” Nàng gói lá thư vào trong một viên bánh ngọt, buộc sợi chỉ quanh viên bánh, đặt vào một cái đĩa mới, đậy lại, niêm phong, rồi đưa cho một nữ tỳ đáng tin cậy, dặn: “Hãy mang viên bánh ngọt này đến cho em trai ta.”
Sā tathā akāsi.
She did so.
Nữ tỳ đã làm theo như vậy.
‘‘Rattiṃ kathaṃ nikkhantā’’ti na cintetabbaṃ.
It should not be thought, "How did she go out at night?"
Không cần phải nghĩ: “Làm sao nàng ta ra ngoài vào ban đêm được?”
Raññā paṭhamameva deviyā varo dinno, tena na naṃ koci nivāresi.
The king had already given the queen a boon, so no one stopped her.
Nhà vua đã ban đặc ân cho hoàng hậu từ trước, nên không ai ngăn cản nàng.
Bodhisatto paṇṇākāraṃ gahetvā naṃ uyyojesi.
The Bodhisatta, having taken the tribute, sent her away.
Bồ tát nhận quà và tiễn nàng đi.
Sā puna āgantvā dinnabhāvaṃ ārocesi.
She, having come again, reported that it had been given.
Nàng quay lại và báo cáo rằng đã đưa xong.
Tasmiṃ khaṇe devī āgantvā raññā saddhiṃ nipajji.
At that moment, the queen came and lay down with the king.
Vào lúc đó, hoàng hậu đến và nằm cùng với nhà vua.
Mahāsattopi modakaṃ bhinditvā paṇṇaṃ vācetvā tamatthaṃ ñatvā kattabbakiccaṃ vicāretvā sayane nipajji.
The Great Being also broke open the sweetmeat, read the letter, understood the matter, considered what needed to be done, and lay down on the couch.
Đại sĩ cũng bẻ viên bánh ngọt, đọc lá thư, biết được sự việc, suy xét việc cần làm, rồi nằm xuống giường.
Itarepi cattāro janā pātova khaggaṃ gahetvā dvārantare ṭhatvā paṇḍitaṃ apassantā dummanā hutvā rañño santikaṃ gantvā ‘‘kiṃ paṇḍitā mārito vo gahapatiputto’’ti vutte ‘‘na passāma, devā’’ti āhaṃsu.
The other four people, taking their swords early in the morning, stood in the doorway, and not seeing the wise man, became disheartened. They went to the king, and when asked, "O wise men, has your householder's son been killed?", they replied, "We do not see him, Your Majesty."
Bốn người kia cũng sáng sớm cầm gươm đứng ở cửa, không thấy vị đại trí thức, họ buồn bã đi đến chỗ nhà vua. Khi được hỏi: “Này các vị đại trí thức, con trai của gia chủ đã bị giết chưa?”, họ đáp: “Chúng thần không thấy, tâu đức vua.”
Mahāsattopi aruṇuggamaneyeva nagaraṃ attano hatthagataṃ katvā tattha tattha ārakkhaṃ ṭhapetvā mahājanaparivuto rathaṃ āruyha mahantena parivārena rājadvāraṃ agamāsi.
The Great Being also, at the break of dawn, brought the city under his control, stationed guards here and there, and accompanied by a large retinue, mounted a chariot and proceeded to the royal palace with a great entourage.
Đại sĩ cũng vào lúc bình minh đã nắm giữ thành phố, đặt lính canh ở khắp nơi, rồi được đông đảo quần chúng vây quanh, Ngài lên xe ngựa và đi đến cổng hoàng cung với một đoàn tùy tùng lớn.
Rājā sīhapañjaraṃ ugghāṭetvā bahi olokento aṭṭhāsi.
The king opened the lion's cage and stood looking out.
Nhà vua mở cửa sổ sư tử, nhìn ra ngoài và đứng đó.
Atha mahāsatto rathā otaritvā rājānaṃ vanditvā aṭṭhāsi.
Then the Great Being alighted from the chariot, paid homage to the king, and stood.
Rồi Đại sĩ xuống xe ngựa, đảnh lễ nhà vua và đứng sang một bên.
Rājā taṃ disvā cintesi ‘‘sace ayaṃ mama paccatthiko bhaveyya, na maṃ vandeyyā’’ti.
Seeing him, the king thought, "If he were my enemy, he would not pay homage to me."
Nhà vua thấy Ngài, nghĩ: “Nếu Ngài ấy là kẻ thù của ta, Ngài ấy sẽ không đảnh lễ ta.”
Atha naṃ pakkosāpetvā rājā āsane nisīdi.
Then, having summoned him, the king sat on the throne.
Rồi Ngài cho gọi Đại sĩ đến, và nhà vua ngồi xuống ngai vàng.
Mahāsattopi ekamantaṃ nisīdi.
The Great Being also sat to one side.
Đại sĩ cũng ngồi sang một bên.
Cattāropi paṇḍitā tattheva nisīdiṃsu.
The four wise men also sat there.
Cả bốn vị đại trí thức cũng ngồi ở đó.
Atha naṃ rājā kiñci ajānanto viya ‘‘tāta, tvaṃ hiyyo gantvā idāni āgacchasi, kiṃ maṃ pariccajasī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
Then the king, as if knowing nothing, said, "My son, you left yesterday and have only now returned. Why do you abandon me?" and spoke this verse:
Rồi nhà vua, như thể không biết gì, nói: “Này con, con đi từ hôm qua mà giờ mới về, con có bỏ rơi ta không?” rồi nói bài kệ này:
Rājā taṃ sutvā ‘‘imāya taṅkhaṇaññeva sāsanaṃ pahitaṃ bhavissatī’’ti kuddho deviṃ olokesi.
The king, hearing that, thought, "She must have sent a message immediately," and angrily looked at the queen.
Nhà vua nghe vậy, nghĩ: “Nàng ấy chắc hẳn đã gửi tin nhắn ngay lập tức,” rồi giận dữ nhìn hoàng hậu.
Taṃ ñatvā mahāsatto ‘‘kiṃ, deva, deviyā kujjhatha, ahaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ sabbaṃ jānāmi.
Knowing this, the Great Being said, "Why, Your Majesty, are you angry with the queen? I know everything, past, future, and present.
Biết được điều đó, Đại sĩ nói: “Tại sao, tâu đức vua, Ngài lại giận hoàng hậu? Tôi biết tất cả mọi thứ trong quá khứ, hiện tại và tương lai.
Deva, tumhākaṃ tāva rahassaṃ deviyā kathitaṃ hotu, ācariyasenakassa pukkusādīnaṃ vā rahassaṃ mama kena kathitaṃ, ahaṃ etesampi rahassaṃ jānāmiyevā’’ti senakassa tāva rahassaṃ kathento imaṃ gāthamāha –
Your Majesty, even if your secret was told to the queen, by whom was the secret of the teacher Senaka and Pukkusa and others told to me? I know their secrets too," and revealing Senaka's secret, he spoke this verse:
Tâu đức vua, bí mật của Ngài có thể đã được hoàng hậu kể, nhưng bí mật của Senaka, Pukkusa và những người khác thì ai đã kể cho tôi? Tôi biết cả bí mật của họ nữa,” rồi Ngài nói bài kệ này, kể lại bí mật của Senaka: