Tattha najjoti ninnā hutvā sandamānā antamaso kunnadiyopi gaṅgaṃ abhissavanti.
There, najjo means rivers, flowing downwards, even small streams, flow into the Gaṅgā.
Ở đây, najjo có nghĩa là những con sông, dù là những con suối nhỏ, chảy vào sông Gaṅgā.
Jahantīti gaṅgātveva saṅkhyaṃ gacchanti, attano nāmagottaṃ jahanti.
Jahantīti means they are reckoned as the Gaṅgā itself, abandoning their own name and lineage.
Jahantī có nghĩa là chúng được gọi là Gaṅgā, từ bỏ tên gọi và dòng dõi của mình.
Na khāyateti sāpi gaṅgā samuddaṃ paṭipajjamānā na paññāyati, samuddotveva nāmaṃ labhati.
Na khāyateti means even that Gaṅgā, upon entering the ocean, is not perceived; it takes the name of the ocean itself.
Na khāyate có nghĩa là ngay cả sông Gaṅgā khi chảy vào biển cũng không còn được nhìn thấy, nó mang tên là biển.
Evameva mahāpaññopi issarasantikaṃ patto na khāyati na paññāyati,samuddaṃ paviṭṭhagaṅgā viya hoti.
Similarly, a person of great wisdom, having reached the presence of a ruler, is not perceived, is not known, like the Gaṅgā that has entered the ocean.
Cũng vậy, người có trí tuệ lớn khi đến gần người có quyền lực cũng không còn được nhìn thấy, không còn được nhận biết, giống như sông Gaṅgā chảy vào biển.
Tattha yametamakkhāti yaṃ etaṃ akkhāsi vadesi.
There, yametamakkhā means that which you have declared, spoken.
Trong đó, yametamakkhā nghĩa là: điều mà ngươi đã nói, đã thuật lại.
Asaṅkhyanti agaṇanaṃ.
Asaṅkhyanti means countless.
Asaṅkhyanti nghĩa là: vô số.
Velaṃ na accetīti uḷāravegopi hutvā ūmisahassaṃ ukkhipitvāpi velaṃ atikkamituṃ na sakkoti, velaṃ patvā avassaṃ sabbā ūmiyo bhijjanti.
Velaṃ na accetīti means even with a mighty current, raising thousands of waves, it cannot transgress the shore; upon reaching the shore, all waves inevitably break.
Velaṃ na accetīti nghĩa là: dù có sóng dữ cuộn trào, dù đã dâng lên hàng ngàn con sóng, cũng không thể vượt qua bờ; khi đến bờ, tất cả các con sóng nhất định phải vỡ tan.
Evampi bālassa pajappitānīti bālassa vacanānipi evameva paññavantaṃ atikkamituṃ na sakkonti, taṃ patvāva bhijjanti.
Evampi bālassa pajappitānīti means even so, the words of a fool cannot transgress a wise person; they break upon reaching them.
Evampi bālassa pajappitānīti nghĩa là: những lời nói của kẻ ngu si cũng vậy, không thể vượt qua người trí tuệ; khi đến người trí tuệ, chúng sẽ vỡ tan.
Paññaṃ na accetīti paññavantaṃ sirimā nāma nātikkamati.
Paññaṃ na accetīti means a person of fortune does not transgress a wise person.
Paññaṃ na accetīti nghĩa là: người có vinh hiển không thể vượt qua người có trí tuệ.
Na hi koci manujo atthānatthe uppannakaṅkho taṃchindanatthāya paññavantaṃ atikkamitvā bālassa issarassa pādamūlaṃ gacchati, paññavantassa pana pādamūleyeva vinicchayo nāma labbhatīti.
Indeed, no one, when doubt arises concerning what is beneficial or not, goes to the feet of a foolish ruler, transgressing a wise person, in order to resolve it; for a decision is obtained only at the feet of a wise person.
Quả thật, không một người nào, khi có nghi ngờ về điều lợi và điều không lợi, lại vượt qua người trí tuệ để đến chân kẻ ngu si có quyền lực nhằm giải quyết nghi ngờ đó; mà sự phân xử chỉ có thể tìm thấy ở chân người trí tuệ.
Tattha asaññato cepīti issaro hi sacepi kāyādīhi asaññato dussīlo.
There, asaññato cepīti means if a ruler is unrestrained, unvirtuous, even in body and so on.
Trong đó, asaññato cepīti nghĩa là: nếu một người có quyền lực, dù không tự chế về thân v.v., là người có ác giới.
Sandhānagatoti vinicchaye ṭhito hutvā paresaṃ atthaṃ bhaṇati, tasmiṃ vinicchayamaṇḍale mahāparivāraparivutassa musāvādaṃ vatvā sāmikampi assāmikaṃ karontassa tasseva taṃ vacanaṃ ruhati.
Sandhānagatoti means having stood in judgment, he speaks about the affairs of others; in that judicial assembly, his words are accepted, even if he speaks falsehoods, surrounded by a large retinue, making the owner non-owner.
Sandhānagatoti nghĩa là: khi đứng trong hội đồng phân xử, nói về lợi ích của người khác, thì lời nói của người ấy được chấp nhận, dù người ấy đã nói lời dối trá trước hội đồng phân xử có đông người vây quanh, khiến chủ nhân thành không chủ nhân.
Sirī hi naṃ tathā kārayate na paññā, tasmā pañño nihīno, sirimāva seyyoti vadāmi.
For fortune makes him do so, not wisdom; therefore, I say that a wise person, though humble, is better than a person of fortune.
Quả thật, sự vinh hiển khiến hắn làm vậy, chứ không phải trí tuệ. Vì vậy, tôi nói rằng người có trí tuệ là thấp kém, người có vinh hiển là tối thượng.
Tattha atthampīti kāraṇampi ce bhāsati.
There, atthampī means even a reason, if he speaks.
Trong đó, atthampīti nghĩa là: dù nói điều chân thật.
Ñātimajjheti parisamajjhe.
Ñātimajjhe means among the assembly.
Ñātimajjheti nghĩa là: giữa hội chúng.
Paññāṇavatoti mahārāja, paññāṇavantassa sirisobhaggappattassa santikaṃ gantvā pakatiyā vijjamānāpi sirī nāma na hoti.
Paññāṇavato means, great king, even if there is naturally present glory, it does not exist when one goes to a wise person who has attained glorious beauty.
Paññāṇavatoti nghĩa là: đại vương, dù có trí tuệ, nhưng khi đến gần người có vinh hiển và tài lộc, thì sự vinh hiển vốn có cũng không tồn tại.
So hi tassa santike sūriyuggamane khajjopanako viya khāyatīti dasseti.
For he appears like a firefly at sunrise in the presence of that person, thus it shows.
Vị ấy cho thấy rằng người có trí tuệ đó giống như con đom đóm khi mặt trời mọc.
Idaṃ kira sutvā rājā ‘‘sādhurūpaṃ senakena kāraṇaṃ ābhataṃ, sakkhissati nu kho me putto imassa vādaṃ bhinditvā aññaṃ kāraṇaṃ āharitu’’nti cintetvā ‘‘kīdisaṃ paṇḍitā’’ti āha.
It is said that upon hearing this, the king thought, “Senaka has brought forth a good argument. Will my son be able to refute his argument and bring forth another reason?” and said, “What kind, Bodhisatta?”
Nghe điều này, nhà vua nghĩ: “Senaka đã đưa ra một lý do rất hay. Con trai ta có thể phá bỏ lập luận này và đưa ra một lý do khác không?” rồi nói: “Thế nào, vị hiền trí?”
Senakena kira imasmiṃ kāraṇe ābhate ṭhapetvā bodhisattaṃ añño taṃ vādaṃ bhindituṃ samattho nāma natthi, tasmā mahāsatto attano ñāṇabalena tassa vādaṃ bhindanto ‘‘mahārāja, kimesa bālo jānāti, yasameva oloketi, paññāya visesaṃ na jānāti, suṇāthā’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
It is said that when Senaka brought forth this argument, there was no one else capable of refuting it except the Bodhisatta. Therefore, the Mahasatta, refuting his argument with the power of his knowledge, said, “Great king, what does this fool know? He looks only at fame, he does not know the distinction of wisdom. Listen!” and spoke this verse:
Khi Senaka đưa ra lý do này, ngoài Bồ Tát ra, không ai có thể phá bỏ lập luận đó. Vì vậy, Đại Sĩ, bằng sức mạnh trí tuệ của mình, đã phá bỏ lập luận của hắn, nói: “Đại vương, kẻ ngu si này biết gì? Hắn chỉ nhìn vào danh tiếng, không biết sự đặc biệt của trí tuệ. Xin hãy lắng nghe!” rồi đọc câu kệ này:
Iti mahāsatto sinerupādato suvaṇṇavālukaṃ uddharanto viya gaganatale puṇṇacandaṃ uṭṭhāpento viya ca nayakāraṇaṃ dassesi.
Thus, the Mahasatta showed a logical reason, as if extracting golden sand from the base of Sineru, or as if raising the full moon in the sky.
Như vậy, Đại Bồ-tát đã trình bày lý lẽ như đang lấy cát vàng từ chân núi Sineru (Tu-di) và như đang nâng mặt trăng tròn lên trên bầu trời.
Evaṃ mahāsattena paññānubhāvaṃ dassetvā kathite rājā senakaṃ āha – ‘‘kīdisaṃ, senaka, sakkonto uttaripi kathehī’’ti.
When the Mahasatta had thus shown the power of wisdom and spoken, the king said to Senaka, “What kind, Senaka? If you can, speak further.”
Khi Đại Bồ-tát đã nói như vậy, thể hiện năng lực trí tuệ, nhà vua nói với Senaka – “Senaka, thế nào? Nếu có thể, hãy nói thêm nữa.”
So koṭṭhe ṭhapitadhaññaṃ viya uggahitakaṃ khepetvā appaṭibhāno maṅkubhūto pajjhāyanto nisīdi.
He, having exhausted what he had learned, like grain stored in a granary, became speechless, embarrassed, and sat pondering.
Ông ta (Senaka) sau khi đã dùng hết những gì đã học, như hạt lúa được cất trong kho, không còn ứng đối được, trở nên bối rối và ngồi trầm ngâm.
Sace hi so aññaṃ kāraṇaṃ āhareyya, na gāthāsahassenapi imaṃ jātakaṃ niṭṭhāyetha.
If he had brought forth another reason, this Jātaka would not have been concluded even with a thousand verses.
Thật vậy, nếu ông ta đưa ra một lý lẽ khác, thì câu chuyện Jātaka này cũng không thể kết thúc dù với một ngàn bài kệ.
Tassa pana appaṭibhānassa ṭhitakāle gambhīraṃ oghaṃ ānento viya mahāsatto uttaripi paññameva vaṇṇento imaṃ gāthamāha –
But while he stood there without ready wit, the Great Being, as if bringing a deep flood, further extolled wisdom itself and spoke this verse –
Vào lúc ông ta không còn ứng đối được, Đại Bồ-tát, như đang dẫn một dòng nước sâu, tiếp tục tán dương trí tuệ và nói bài kệ này –
Tattha satanti buddhādīnaṃ sappurisānaṃ.
Therein, sataṃ means of the good people such as the Buddhas.
Trong đó, sataṃ (hiền thiện) có nghĩa là của các bậc thiện nhân như chư Phật.
Bhogaratāti mahārāja, yasmā andhabālamanussā bhogaratāva, tasmā tesaṃ sirī kantā.
Bhogaratā means, O great king, because foolish people are attached to possessions, therefore wealth is desired by them.
Bhogaratā (ham muốn tài sản) có nghĩa là, thưa Đại vương, vì những người ngu muội chỉ ham muốn tài sản, nên tài sản mới được họ yêu thích.
Yaso nāmesa paṇḍitehi garahito bālānaṃ kantoti cāyaṃ attho bhisajātakena (jā. 1.14.78 ādayo) vaṇṇetabbo.
This meaning, that fame is censured by the wise but desired by fools, should be expounded by the Bhisa Jātaka.
Danh tiếng, bị các bậc hiền trí chê bai, lại được những kẻ ngu yêu thích – ý nghĩa này cần được giải thích bằng Bhisajātaka.
Buddhānanti sabbaññubuddhānañca ñāṇaṃ.
Buddhānaṃ means the knowledge of the Omniscient Buddhas.
Buddhānaṃ (của chư Phật) là trí tuệ của chư Toàn Giác Phật.
Kadācīti kismiñci kāle ñāṇavantaṃ sirī nāma nātikkamati, devāti.
Kadācī means, O deva, wealth never surpasses one who possesses knowledge at any time.
Kadācī (không bao giờ) có nghĩa là, thưa thiên tử, tài sản không bao giờ vượt qua người có trí tuệ vào bất cứ lúc nào.
Tato paṭṭhāya bodhisattassa yaso mahā ahosi.
From then on, the Bodhisatta’s fame became great.
Từ đó trở đi, danh tiếng của Bồ-tát trở nên lớn lao.
Taṃ sabbaṃ udumbaradevīyeva vicāresi.
All of this was managed by Queen Udumbara herself.
Hoàng hậu Udumbara tự mình quán xét tất cả những điều đó.
Sā tassa soḷasavassikakāle cintesi ‘‘mama kaniṭṭho mahallako jāto, yasopissa mahā ahosi, āvāhamassa kātuṃ vaṭṭatī’’ti.
When he was sixteen years old, she thought, “My younger brother has grown up, and his fame has become great; it is proper to arrange a marriage for him.”
Khi Bồ-tát mười sáu tuổi, bà suy nghĩ: “Em trai ta đã trưởng thành, danh tiếng của nó cũng lớn lao, đã đến lúc nên cưới vợ cho nó.”
Sā rañño tamatthaṃ ārocesi.
She reported the matter to the king.
Bà báo cáo việc đó với nhà vua.
Rājā ‘‘sādhu jānāpehi na’’nti āha.
The king said, “Very well, let him know.”
Nhà vua nói: “Được, hãy báo cho nó biết.”
Sā taṃ jānāpetvā tena sampaṭicchite ‘‘tena hi, tāta, te kumārikaṃ ānemī’’ti āha.
She informed him, and when he consented, she said, “Then, my son, I shall bring you a maiden.”
Bà báo cho Bồ-tát biết, và khi Bồ-tát đồng ý, bà nói: “Vậy thì, con trai, mẹ sẽ tìm một cô gái cho con.”
Atha mahāsatto ‘‘kadāci imehi ānītā mama na rucceyya, sayameva tāva upadhāremī’’ti cintetvā evamāha – ‘‘devi, katipāhaṃ mā kiñci rañño vadetha, ahaṃ ekaṃ kumārikaṃ sayaṃ pariyesitvā mama cittarucitaṃ tumhākaṃ ācikkhissāmī’’ti.
Then the Great Being, thinking, “Perhaps the maiden brought by them might not please me; I will investigate for myself first,” said, “Queen, for a few days, do not say anything to the king. I will search for a maiden myself and inform you of one who pleases my heart.”
Bấy giờ, Đại Bồ-tát suy nghĩ: “Có thể cô gái do họ tìm không hợp ý ta, chi bằng ta tự mình tìm kiếm trước đã,” và nói: “Thưa Hoàng hậu, trong vài ngày tới, xin đừng nói gì với nhà vua. Con sẽ tự mình tìm một cô gái và sẽ báo cho Hoàng hậu biết người hợp ý con.”
‘‘Evaṃ karohi, tātā’’ti.
“Do so, my son,” she replied.
“Được, con trai, con hãy làm như vậy,” bà nói.
So deviṃ vanditvā attano gharaṃ gantvā sahāyakānaṃ saññaṃ datvā aññātakavesena tunnavāyaupakaraṇāni gahetvā ekakova uttaradvārena nikkhamitvā uttarayavamajjhakaṃ pāyāsi.
He saluted the queen, went to his house, gave a signal to his friends, and, taking tailoring equipment in an unknown disguise, went out alone through the northern gate and proceeded to Uttarayavamajjhaka.
Bồ-tát đảnh lễ Hoàng hậu, trở về nhà, ra hiệu cho các bạn đồng hành, rồi một mình cải trang, mang theo dụng cụ của thợ may, đi ra cổng phía bắc và đến vùng Yavamajjhaka phía bắc.
Tadā pana tattha ekaṃ porāṇaseṭṭhikulaṃ parikkhīṇaṃ ahosi.
At that time, an ancient merchant family there had fallen into decline.
Lúc đó, có một gia đình trưởng giả lâu đời ở đó đã suy tàn.
Tassa kulassa dhītā amarādevī nāma abhirūpā dassanīyā pāsādikā sabbalakkhaṇasampannā puññavatī.
The daughter of that family, named Amarādevī, was beautiful, charming, delightful, endowed with all auspicious marks, and meritorious.
Con gái của gia đình đó tên là Amarādevī, nàng xinh đẹp, dễ nhìn, duyên dáng, đầy đủ mọi tướng tốt, và có phước báu.
Sā taṃ divasaṃ pātova yāguṃ pacitvā ādāya ‘‘pitu kasanaṭṭhānaṃ gamissāmī’’ti nikkhamitvā tameva maggaṃ paṭipajji.
That day, she cooked gruel early in the morning, took it, and, thinking, “I will go to my father’s tilling place,” she set out and took that very road.
Vào ngày hôm đó, nàng dậy sớm nấu cháo, mang theo và nói: “Con sẽ đến chỗ cha con đang cày,” rồi đi ra và đi trên con đường đó.
Mahāsatto taṃ āgacchantiṃ disvā ‘‘sabbalakkhaṇasampannāyaṃ itthī, sace apariggahā, imāya me pādaparicārikāya bhavituṃ vaṭṭatī’’ti cintesi.
The Great Being, seeing her approaching, thought, “This woman is endowed with all auspicious marks; if she is unmarried, it is fitting for her to be my attendant.”
Đại Bồ-tát thấy nàng đang đến, suy nghĩ: “Người phụ nữ này có đầy đủ mọi tướng tốt. Nếu nàng chưa có chồng, thì nàng có thể trở thành người hầu hạ chân của ta.”
Atha mahāsatto – ‘‘imissā sapariggahāpariggahabhāvaṃ na jānāmi, hatthamuṭṭhiyā naṃ pucchissāmi, sace esā paṇḍitā bhavissati, jānissati.
Then the Great Being thought, “I do not know whether she is married or unmarried. I will ask her with a hand gesture. If she is wise, she will understand.
Bấy giờ, Đại Bồ-tát suy nghĩ: “Ta không biết nàng đã có chồng hay chưa. Ta sẽ hỏi nàng bằng cách nắm tay. Nếu nàng thông minh, nàng sẽ hiểu.
No ce, na jānissati, idheva naṃ chaḍḍetvā gacchāmī’’ti cintetvā dūre ṭhitova hatthamuṭṭhimakāsi.
If not, she will not understand, and I will leave her here and go.” Thinking thus, he made a hand gesture while standing at a distance.
Nếu không, nàng sẽ không hiểu, và ta sẽ bỏ nàng ở đây mà đi.” Rồi ông đứng từ xa và nắm tay.
Sāpi ‘‘ayaṃ mama sasāmikāsāmikabhāvaṃ pucchatī’’ti ñatvā hatthaṃ pasāresi.
She, understanding, “He is asking about my married or unmarried status,” extended her hand.
Nàng cũng hiểu: “Người này đang hỏi ta đã có chồng hay chưa,” và duỗi tay ra.
So apariggahabhāvaṃ ñatvā samīpaṃ gantvā ‘‘bhadde, kā nāma tva’’nti pucchi.
He, knowing her to be unmarried, approached her and asked, “Good lady, what is your name?”
Ông biết nàng chưa có chồng, liền đến gần và hỏi: “Này cô gái, cô tên là gì?”
‘‘Sāmi, ahaṃ atīte vā anāgate vā etarahi vā yaṃ natthi, tannāmikā’’ti.
“Master, I am named after that which does not exist, neither in the past, nor in the future, nor in the present.”
“Thưa chủ nhân, con tên là người không tồn tại trong quá khứ, hiện tại hay tương lai.”
‘‘Bhadde, loke amarā nāma natthi, tvaṃ amarā nāma bhavissasī’’ti.
“Good lady, there is nothing called ‘immortal’ in the world; you must be named Amarā.”
“Này cô gái, không có ai tên là Amarā (bất tử) trên đời, vậy cô hẳn là Amarā.”
‘‘Evaṃ, sāmī’’ti.
“Yes, Master,” she replied.
“Vâng, thưa chủ nhân.”
‘‘Bhadde, kassa yāguṃ harissasī’’ti?
"Good lady, for whom are you carrying gruel?"
“Này cô gái, cô mang cháo cho ai vậy?”
‘‘Pubbadevatāya, sāmī’’ti.
"For the ancestral deity, my lord."
“Cho vị thần của tiền kiếp, thưa chủ nhân.”
‘‘Bhadde, pubbadevatā nāma mātāpitaro, tava pitu yāguṃ harissasi maññe’’ti.
"Good lady, ancestral deities are parents. I suppose you are carrying gruel for your father."
“Này cô gái, vị thần của tiền kiếp là cha mẹ, ta nghĩ cô mang cháo cho cha cô.”
‘‘Evaṃ, sāmī’’ti.
"Yes, my lord."
“Vâng, thưa chủ nhân.”
‘‘Bhadde, tava pitā kiṃ karotī’’ti?
"Good lady, what does your father do?"
“Này cô gái, cha cô làm gì vậy?”
‘‘Sāmi, ekaṃ dvidhā karotī’’ti.
"My lord, he makes one into two."
“Thưa chủ nhân, ông ấy làm một thành hai.”
‘‘Ekassa dvidhākaraṇaṃ nāma kasanaṃ, tava pitā kasatī’’ti.
"Making one into two is plowing. Your father plows, I suppose."
“Làm một thành hai là cày ruộng, ta nghĩ cha cô đang cày ruộng.”
‘‘Evaṃ, sāmī’’ti.
"Yes, my lord."
“Vâng, thưa chủ nhân.”
‘‘Katarasmiṃ pana ṭhāne te pitā kasatī’’ti?
"And in what place does your father plow?"
“Vậy cha cô cày ở chỗ nào?”
‘‘Yattha sakiṃ gatā na enti, tasmiṃ ṭhāne, sāmī’’ti.
"In the place where those who have gone once do not return, my lord."
“Ở chỗ mà người ta đi một lần không trở lại, thưa chủ nhân.”
‘‘Sakiṃ gatānaṃ na paccāgamanaṭṭhānaṃ nāma susānaṃ, susānasantike kasati, bhadde’’ti.
"The place from which those who have gone once do not return is a charnel ground. He plows near a charnel ground, good lady."
“Chỗ mà người ta đi một lần không trở lại là nghĩa địa, ta nghĩ cha cô cày gần nghĩa địa, này cô gái.”
‘‘Evaṃ, sāmī’’ti.
"Yes, my lord."
“Vâng, thưa chủ nhân.”
‘‘Bhadde, ajjeva essasī’’ti.
"Good lady, will you come today?"
“Này cô gái, hôm nay cô sẽ đến chứ?”
‘‘Sace essati, na essā’’mi.
"If he comes, I will not come."
“Nếu đến, con sẽ không đến.
‘‘No ce essati, essāmi, sāmī’’ti.
"If he does not come, I will come, my lord."
Nếu không đến, con sẽ đến, thưa chủ nhân.”
‘‘Bhadde, pitā te maññe nadīpāre kasati, udake ente na essasi, anente essasī’’ti.
"Good lady, I suppose your father plows across the river. If the water comes, you will not come; if it does not come, you will come."
“Này cô gái, ta nghĩ cha cô cày ở bên kia sông, nếu nước đến cô sẽ không đến, nếu nước không đến cô sẽ đến.”
‘‘Evaṃ, sāmī’’ti.
"Yes, my lord."
“Vâng, thưa chủ nhân.”
Ettakaṃ nāma mahāsatto ālāpasallāpaṃ karoti.
Thus, the Great Being engaged in this much conversation.
Đại Bồ-tát đã đối thoại như vậy.
Atha naṃ amarādevī ‘‘yāguṃ pivissasi, sāmī’’ti nimantesi.
Then Amarādevī invited him, saying, "Will you drink the gruel, my lord?"
Bấy giờ, Amarādevī mời ông: “Chủ nhân, ngài có muốn uống cháo không?”
Mahāsatto ‘‘paṭhamameva paṭikkhipanaṃ nāma avamaṅgala’’nti cintetvā ‘‘āma, pivissāmī’’ti āha.
The Great Being, thinking, "To refuse at the very first is inauspicious," said, "Yes, I will drink."
Đại Bồ-tát suy nghĩ: “Từ chối ngay từ đầu là điềm gở,” và nói: “Vâng, ta sẽ uống.”
Sā pana yāgughaṭaṃ otāresi.
She then lowered the pot of gruel.
Nàng liền đặt nồi cháo xuống.
Mahāsatto cintesi ‘‘sace pātiṃ adhovitvā hatthadhovanaṃ adatvā dassati, ettheva naṃ pahāya gamissāmī’’ti.
The Great Being thought, "If she gives it without washing the bowl and without giving water for washing hands, I will leave her here and go."
Đại Bồ-tát suy nghĩ: “Nếu nàng không rửa bát và không cho nước rửa tay mà dâng cháo, ta sẽ bỏ nàng ở đây mà đi.”
Sā pana pātiṃ dhovitvā pātiyā udakaṃ āharitvā hatthadhovanaṃ datvā tucchapātiṃ hatthe aṭṭhapetvā bhūmiyaṃ ṭhapetvā ghaṭaṃ āluḷetvā yāguyā pūresi, tattha pana sitthāni mahantāni.
She, however, washed the bowl, brought water for the bowl, gave water for washing hands, placed the empty bowl in his hand, then placed it on the ground, stirred the pot, and filled it with gruel. The rice grains in it were large.
Nhưng nàng đã rửa bát, mang nước vào bát, cho nước rửa tay, đặt bát không vào tay ông, rồi đặt xuống đất, khuấy nồi cháo và đổ đầy cháo vào bát. Trong đó, hạt gạo rất lớn.
Atha naṃ mahāsatto āha ‘‘kiṃ, bhadde, atibahalā yāgū’’ti.
Then the Great Being said to her, "Good lady, is the gruel too thick?"
Bấy giờ, Đại Bồ-tát nói với nàng: “Này cô gái, sao cháo đặc quá vậy?”
‘‘Udakaṃ na laddhaṃ, sāmī’’ti.
"Water was not obtained, my lord."
“Không có nước, thưa chủ nhân.”
‘‘Kedāre udakaṃ na laddhaṃ bhavissati maññe’’ti.
"I suppose water was not obtained in the field."
“Ta nghĩ trong ruộng không có nước.”
‘‘Evaṃ, sāmī’’ti.
"Yes, my lord."
“Vâng, thưa chủ nhân.”
Sā pitu yāguṃ ṭhapetvā bodhisattassa adāsi.
She set aside her father's gruel and gave it to the Bodhisatta.
Nàng để lại phần cháo của cha mình và đưa phần còn lại cho Bồ-tát.
So yāguṃ pivitvā mukhaṃ vikkhāletvā ‘‘bhadde, tuyhaṃ mātu gehaṃ gamissāmi, maggaṃ me ācikkhā’’ti āha.
He drank the gruel, rinsed his mouth, and said, "Good lady, I will go to your mother's house. Show me the way."
Ông uống cháo xong, rửa mặt và nói: “Này cô gái, ta sẽ đến nhà mẹ cô, hãy chỉ đường cho ta.”
Sā ‘‘sādhū’’ti vatvā maggaṃ ācikkhantī ekakanipāte imaṃ gāthamāha –
She said, "Very well," and showing the way, spoke this verse from the Ekakanipāta:
Nàng nói: “Vâng,” và khi chỉ đường, nàng nói bài kệ này trong Ekakanipāta –
Tassattho – ‘‘sāmi, antogāmaṃ pavisitvā ekaṃ sattuāpaṇaṃ passissasi, tato kañjikāpaṇaṃ, tesaṃ purato diguṇapaṇṇo koviḷāro supupphito, tasmā tvaṃ yena sattubilaṅgā ca koviḷāro ca pupphito, tena gantvā koviḷāramūle ṭhatvā dakkhiṇaṃ gaṇha vāmaṃ muñca, esa maggo yavamajjhakassa yavamajjhakagāme ṭhitassa amhākaṃ gehassa, etaṃ evaṃ paṭicchādetvā mayā vuttaṃ channapathaṃ paṭicchannapathaṃ channapathaṃ vā paṭicchannakāraṇaṃ vijānāhī’’ti.
The meaning of this is: "My lord, having entered the village, you will see a flour shop, then a gruel shop. In front of them, a two-leaved koviḷāra tree is in full bloom. Therefore, go where the flour-gruel and the koviḷāra tree have blossomed, stand at the foot of the koviḷāra tree, take the right, release the left. This is the path to Yavamajjhaka, to our house located in the village of Yavamajjhaka. Understand this concealed path, this hidden reason, spoken by me in such a veiled manner."
Ý nghĩa của nó là: “Thưa chủ nhân, hãy vào trong làng, ngài sẽ thấy một cửa hàng bột rang, rồi một cửa hàng nước gạo. Trước những cửa hàng đó, có một cây koviḷāra lá kép đang nở hoa rực rỡ. Vậy thì, ngài hãy đi đến nơi có cửa hàng bột rang và cây koviḷāra đang nở hoa, đứng dưới gốc cây koviḷāra, rẽ phải và bỏ qua bên trái. Đó là con đường đến nhà chúng tôi ở làng Yavamajjhaka. Hãy biết điều này, con đường ẩn giấu mà con đã nói, con đường che giấu.”
Ettha hi yena dadāmīti yena hatthena dadāmi, idaṃ dakkhiṇahatthaṃ sandhāya vuttaṃ, itaraṃ vāmahatthaṃ.
Here, yena dadāmīti (where I give) refers to the hand with which one gives, meaning the right hand; the other is the left hand.
Trong đó, yena dadāmi (nơi tôi cho) được nói để chỉ tay phải, còn tay kia là tay trái.
Evaṃ sā tassa maggaṃ ācikkhitvā pitu yāguṃ gahetvā agamāsi.
Thus, she showed him the way and then took her father's gruel and departed.
Như vậy, nàng chỉ đường cho ông, rồi mang cháo cho cha mình và đi.
Sopi tāya kathitamaggeneva taṃ gehaṃ gato.
He, too, went to that house by the path she described.
Ông cũng đi đến ngôi nhà đó theo con đường nàng đã chỉ.
Atha naṃ amarādeviyā mātā disvā āsanaṃ datvā ‘‘yāguṃ pivissasi, sāmī’’ti āha.
Then Amarādevī's mother saw him, offered him a seat, and said, "Will you drink gruel, my lord?"
Bấy giờ, mẹ của Amarādevī thấy ông, mời ngồi và nói: “Chủ nhân, ngài có muốn uống cháo không?”
‘‘Amma, kaniṭṭhabhaginiyā me amarādeviyā thokā yāgu me dinnā’’ti.
"Mother, my younger sister Amarādevī gave me a little gruel."
“Thưa bà, em gái Amarādevī của con đã cho con một ít cháo rồi.”
Taṃ sutvā sā ‘‘dhītu me atthāya āgato bhavissatī’’ti aññāsi.
Hearing that, she understood, "He must have come for my daughter."
Nghe vậy, bà biết: “Người này chắc đến vì con gái ta.”
Mahāsatto tesaṃ duggatabhāvaṃ jānantopi ‘‘amma, ahaṃ tunnavāyo, kiñci sibbitabbayuttakaṃ atthī’’ti pucchi.
Though the Great Being knew of their poverty, he asked, "Mother, I am a tailor. Is there anything that needs to be sewn?"
Đại sĩ, dù biết họ nghèo khổ, vẫn hỏi: “Thưa bà, tôi là thợ may, có gì cần may không ạ?”
‘‘Atthi, sāmi, mūlaṃ pana natthī’’ti?
"Yes, my lord, but there is no payment."
“Có, thưa ngài, nhưng không có tiền công.”
‘‘Amma mūlena kammaṃ natthi, ānehi, sibbissāmi na’’nti.
"Mother, payment is not an issue. Bring it, I will sew it."
“Thưa bà, không cần tiền công, cứ mang đến đây, tôi sẽ may cho.”
Sā jiṇṇasāṭakāni āharitvā adāsi.
She brought old cloths and gave them to him.
Bà ta mang những tấm vải cũ đến và đưa cho ngài.
Bodhisatto āhaṭāhaṭaṃ niṭṭhāpesiyeva.
The Bodhisatta finished whatever was brought to him.
Bồ tát đã hoàn thành tất cả những gì được mang đến.
Puññavato hi kiriyā nāma samijjhatiyeva.
Indeed, the undertakings of one with merit are always successful.
Quả thật, việc làm của người có phước thì luôn thành tựu.
Atha naṃ āha ‘‘amma, vīthibhāgena āroceyyāsī’’ti.
Then he said to her, "Mother, please announce it in the street."
Rồi ngài nói với bà: “Thưa bà, hãy loan báo khắp phố phường.”
Sā sakalagāmaṃ ārocesi.
She announced it throughout the entire village.
Bà ta loan báo khắp cả làng.
Mahāsatto tunnavāyakammaṃ katvā ekāheneva sahassaṃ kahāpaṇaṃ uppādesi.
The Great Being, having done the work of a tailor, earned a thousand kahāpaṇas in just one day.
Đại sĩ làm nghề thợ may, chỉ trong một ngày đã kiếm được một ngàn đồng kahāpaṇa.
Mahallikāpissa pātarāsabhattaṃ pacitvā datvā ‘‘tāta, sāyamāsaṃ kittakaṃ pacāmī’’ti āha.
And the old woman, having cooked and given him his breakfast, said, "My son, how much shall I cook for the evening meal?"
Bà lão nấu cơm sáng cho ngài ăn rồi hỏi: “Con ơi, buổi chiều con muốn mẹ nấu bao nhiêu?”
‘‘Amma, yattakā imasmiṃ gehe bhuñjanti, tesaṃ pamāṇenā’’ti.
"Mother, according to the measure of as many as eat in this house."
“Thưa bà, cứ nấu đủ cho những người ăn trong nhà này.”
Sā anekasūpabyañjanaṃ bahubhattaṃ paci.
She cooked much food with many curries and condiments.
Bà ta nấu rất nhiều cơm với nhiều món canh và món ăn phụ.
Amarādevīpi sāyaṃ sīsena dārukalāpaṃ, ucchaṅgena paṇṇaṃ ādāya araññato āgantvā puragehadvāre dārukalāpaṃ nikkhipitvā pacchimadvārena gehaṃ pāvisi.
And Amarādevī, in the evening, having come from the forest carrying a bundle of firewood on her head and leaves in her lap, placed the bundle of firewood at the front door of the house and entered the house through the back door.
Amarādevī cũng vậy, buổi chiều mang bó củi trên đầu và lá cây trong vạt áo từ rừng về, đặt bó củi trước cửa nhà rồi đi vào nhà bằng cửa sau.
Pitāpissā sāyataraṃ āgamāsi.
Her father also arrived early in the evening.
Cha của cô cũng về sớm vào buổi chiều.
Mahāsatto nānaggarasabhojanaṃ bhuñji.
The Great Being ate food with various excellent flavors.
Đại sĩ dùng bữa với nhiều món ăn có hương vị khác nhau.
Itarā mātāpitaro bhojetvā pacchā sayaṃ bhuñjitvā mātāpitūnaṃ pāde dhovitvā mahāsattassa pāde dhovi.
The other woman fed her parents, then ate herself, washed her parents' feet, and then washed the Great Being's feet.
Sau khi cho cha mẹ ăn, cô tự mình ăn, rồi rửa chân cho cha mẹ và rửa chân cho Đại sĩ.
So taṃ pariggaṇhanto katipāhaṃ tattheva vasi.
He stayed there for a few days, observing her.
Để thử cô, ngài đã ở lại đó vài ngày.
Atha naṃ vīmaṃsanto ekadivasaṃ āha – ‘‘bhadde, aḍḍhanāḷikataṇḍule gahetvā tato mayhaṃ yāguñca pūvañca bhattañca pacāhī’’ti.
Then, testing her, he said one day, "My good woman, take half a nāḷikā of rice and from it cook me gruel, cakes, and rice."
Rồi một ngày, để thử cô, ngài nói: “Này cô nương, hãy lấy nửa nàḷikā gạo, rồi nấu cho tôi cháo, bánh và cơm từ đó.”
Sā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā taṇḍule koṭṭetvā mūlataṇḍulehi bhattaṃ, majjhimataṇḍulehi yāguṃ, kaṇakāhi pūvaṃ pacitvā tadanurūpaṃ sūpabyañjanaṃ sampādetvā mahāsattassa sabyañjanaṃ yāguṃ adāsi.
She consented, saying, "Very well," then pounded the rice, cooked rice from the finest grains, gruel from the middle grains, and cakes from the husks, prepared suitable curries and condiments, and gave the Great Being the gruel with condiments.
Cô ấy đáp: “Vâng, thưa ngài,” rồi tán gạo, nấu cơm bằng gạo nguyên hạt, nấu cháo bằng gạo tấm, và làm bánh bằng cám, sau đó chuẩn bị các món canh và món ăn phụ phù hợp, rồi dâng cháo có gia vị cho Đại sĩ.
Sā yāgu mukhe ṭhapitamattāva satta rasaharaṇisahassāni pharitvā aṭṭhāsi.
As soon as the gruel was placed in his mouth, it spread through seven thousand taste-nerves and remained there.
Ngay khi cháo được đặt vào miệng, nó đã lan tỏa khắp bảy ngàn mạch vị giác.
So tassā vīmaṃsanatthameva ‘‘bhadde, yāguṃ pacituṃ ajānantī kimatthaṃ mama taṇḍule nāsesī’’ti kuddho viya saha kheḷena niṭṭhubhitvā bhūmiyaṃ pātesi.
He, merely to test her, as if angry, said, "My good woman, not knowing how to cook gruel, why do you waste my rice?" and spat it out onto the ground with his saliva.
Ngài, chỉ để thử cô, giả vờ giận dữ nói: “Này cô nương, không biết nấu cháo mà sao lại làm hỏng gạo của tôi?” rồi nhổ nước bọt xuống đất.
Sā tassa akujjhitvāva ‘‘sāmi, sace yāgu na sundarā, pūvaṃ khādā’’ti pūvaṃ adāsi.
Without getting angry at him, she said, "My lord, if the gruel is not good, eat the cakes," and gave him the cakes.
Cô ấy không giận ngài, nói: “Thưa ngài, nếu cháo không ngon, xin hãy dùng bánh,” rồi dâng bánh.
Tampi tatheva akāsi.
He did the same with that.
Ngài cũng làm tương tự với bánh.
‘‘Sace, sāmi, pūvaṃ na sundaraṃ, bhattaṃ bhuñjā’’ti bhattaṃ adāsi.
"My lord, if the cakes are not good, eat the rice," she said, and gave him the rice.
“Thưa ngài, nếu bánh không ngon, xin hãy dùng cơm,” rồi dâng cơm.
Bhattampi tatheva katvā ‘‘bhadde, tvaṃ pacituṃ ajānantī mama santakaṃ kimatthaṃ nāsesī’’ti kuddho viya tīṇipi ekato madditvā sīsato paṭṭhāya sakalasarīraṃ limpitvā ‘‘gaccha, dvāre nisīdāhī’’ti āha.
He did the same with the rice, and as if angry, said, "My good woman, not knowing how to cook, why do you waste what is mine?" and mashed all three together, smeared his entire body from head to foot, and said, "Go, sit at the door."
Ngài cũng làm tương tự với cơm, rồi giả vờ giận dữ nói: “Này cô nương, không biết nấu ăn mà sao lại làm hỏng đồ của tôi?” rồi trộn cả ba thứ lại, bôi khắp người từ đầu xuống chân, và nói: “Đi ra ngồi ở cửa đi.”
Sā akujjhitvāva ‘‘sādhu, sāmī’’ti gantvā tathā akāsi.
Without getting angry, she said, "Very well, my lord," and went and did so.
Cô ấy không giận dữ, nói: “Vâng, thưa ngài,” rồi đi ra và làm như vậy.
So tassā nihatamānabhāvaṃ ñatvā ‘‘bhadde, ehī’’ti āha.
He, knowing her humility, said, "My good woman, come here."
Ngài biết cô ấy không có lòng kiêu mạn, nói: “Này cô nương, lại đây.”
Sā akujjhitvā ekavacaneneva āgatā.
Without getting angry, she came at his single word.
Cô ấy không giận dữ, chỉ với một lời đã đến.
Mahāsatto pana āgacchanto kahāpaṇasahassena saddhiṃ ekasāṭakayugaṃ tambūlapasibbake ṭhapetvā āgato.
The Great Being, when he came, had brought a pair of robes along with a thousand kahāpaṇas, placed in a betel-nut pouch.
Đại sĩ khi đến đã mang theo một ngàn đồng kahāpaṇa và một bộ y phục, đặt trong một túi trầu.
Atha so taṃ sāṭakaṃ nīharitvā tassā hatthe ṭhapetvā ‘‘bhadde, tava sahāyikāhi saddhiṃ nhāyitvā imaṃ sāṭakaṃ nivāsetvā ehī’’ti āha.
Then he took out that robe, placed it in her hand, and said, "My good woman, bathe with your female companions, put on this robe, and come."
Rồi ngài lấy bộ y phục ra, đặt vào tay cô ấy và nói: “Này cô nương, hãy tắm rửa cùng với các bạn của cô, rồi mặc bộ y phục này vào và lại đây.”
Sā tathā akāsi.
She did so.
Cô ấy đã làm như vậy.
Paṇḍito uppāditadhanañca, ābhatadhanañca sabbaṃ tassā mātāpitūnaṃ datvā samassāsetvā sasure āpucchitvā taṃ ādāya nagarābhimukho agamāsi.
The Bodhisatta gave all the money he had earned and the money he had brought to her parents, comforted them, took leave of his father-in-law, and departed towards the city with her.
Bậc Hiền trí đã trao tất cả số tiền kiếm được và số tiền mang theo cho cha mẹ của cô ấy, an ủi họ, rồi từ biệt cha mẹ vợ và đưa cô ấy đi về phía thành phố.
Antarāmagge tassā vīmaṃsanatthāya chattañca upāhanañca datvā evamāha – ‘‘bhadde, imaṃ chattaṃ gahetvā attānaṃ dhārehi, upāhanaṃ abhiruhitvā yāhī’’ti.
Midway, to test her, he gave her an umbrella and sandals and said, "My good woman, take this umbrella and protect yourself, put on the sandals and go."
Trên đường đi, để thử cô ấy, ngài đưa cho cô ấy một cái dù và một đôi dép rồi nói: “Này cô nương, hãy cầm cái dù này để che cho mình, và đi dép mà đi.”
Sā taṃ gahetvā tathā akatvā abbhokāse sūriyasantāpe chattaṃ adhāretvā vanante dhāretvā gacchati, thalaṭṭhāne upāhanaṃ paṭimuñcitvā udakaṭṭhānaṃ sampattakāle abhiruhitvā gacchati.
She took them but did not do so; she held the umbrella in the sun in open ground but held it in the forest, and she put on the sandals in dry places but put them on when she reached watery places.
Cô ấy cầm lấy nhưng không làm như vậy, mà không che dù khi trời nắng gắt ngoài trời, lại che dù khi ở trong rừng, và mang dép khi ở nơi khô ráo, nhưng khi đến chỗ có nước thì lại cởi dép ra mà đi.
Bodhisatto taṃ kāraṇaṃ disvā pucchi ‘‘kiṃ, bhadde, thalaṭṭhāne upāhanaṃ paṭimuñcitvā udakaṭṭhāne abhiruhitvā gacchasi, sūriyasantāpe chattaṃ adhāretvā vanante dhāretvā’’ti?
The Bodhisatta, seeing this, asked, "My good woman, why do you put on sandals in dry places and wear them in watery places, and hold the umbrella in the forest but not in the sun?"
Bồ tát thấy vậy liền hỏi: “Này cô nương, tại sao cô lại mang dép khi ở nơi khô ráo, rồi khi đến chỗ có nước thì lại cởi dép ra mà đi, và tại sao cô không che dù khi trời nắng gắt ngoài trời, lại che dù khi ở trong rừng?”
Sā āha – ‘‘sāmi, thalaṭṭhāne kaṇṭakādīni passāmi, udakaṭṭhāne macchakacchapakaṇṭakādīni na passāmi, tesu pāde paviṭṭhesu dukkhavedanā bhaveyya, abbhokāse sukkharukkhakaṇṭakādīni natthi, vanantaraṃ paviṭṭhānaṃ pana sukkharukkhadaṇḍādikesu matthake patitesu dukkhavedanā bhaveyya, tasmā tāni paṭighātanatthāya evaṃ karomī’’ti.
She said, "My lord, in dry places I see thorns and such, but in watery places I do not see fish, turtles, thorns, and such; if my feet were to step on them, there would be pain. In open ground, there are no dry branches, thorns, and such, but when entering the forest, if dry branches and sticks were to fall on my head, there would be pain. Therefore, I do this to ward them off."
Cô ấy đáp: “Thưa ngài, ở nơi khô ráo con thấy gai góc và những thứ tương tự, nhưng ở chỗ có nước con không thấy gai cá, rùa và những thứ tương tự, nếu chân con dẫm phải chúng thì sẽ đau đớn. Ngoài trời nắng gắt không có cây khô, gai góc và những thứ tương tự, nhưng khi vào rừng, nếu cành cây khô rơi xuống đầu thì sẽ đau đớn, vì vậy con làm như vậy để ngăn chặn chúng.”
Bodhisatto dvīhi kāraṇehi tassā kathaṃ sutvā tussitvā gacchanto ekasmiṃ ṭhāne phalasampannaṃ ekaṃ badararukkhaṃ disvā badararukkhamūle nisīdi.
The Bodhisatta, pleased after hearing her words for these two reasons, continued on his way and, seeing a jujube tree laden with fruit at one spot, sat down at its base.
Bồ tát nghe lời cô ấy nói về hai lý do đó, rất hài lòng, rồi đi đến một nơi, thấy một cây táo tàu đầy quả, liền ngồi dưới gốc cây táo tàu.
Sā badararukkhamūle nisinnaṃ mahāsattaṃ disvā ‘‘sāmi, abhiruhitvā badaraphalaṃ gahetvā khādāhi, mayhampi dehī’’ti āha.
Seeing the Great Being seated at the foot of the jujube tree, she said, "Master, climb up, take some jujube fruit, and eat it; give some to me too."
Cô ấy thấy Đại sĩ ngồi dưới gốc cây táo tàu, liền nói: “Thưa ngài, xin hãy trèo lên hái quả táo tàu mà ăn, và cho con một ít.”
‘‘Bhadde, ahaṃ kilamāmi, abhiruhituṃ na sakkomi, tvameva abhiruhā’’ti.
"Good lady, I am tired; I cannot climb up. You yourself climb up."
“Này cô nương, tôi mệt quá, không thể trèo lên được, cô tự trèo lên đi.”
Sā tassa vacanaṃ sutvā badararukkhaṃ abhiruyha sākhantare nisīditvā phalaṃ ocini.
Hearing his words, she climbed the jujube tree, sat among the branches, and picked the fruit.
Cô ấy nghe lời ngài, trèo lên cây táo tàu, ngồi giữa các cành cây và hái quả.
Bodhisatto taṃ āha – ‘‘bhadde, phalaṃ mayhaṃ dehī’’ti.
The Bodhisatta said to her, "Good lady, give me the fruit."
Bồ tát nói với cô ấy: “Này cô nương, hãy cho tôi quả.”
Sā ‘‘ayaṃ puriso paṇḍito vā apaṇḍito vā vīmaṃsissāmī’’ti cintetvā taṃ āha ‘‘sāmi, uṇhaphalaṃ khādissasi, udāhu sītaphala’’nti?
Thinking, "I will test whether this man is wise or unwise," she said to him, "Master, will you eat warm fruit or cool fruit?"
Cô ấy nghĩ: “Người đàn ông này là người có trí hay không có trí? Ta sẽ thử ngài,” rồi nói với ngài: “Thưa ngài, ngài muốn ăn quả nóng hay quả lạnh?”
So taṃ kāraṇaṃ ajānanto viya evamāha – ‘‘bhadde, uṇhaphalena me attho’’ti.
As if not knowing the reason, he said, "Good lady, I desire warm fruit."
Ngài, giả vờ không biết lý do đó, nói: “Này cô nương, tôi muốn quả nóng.”
Sā phalāni bhūmiyaṃ khipitvā ‘‘sāmi, khādā’’ti āha.
She threw the fruits onto the ground and said, "Master, eat."
Cô ấy ném quả xuống đất và nói: “Thưa ngài, xin hãy ăn.”
Bodhisatto taṃ gahetvā dhamento khādi.
The Bodhisatta took them, blew on them, and ate.
Bồ tát cầm lấy, thổi rồi ăn.
Puna vīmaṃsamāno naṃ evamāha – ‘‘bhadde, sītalaṃ me dehī’’ti.
Testing her again, he said, "Good lady, give me cool fruit."
Lại thử cô ấy, ngài nói: “Này cô nương, hãy cho tôi quả lạnh.”
Atha sā badaraphalāni tiṇabhūmiyā upari khipi.
Then she threw the jujube fruits onto the grassy ground.
Rồi cô ấy ném quả táo tàu lên bãi cỏ.
So taṃ gahetvā khāditvā ‘‘ayaṃ dārikā ativiya paṇḍitā’’ti cintetvā tussi.
He took them, ate them, and, thinking, "This girl is exceedingly wise," was pleased.
Ngài cầm lấy và ăn, rồi nghĩ: “Cô gái này thật quá thông minh,” và rất hài lòng.
Atha mahāsatto taṃ āha – ‘‘bhadde, badararukkhato otarāhī’’ti.
Then the Great Being said to her, "Good lady, descend from the jujube tree."
Rồi Đại sĩ nói với cô ấy: “Này cô nương, hãy xuống khỏi cây táo tàu.”
Sā mahāsattassa vacanaṃ sutvā rukkhato otaritvā ghaṭaṃ gahetvā nadiṃ gantvā udakaṃ ānetvā mahāsattassa adāsi.
Hearing the Great Being's words, she descended from the tree, took a pot, went to the river, brought water, and gave it to the Great Being.
Cô ấy nghe lời Đại sĩ, xuống khỏi cây, cầm bình đi đến sông lấy nước và dâng cho Đại sĩ.
Mahāsatto pivitvā mukhaṃ vikkhāletvā tato uṭṭhāya gacchanto nagarameva sampatto.
The Great Being drank, rinsed his mouth, then rose from there and, walking, reached the city.
Đại sĩ uống nước, rửa miệng, rồi đứng dậy từ đó và đi thẳng đến thành phố.
Atha so taṃ vīmaṃsanatthāya dovārikassa gehe ṭhapetvā dovārikassa bhariyāya ācikkhitvā attano nivesanaṃ gantvā purise āmantetvā ‘‘asukagehe itthiṃ ṭhapetvā āgatomhi, imaṃ sahassaṃ ādāya gantvā taṃ vīmaṃsathā’’ti sahassaṃ datvā pesesi.
Then, to test her, he left her at the doorkeeper's house, informed the doorkeeper's wife, and went to his own residence. He called his men and, giving them a thousand (coins), sent them, saying, "I have left a woman at that house; take this thousand and go test her."
Rồi ngài, để thử cô ấy, để cô ấy ở nhà của người gác cổng, dặn dò vợ của người gác cổng, rồi về nhà mình, gọi các người đàn ông đến và nói: “Tôi đã để một người phụ nữ ở nhà kia, hãy cầm một ngàn đồng này đến đó và thử cô ấy.” Ngài đưa tiền và sai họ đi.
Te tathā kariṃsu.
They did so.
Họ đã làm như vậy.
Sā āha – ‘‘idaṃ mama sāmikassa pādarajampi na agghatī’’ti.
She said, "This is not worth even the dust from my master's feet."
Cô ấy nói: “Số tiền này không đáng một hạt bụi dưới chân chồng tôi.”
Te āgantvā paṇḍitassa ārocesuṃ.
They returned and reported to the wise one.
Họ trở về và báo cáo với bậc Hiền trí.
Punapi yāvatatiyaṃ pesetvā catutthe vāre mahāsatto teyeva ‘‘tena hi naṃ hatthe gahetvā kaḍḍhantā ānethā’’ti āha.
Again, he sent them a third time, and on the fourth occasion, the Great Being said to them, "In that case, seize her by the hand and drag her here."
Ngài lại sai họ đi đến lần thứ ba, và đến lần thứ tư, Đại sĩ nói với chính họ: “Vậy thì, hãy nắm tay cô ấy mà kéo đến đây.”
Te tathā kariṃsu.
They did so.
Họ đã làm như vậy.
Sā mahāsattaṃ mahāsampattiyaṃ ṭhitaṃ na sañjāni, naṃ oloketvā ca pana hasi ceva rodi ca.
She did not recognize the Great Being, who was in great prosperity, but looking at him, she both laughed and cried.
Cô ấy không nhận ra Đại sĩ đang ở trong sự giàu sang vĩ đại, nhưng khi nhìn ngài, cô ấy vừa cười vừa khóc.
So ubhayakāraṇaṃ pucchi.
He asked the reason for both.
Ngài hỏi lý do cả hai điều đó.
Atha naṃ sā āha – ‘‘sāmi, ahaṃ hasamānā tava sampattiṃ oloketvā ‘ayaṃ akāraṇena na laddhā, purimabhave kusalaṃ katvā laddhā, aho puññānaṃ phalaṃ nāmā’ti hasiṃ.
Then she said to him, "Master, when I laughed, I looked at your prosperity and laughed, thinking, 'This was not obtained without cause; it was obtained by performing wholesome deeds in a former existence. Oh, what a fruit of merit it is!'
Rồi cô ấy nói với ngài: “Thưa ngài, khi cười, con nhìn thấy sự giàu sang của ngài và nghĩ: ‘Điều này không phải ngẫu nhiên mà có được, mà là do đã làm điều thiện trong kiếp trước. Ôi, quả báo của phước báu!’ nên con cười.
Rodamānā pana ‘idāni parassa rakkhitagopitavatthumhi aparajjhitvā nirayaṃ gamissatī’ti tayi kāruññena rodi’’nti.
But when I cried, I cried out of compassion for you, thinking, 'Now, by transgressing regarding another's protected and guarded possession, he will go to hell.'"
Còn khi khóc, con khóc vì lòng từ bi đối với ngài, nghĩ: ‘Bây giờ ngài sẽ phạm lỗi với vật được người khác bảo vệ và giữ gìn, rồi sẽ đọa vào địa ngục.’”
So taṃ vīmaṃsitvā suddhabhāvaṃ ñatvā ‘‘gacchatha naṃ tattheva nethā’’ti vatvā pesetvā puna tunnavāyavesaṃ gahetvā gantvā tāya saddhiṃ sayitvā punadivase pātova rājakulaṃ pavisitvā udumbaradeviyā ārocesi.
After testing her and knowing her purity, he said, "Go, take her back to that very place," and sent them. Then, taking the guise of a tailor, he went and lay with her. The next morning, he entered the royal court and informed Queen Udumbara.
Ngài thử cô ấy và biết cô ấy trong sạch, rồi nói: “Hãy đưa cô ấy trở về đó,” và sai người đưa cô ấy đi. Rồi ngài lại khoác y phục thợ may, đến đó, ngủ cùng cô ấy, và sáng hôm sau, ngài vào hoàng cung và báo cáo với Udumbaradevī.
Sā rañño ārocetvā amarādeviṃ sabbālaṅkārehi alaṅkaritvā mahāyogge nisīdāpetvā mahantena sakkārena mahāsattassa gehaṃ netvā maṅgalaṃ kāresi.
She informed the king, adorned Amarādevī with all ornaments, seated her in a grand carriage, and with great honor, brought her to the Great Being's house and performed the auspicious ceremony.
Bà ấy báo cáo với nhà vua, rồi trang điểm Amarādevī với tất cả đồ trang sức, cho cô ấy ngồi trên cỗ xe lớn, và với sự tôn kính lớn, đưa cô ấy về nhà Đại sĩ và tổ chức lễ cưới.
Rājā bodhisattassa sahassamūlaṃ paṇṇākāraṃ pesesi.
The king sent a present worth a thousand to the Bodhisatta.
Nhà vua gửi một ngàn đồng kahāpaṇa làm lễ vật cho Bồ tát.
Dovārike ādiṃ katvā sakalanagaravāsino paṇṇākāre pahiṇiṃsu.
Starting with the doorkeeper, all the city dwellers sent presents.
Tất cả cư dân thành phố, bắt đầu từ người gác cổng, đều gửi lễ vật.
Amarādevīpi raññā pahitaṃ paṇṇākāraṃ dvidhā bhinditvā ekaṃ koṭṭhāsaṃ rañño pesesi.
Amarādevī also divided the present sent by the king into two parts and sent one portion to the king.
Amarādevī cũng chia đôi lễ vật do nhà vua gửi, rồi gửi một nửa cho nhà vua.
Etenupāyena sakalanagaravāsīnampi paṇṇākāraṃ pesetvā nagaraṃ saṅgaṇhi.
By this means, she also sent presents to all the city dwellers and won over the city.
Bằng cách này, cô ấy cũng gửi lễ vật cho tất cả cư dân thành phố và đã thu phục được lòng dân trong thành.
Tato paṭṭhāya mahāsatto tāya saddhiṃ samaggavāsaṃ vasanto rañño atthañca dhammañca anusāsi.
From then on, the Great Being lived harmoniously with her and instructed the king in both welfare and Dhamma.
Từ đó trở đi, Đại sĩ sống hòa thuận với cô ấy, và khuyên răn nhà vua về lợi ích và Pháp.
Athekadivasaṃ senako itare tayo attano santikaṃ āgate āmantesi ‘‘ambho, mayaṃ gahapatiputtassa mahosadhasseva nappahoma, idāni pana tena attanā byattatarā bhariyā ānītā, kinti naṃ rañño antare paribhindeyyāmā’’ti.
Then one day, Senaka summoned the other three who had come to him and said, "Friends, we are not equal to the householder's son, Mahosadha. Now, he has brought a wife who is even more intelligent than himself. How can we cause a rift between him and the king?"
Rồi một ngày nọ, Senaka gọi ba người kia đã đến chỗ mình và nói: “Này các bạn, chúng ta không thể sánh bằng ngay cả Mahosadha, con trai của gia chủ. Nhưng bây giờ, ông ta đã cưới về một người vợ còn thông minh hơn mình. Làm sao chúng ta có thể chia rẽ cô ấy trong lòng nhà vua được?”
‘‘Ācariya, mayaṃ kiṃ jānāma, tvaṃyeva jānāhī’’ti.
"Teacher, what do we know? You yourself should know."
“Thưa Sư phụ, chúng con biết gì đâu, chính Sư phụ hãy nghĩ cách đi ạ.”
‘‘Hotu mā cintayittha, attheko upāyo, ahaṃ rañño cūḷāmaṇiṃ thenetvā āharissāmi, pukkusa, tvaṃ suvaṇṇamālaṃ āhara, kāminda, tvaṃ kambalaṃ, devinda, tvaṃ suvaṇṇapādukanti evaṃ mayaṃ cattāropi upāyena tāni āharissāma, tato amhākaṃ gehe aṭṭhapetvā gahapatiputtassa gehaṃ pesessāmā’’ti.
"Very well, do not worry; there is a way. I will steal the king's crest-jewel and bring it. Pukkusa, you bring the golden garland; Kāminda, you bring the blanket; Devinda, you bring the golden sandals. Thus, all four of us will bring them by means of a stratagem. Then, after keeping them in our houses, we will send them to the house of the householder's son."
“Được rồi, đừng lo lắng, có một cách đây. Ta sẽ trộm viên ngọc cài tóc của nhà vua mang về. Pukkusa, ngươi hãy mang vòng hoa vàng về. Kāminda, ngươi hãy mang tấm chăn về. Devinda, ngươi hãy mang đôi dép vàng về. Như vậy, cả bốn chúng ta sẽ dùng mưu kế để mang những thứ đó về. Sau đó, chúng ta sẽ cất giữ chúng trong nhà mình rồi gửi đến nhà của con trai gia chủ.”
Atha kho te cattāropi tathā kariṃsu.
Then all four of them did so.
Rồi cả bốn người họ đã làm như vậy.
Tesu senako tāva cūḷāmaṇiṃ takkaghaṭe pakkhipitvā dāsiyā hatthe ṭhapetvā pesesi ‘‘imaṃ takkaghaṭaṃ aññesaṃ gaṇhantānaṃ adatvā sace mahosadhassa gehe gaṇhāti, ghaṭeneva saddhiṃ dehī’’ti.
Among them, Senaka first placed the crest-jewel in a pot of buttermilk, put it in the hand of a slave girl, and sent her, saying, "Do not give this pot of buttermilk to others who want it. If they take it at Mahosadha's house, give it along with the pot."
Trong số đó, Senaka đặt viên ngọc cài tóc vào một vò sữa chua, giao cho một nữ tỳ và sai đi, dặn rằng: “Vò sữa chua này, đừng đưa cho người khác nhận. Nếu nó được nhận ở nhà Mahosadha thì hãy đưa luôn cả vò.”
Sā paṇḍitassa gharadvāraṃ gantvā ‘‘takkaṃ gaṇhatha, takkaṃ gaṇhathā’’ti aparāparaṃ carati.
She went to the wise man's doorstep and walked back and forth, crying, "Take buttermilk, take buttermilk!"
Cô ta đến trước cửa nhà vị hiền triết, đi đi lại lại rao: “Mua sữa chua đi, mua sữa chua đi.”
Amarādevī dvāre ṭhitā tassā kiriyaṃ disvā ‘‘ayaṃ aññattha na gacchati, bhavitabbamettha kāraṇenā’’ti iṅgitasaññāya dāsiyo paṭikkamāpetvā sayameva ‘‘amma, ehi takkaṃ gaṇhissāmī’’ti pakkositvā tassā āgatakāle dāsīnaṃ saññaṃ datvā tāsu anāgacchantīsu ‘‘gaccha, amma, dāsiyo pakkosāhī’’ti tameva pesetvā takkaghaṭe hatthaṃ otāretvā maṇiṃ disvā taṃ dāsiṃ pucchi ‘‘amma, tvaṃ kassa santakā’’ti?
Amarādevī, standing at the door, saw her actions and thought, "She does not go anywhere else; there must be a reason for this." Signalling with gestures, she sent the slave girls away and herself called out, "Mother, come, I will take buttermilk." When the slave girl arrived, Amarādevī gave a sign to her own slave girls, but as they did not come, she sent that very slave girl, saying, "Go, Mother, call the slave girls." Then, putting her hand into the pot of buttermilk, she saw the jewel and asked that slave girl, "Mother, whose property are you?"
Amarādevī đang đứng ở cửa, thấy hành động của cô ta liền nghĩ: “Cô ta không đi nơi nào khác, chắc hẳn có lý do gì ở đây.” Với dấu hiệu ngầm, nàng ra hiệu cho các nữ tỳ lui ra, rồi tự mình gọi: “Này cô, lại đây, tôi sẽ mua sữa chua.” Khi cô ta đến, nàng ra hiệu cho các nữ tỳ nhưng họ không đến. Nàng liền sai chính cô ta: “Đi đi, cô, gọi các nữ tỳ lại đây.” Trong lúc cô ta đi, nàng thò tay vào vò sữa chua, thấy viên ngọc, liền hỏi cô nữ tỳ đó: “Này cô, cô là người của ai?”
‘‘Ayye, senakapaṇḍitassa dāsīmhī’’ti.
"Lady, I am the slave girl of Senaka Paṇḍita."
“Thưa bà, con là nữ tỳ của học giả Senaka ạ.”
Tato tassā nāmaṃ tassā ca mātuyā nāmaṃ pucchitvā ‘‘asukā nāmā’’ti vutte ‘‘amma, imaṃ takkaṃ katimūla’’nti pucchi.
Then she asked her name and her mother's name, and when told "So-and-so by name," she asked, "Mother, what is the price of this buttermilk?"
Rồi nàng hỏi tên cô ta và tên mẹ cô ta. Khi được trả lời là “tên là thế này”, nàng hỏi: “Này cô, vò sữa chua này giá bao nhiêu?”
‘‘Ayye, catunāḷika’’nti.
"Lady, four nāḷikas."
“Thưa bà, bốn nàḷika ạ.”
‘‘Tena hi, amma, imaṃ takkaṃ me dehī’’ti vatvā ‘‘ayye, tumhesu gaṇhantīsu mūlena me ko attho, ghaṭeneva saddhiṃ gaṇhathā’’ti vutte ‘‘tena hi yāhī’’ti taṃ uyyojetvā sā ‘‘asukamāse asukadivase senakācariyo asukāya nāma dāsiyā dhītāya asukāya nāma hatthe rañño cūḷāmaṇiṃ pahenakatthāya pahiṇī’’ti paṇṇe likhitvā takkaṃ gaṇhi.
"In that case, Mother, give me this buttermilk," she said. When the slave girl replied, "Lady, if you take it, what good is the price to me? Take it along with the pot," Amarādevī dismissed her, saying, "Then go." She then wrote on a leaf, "On such-and-such a day in such-and-such a month, Acariya Senaka sent the king's crest-jewel as a gift in the hand of the daughter of such-and-such a slave girl, named so-and-so," and took the buttermilk.
“Vậy thì, này cô, hãy đưa vò sữa chua này cho tôi.” Khi cô ta nói: “Thưa bà, khi quý bà nhận, tiền bạc đối với con có ý nghĩa gì đâu, xin quý bà cứ nhận luôn cả vò,” nàng liền tiễn cô ta đi và viết vào một tờ giấy: “Tháng này, ngày này, học giả Senaka đã gửi viên ngọc cài tóc của nhà vua làm quà qua tay nữ tỳ tên là thế này, con gái của nữ tỳ tên là thế kia,” rồi nhận vò sữa chua.
Pukkusopi suvaṇṇamālaṃ sumanapupphacaṅkoṭake ṭhapetvā sumanapupphena paṭicchādetvā tatheva pesesi.
Pukkusa also placed the golden garland in a basket of jasmine flowers, covered it with jasmine flowers, and sent it in the same way.
Pukkusa cũng đặt vòng hoa vàng vào một giỏ hoa lài, che phủ bằng hoa lài, rồi gửi đi theo cách tương tự.
Kāmindopi kambalaṃ paṇṇapacchiyaṃ ṭhapetvā paṇṇehi chādetvā pesesi.
Kāminda also placed the blanket in a leaf basket, covered it with leaves, and sent it.
Kāminda cũng đặt tấm chăn vào một giỏ lá, che phủ bằng lá, rồi gửi đi.
Devindopi suvaṇṇapādukaṃ yavakalāpantare bandhitvā pesesi.
Devinda also tied the golden sandals inside a bundle of barley stalks and sent them.
Devinda cũng buộc đôi dép vàng vào giữa một bó lúa mạch, rồi gửi đi.
Sā sabbānipi tāni gahetvā paṇṇe akkharāni āropetvā mahāsattassa ācikkhitvā ṭhapesi.
She took all of them, inscribed letters on leaves, informed the Great Being, and kept them.
Nàng (Amarādevī) đã nhận tất cả những thứ đó, ghi chép lại trên giấy, rồi báo cho Đại Thiện Thệ và cất giữ.
Tepi cattāro paṇḍitā rājakulaṃ gantvā ‘‘kiṃ, deva, tumhe cūḷāmaṇiṃ na piḷandhathā’’ti āhaṃsu.
Those four wise men went to the royal court and asked, "Why, Your Majesty, do you not wear the crest-jewel?"
Bốn vị hiền triết đó đến cung vua và hỏi: “Thưa Đại vương, sao Đại vương không cài viên ngọc cài tóc?”
Rājā ‘‘piḷandhissāmi āharathā’’ti purise āha.
The king said to his men, "I will wear it; bring it."
Đức vua nói với những người hầu: “Ta sẽ cài, hãy mang nó đến.”
Te maṇiṃ na passiṃsu, itarānipi na passiṃsuyeva.
They did not find the jewel, nor did they find the other items.
Họ không tìm thấy viên ngọc, và cũng không tìm thấy những thứ khác.
Atha te cattāro paṇḍitā ‘‘deva, tumhākaṃ ābharaṇāni mahosadhassa gehe atthi, so tāni sayaṃ vaḷañjeti, paṭisattu te mahārāja, gahapatiputto’’ti taṃ bhindiṃsu.
Then those four wise men slandered him, saying, "Your Majesty, your ornaments are in Mahosadha's house; he uses them himself. The householder's son is your enemy, O great king."
Rồi bốn vị hiền triết đó nói: “Thưa Đại vương, đồ trang sức của Đại vương đang ở nhà Mahosadha. Hắn ta tự mình sử dụng chúng. Con trai gia chủ là kẻ thù của Đại vương đấy, thưa Đại vương.” Họ đã chia rẽ như vậy.
Athassa atthacarakā manussā sīghaṃ gantvā ārocesuṃ.
Then the king's agents quickly went and reported this to him.
Rồi những người mật thám của ngài (Mahosadha) nhanh chóng đi và báo cáo.
So ‘‘rājānaṃ disvā jānissāmī’’ti rājupaṭṭhānaṃ agamāsi.
He went to the royal presence, thinking, "I will know when I see the king."
Ngài (Mahosadha) nghĩ: “Ta sẽ biết khi gặp nhà vua,” rồi đến chầu vua.
Rājā kujjhitvā ‘‘ko jānissati, kiṃ bhavissati kiṃ karissatī’’ti attānaṃ passituṃ nādāsi.
The king, being angry, did not allow him to see himself, thinking, "Who will know? What will happen? What will he do?"
Đức vua nổi giận, không cho ngài gặp, nói: “Ai sẽ biết, điều gì sẽ xảy ra, ai sẽ làm gì?”
Paṇḍito rañño kuddhabhāvaṃ ñatvā attano nivesanameva gato.
The wise man, knowing the king's anger, returned to his own residence.
Vị hiền triết biết nhà vua đang nổi giận, liền trở về nhà mình.
Rājā ‘‘naṃ gaṇhathā’’ti āṇāpesi.
The king commanded, "Seize him!"
Đức vua ra lệnh: “Hãy bắt hắn.”
Paṇḍito atthacarakānaṃ vacanaṃ sutvā ‘‘mayā apagantuṃ vaṭṭatī’’ti amarādeviyā saññaṃ datvā aññātakavesena nagarā nikkhamitvā dakkhiṇayavamajjhakagāmaṃ gantvā tasmiṃ kumbhakārakammaṃ akāsi.
The wise man, hearing the words of the agents, thought, "I must leave," and giving a sign to Amarādevī, he left the city in disguise and went to the village of Dakkhīṇayavamajjhaka, where he worked as a potter.
Vị hiền triết nghe lời mật thám nói: “Ta cần phải rời đi,” liền ra hiệu cho Amarādevī, thay đổi trang phục, rời khỏi thành phố, đến làng Dakkhiṇayavamajjhaka và làm nghề thợ gốm ở đó.
Nagare ‘‘paṇḍito palāto’’ti ekakolāhalaṃ jātaṃ.
In the city, a great uproar arose that "the wise man has fled."
Trong thành phố, một sự náo động lớn đã xảy ra: “Vị hiền triết đã bỏ trốn.”
Senakādayopi cattāro janā tassa palātabhāvaṃ ñatvā ‘‘mā cintayittha, mayaṃ kiṃ apaṇḍitā’’ti aññamaññaṃ ajānāpetvāva amarādeviyā paṇṇākāraṃ pahiṇiṃsu sā tehi catūhi pesitapaṇṇākāraṃ gahetvā ‘‘asuka-asukavelāya āgacchatū’’ti vatvā ekaṃ kūpaṃ khaṇāpetvā gūtharāsino saha udakena tattha pūretvā gūthakūpassa uparitale yantaphalakāhi pidahitvā kiḷañjena paṭicchādetvā sabbaṃ niṭṭhāpesi.
Senaka and the other four men, knowing of his escape, sent a present to Amarādevī without letting each other know, saying, "Do not worry, are we not also wise?" She, having received the present sent by those four, said, "Come at such and such a time," and had a well dug, filled it with excrement and water, covered the top of the excrement well with planks, and concealed it with a mat, thus completing everything.
Bốn người Senaka và đồng bọn cũng biết được việc ngài bỏ trốn, liền nghĩ: “Đừng lo lắng, lẽ nào chúng ta không phải là hiền triết sao?” Họ bí mật gửi quà đến Amarādevī. Nàng nhận quà do bốn người đó gửi, rồi nói: “Hãy đến vào giờ này, giờ này.” Nàng cho đào một cái giếng, đổ đầy phân và nước vào đó, rồi dùng ván gỗ che kín miệng giếng phân, phủ chiếu lên trên, hoàn tất mọi việc.
Atha senako sāyanhasamaye nhatvā attānaṃ alaṅkaritvā nānaggarasabhojanaṃ bhuñjitvā bodhisattassa gehaṃ agamāsi.
Then Senaka, in the evening, bathed, adorned himself, ate various delicious foods, and went to the Bodhisatta's house.
Rồi Senaka vào buổi chiều, tắm rửa, trang điểm, ăn bữa cơm thịnh soạn, rồi đến nhà Bồ Tát.
So gharadvāre ṭhatvā attano āgatabhāvaṃ jānāpesi.
Standing at the door of the house, he made his arrival known.
Ông ta đứng ở cửa nhà và báo cho biết mình đã đến.
Sā ‘‘ehi, ācariyā’’ti āha.
She said, "Come, teacher."
Nàng (Amarādevī) nói: “Mời vào, thưa Sư phụ.”
So gantvā tassā santike aṭṭhāsi.
He went and stood near her.
Ông ta đi vào và đứng cạnh nàng.
Sā evamāha – ‘‘sāmi, idāni ahaṃ tava vasaṃ gatā, attano sarīraṃ anhāyitvā sayituṃ ayutta’’nti.
She said thus: "Master, now I am under your control; it is not proper for me to lie down without bathing my body."
Nàng nói: “Thưa chủ nhân, bây giờ con đã thuộc về ngài, không nên tắm rửa thân thể rồi nằm xuống.”
So tassā vacanaṃ sutvā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi.
He, hearing her words, assented, saying, "Very well."
Ông ta nghe lời nàng nói, liền chấp thuận: “Được.”
Sā nikkhamitvā udakapūraṃ ghaṭaṃ gahetvā āsittā viya ‘‘ehi, ācariya, nhānatthāya phalakāni āruhā’’ti vatvā tassa phalakāni abhiruyha ṭhitakāle gehaṃ pavisitvā phalakakoṭiyaṃ akkamitvā gūthakūpe pātesi.
She went out, took a pot full of water, and as if sprinkling it, said, "Come, teacher, ascend the planks for bathing." When he had ascended the planks and was standing there, she entered the house, stepped on the edge of the plank, and made him fall into the excrement well.
Nàng đi ra, cầm một vò nước đầy, giả vờ như đang đổ nước, nói: “Mời vào, thưa Sư phụ, hãy bước lên các tấm ván để tắm.” Khi ông ta bước lên các tấm ván và đứng đó, nàng bước vào nhà, kéo các tấm ván, và làm ông ta rơi xuống giếng phân.
Pukkusopi sāyanhasamaye nhatvā alaṅkaritvā nānaggarasabhojanaṃ bhuñjitvā bodhisattassa gehaṃ gantvā gharadvāre ṭhatvā attano āgatabhāvaṃ jānāpesi.
Pukkusa also, in the evening, bathed, adorned himself, ate various delicious foods, and went to the Bodhisatta's house, and standing at the door of the house, made his arrival known.
Pukkusa cũng vào buổi chiều, tắm rửa, trang điểm, ăn bữa cơm thịnh soạn, rồi đến nhà Bồ Tát, đứng ở cửa nhà và báo cho biết mình đã đến.
Ekā paricārikā itthī amarādeviyā ārocesi.
A female attendant informed Amarādevī.
Một nữ tỳ hầu cận báo cho Amarādevī biết.
Sā tassā vacanaṃ sutvā ‘‘ehi, ācariya, attano sarīraṃ anhāyitvā sayituṃ ayutta’’nti āha.
She, hearing her words, said, "Come, teacher, it is not proper for me to lie down without bathing my body."
Nàng nghe lời cô ta nói, liền nói: “Mời vào, thưa Sư phụ, không nên tắm rửa thân thể rồi nằm xuống.”
So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi.
He assented, saying, "Very well."
Ông ta chấp thuận: “Được.”
Sā nikkhamitvā udakapūraṃ ghaṭaṃ gahetvā āsiñcamānā viya ‘‘ehi, ācariya, nhānatthāya phalakāni abhiruhā’’ti āha.
She went out, took a pot full of water, and as if sprinkling it, said, "Come, teacher, ascend the planks for bathing."
Nàng đi ra, cầm một vò nước đầy, giả vờ như đang đổ nước, nói: “Mời vào, thưa Sư phụ, hãy bước lên các tấm ván để tắm.”
Tassa phalakāni abhiruyha ṭhitakāle sā gehaṃ pavisitvā phalakāni ākaḍḍhitvā gūthakūpe pātesi.
When he had ascended the planks and was standing there, she entered the house, pulled away the planks, and made him fall into the excrement well.
Khi ông ta bước lên các tấm ván và đứng đó, nàng bước vào nhà, kéo các tấm ván, và làm ông ta rơi xuống giếng phân.
Pukkusaṃ senako ‘‘ko eso’’ti pucchi.
Senaka asked Pukkusa, "Who is that?"
Senaka hỏi Pukkusa: “Ai đó?”
‘‘Ahaṃ pukkuso’’ti.
"I am Pukkusa."
“Tôi là Pukkusa.”
‘‘Tvaṃ ko nāma manusso’’ti?
"What kind of man are you?"
“Ngươi là người tên gì?”
‘‘Ahaṃ senako’’ti aññamaññaṃ pucchitvā aṭṭhaṃsu.
"I am Senaka," they asked each other and remained there.
“Tôi là Senaka.” Họ hỏi nhau và đứng đó.
Tathā itare dvepi tattheva pātesi.
Likewise, she made the other two fall there as well.
Tương tự, hai người kia cũng bị nàng làm rơi xuống đó.
Sabbepi te jegucche gūthakūpe aṭṭhaṃsu.
All of them remained in the disgusting excrement well.
Tất cả họ đều đứng trong cái giếng phân ghê tởm.
Sā vibhātāya rattiyā tato ukkhipāpetvā, cattāropi jane khuramuṇḍe kārāpetvā taṇḍulāni gāhāpetvā udakena temetvā koṭṭāpetvā cuṇṇaṃ bahalayāguṃ pacāpetvā madditvā sīsato paṭṭhāya sakalasarīraṃ vilimpāpetvā tūlapicūni gāhāpetvā tatheva sīsato paṭṭhāya okirāpetvā mahādukkhaṃ pāpetvā kilañjakucchiyaṃ nipajjāpetvā veṭhetvā rañño ārocetukāmā hutvā tehi saddhiṃ cattāri ratanāni gāhāpetvā rañño santikaṃ gantvā rājānaṃ vanditvā ekamantaṃ nisīditvā – ‘‘deva, setavānaraṃ nāma mahāpaṇṇākāraṃ paṭiggaṇhathā’’ti vatvā cattāri kilañjāni rañño pādamūle ṭhapāpesi.
When night broke, she had them pulled out from there, had all four men shaved bald, made them take rice grains, soaked them in water, pounded them, had a thick gruel cooked from the flour, kneaded it, smeared it over their entire bodies starting from their heads, made them take cotton tufts, scattered them over them in the same way starting from their heads, subjected them to great suffering, made them lie down in mats, wrapped them, and desiring to inform the king, she had them take the four jewels with them, went to the king, bowed to the king, sat down to one side, and said, "Your Majesty, please accept a great present called 'white monkey'," and placed the four mats at the king's feet.
Khi đêm tàn, nàng cho kéo họ ra khỏi đó, bắt cả bốn người cạo trọc đầu, lấy gạo, ngâm nước, giã nát, nấu cháo đặc, nhào nặn, bôi khắp thân thể từ đầu trở xuống, lấy bông gòn, rắc khắp thân thể từ đầu trở xuống, khiến họ phải chịu đựng khổ sở tột cùng, rồi đặt họ nằm trong chiếu cói, quấn lại. Muốn báo cho nhà vua biết, nàng cho họ cầm bốn bảo vật, rồi đến chỗ nhà vua, đảnh lễ nhà vua, ngồi sang một bên và nói: “Thưa Đại vương, xin Đại vương hãy nhận món quà lớn gọi là ‘vượn trắng’.” Rồi nàng cho đặt bốn chiếc chiếu cói dưới chân nhà vua.
Atha rājā vivarāpetvā setamakkaṭasadise cattāropi jane passi.
Then the king had them opened and saw all four men resembling white monkeys.
Rồi nhà vua cho mở ra và thấy cả bốn người giống như những con vượn trắng.
Atha sabbe manussā ‘‘aho adiṭṭhapubbā, aho mahāsetavānarā’’ti vatvā mahāhasitaṃ hasiṃsu.
Then all the people said, "Oh, never seen before! Oh, great white monkeys!" and laughed heartily.
Rồi tất cả mọi người nói: “Ôi, chưa từng thấy! Ôi, những con vượn trắng lớn!” và cười phá lên.
Te cattāropi mahālajjā ahesuṃ.
All four of them were greatly ashamed.
Cả bốn người đó đều vô cùng xấu hổ.
Atha amarādevī attano sāmino niddosabhāvaṃ kathentī rājānaṃ āha – ‘‘deva, mahosadhapaṇḍito na coro, ime cattārova corā.
Then Amarādevī, declaring her husband's innocence, said to the king, "Your Majesty, Mahosadha Paṇḍita is not a thief; these four alone are the thieves.
Rồi Amarādevī, thuật lại sự vô tội của chủ nhân mình, nói với nhà vua: “Thưa Đại vương, học giả Mahosadha không phải là kẻ trộm. Chính bốn người này mới là kẻ trộm.
Etesu hi senako maṇicoro, pukkuso suvaṇṇamālācoro, kāmindo kambalacoro, devindo suvaṇṇapādukācoro.
Among them, Senaka is the jewel thief, Pukkusa is the gold garland thief, Kāminda is the blanket thief, and Devinda is the gold slipper thief.
Trong số họ, Senaka là kẻ trộm ngọc, Pukkusa là kẻ trộm vòng hoa vàng, Kāminda là kẻ trộm tấm chăn, Devinda là kẻ trộm đôi dép vàng.
Ime corā asukamāse asukadivase asukadāsidhītānaṃ asukadāsīnaṃ hatthe imāni ratanāni pahiṇanti.
These thieves sent these jewels in such and such a month, on such and such a day, into the hands of such and such slave girls, and such and such slaves' daughters.
Những kẻ trộm này đã gửi những bảo vật này qua tay các nữ tỳ tên là thế này, con gái của các nữ tỳ tên là thế kia, vào tháng này, ngày này.
Imaṃ paṇṇaṃ passatha, attano santakañca gaṇhatha, core ca, deva, paṭicchathā’’ti.
See this letter, take your own property, and, Your Majesty, punish the thieves."
Xin Đại vương hãy xem tờ giấy này, nhận lại những thứ thuộc về mình, và, thưa Đại vương, hãy bắt giữ những kẻ trộm.”
Sā cattāropi jane mahāvippakāraṃ pāpetvā rājānaṃ vanditvā attano gehameva gatā.
She, having subjected the four men to great disgrace, bowed to the king and returned to her own house.
Nàng đã khiến bốn người đó phải chịu đựng sự sỉ nhục lớn, rồi đảnh lễ nhà vua và trở về nhà mình.
Rājā bodhisattassa palātabhāvena tasmiṃ āsaṅkāya ca aññesaṃ paṇḍitapatimantīnaṃ abhāvena ca tesaṃ kiñci avatvā ‘‘paṇḍitā nhāpetvā attano gehāni gacchathā’’ti pesesi.
The king, suspecting the Bodhisatta's escape and lacking other wise ministers, said nothing to them and sent them away, saying, "Wise men, bathe and go to your homes."
Đức vua, do nghi ngờ Bồ Tát đã bỏ trốn và do không có các vị hiền triết, các vị đại thần khác, đã không nói gì với họ mà sai họ đi: “Các hiền triết, hãy tắm rửa rồi về nhà mình đi.”
Cattāro janā mahāvippakāraṃ patvā rājānaṃ vanditvā attano gehameva gatā.
The four men, having suffered a great insult, bowed to the king and went to their own homes.
Bốn người đó đã mắc phải đại họa, đảnh lễ nhà vua rồi trở về nhà mình.
Athassa chatte adhivatthā devatā bodhisattassa dhammadesanaṃ assuṇantī ‘‘kiṃ nu kho kāraṇa’’nti āvajjamānā taṃ kāraṇaṃ ñatvā ‘‘paṇḍitassa ānayanakāraṇaṃ karissāmī’’ti cintetvā rattibhāge chattapiṇḍikaṃ vivaritvā rājānaṃ catukkanipāte devatāya pucchitapañhe āgate ‘‘hanti hatthehi pādehī’’tiādike cattāro pañhe pucchi.
Then, the deity dwelling in his parasol, not hearing the Bodhisatta's discourse, reflected, "What could be the reason?" Having understood the reason, she thought, "I will create a reason to bring the wise man back." So, at night, she opened the parasol's knot and asked the king four questions that had appeared in the Cātukkanipāta, starting with "He strikes with hands and feet..."
Bấy giờ, vị thiên nữ trú ngụ trong lọng của vua, vì không nghe được pháp thoại của Bồ-tát, suy nghĩ “Nguyên nhân là gì?”, khi biết được nguyên nhân đó, nàng nghĩ: “Ta sẽ tạo ra nguyên nhân để đưa vị hiền giả đến.” Vào ban đêm, nàng mở cái lọng ra, và khi các câu hỏi do thiên nữ hỏi trong Catukkanipāta đến với nhà vua, nàng đã hỏi bốn câu hỏi, bắt đầu bằng: “Đánh bằng tay, bằng chân...”
Rājā ajānanto ‘‘ahaṃ na jānāmi, aññe paṇḍite pucchissāmī’’ti ekadivasaṃ okāsaṃ yācitvā punadivase ‘‘āgacchantū’’ti catunnaṃ paṇḍitānaṃ sāsanaṃ pesesi.
The king, not knowing, said, "I do not know; I will ask other wise men," and requested one day's respite. The next day, he sent a message to the four wise men, saying, "Come!"
Nhà vua không biết, nói: “Ta không biết, ta sẽ hỏi các vị hiền giả khác,” xin một ngày để có thời gian, rồi hôm sau sai người nhắn tin cho bốn vị hiền giả: “Xin hãy đến.”
Tehi ‘‘mayaṃ khuramuṇḍā vīthiṃ otarantā lajjāmā’’ti vutte rājā cattāro nāḷipaṭṭe pesesi ‘‘ime sīsesu katvā āgacchantū’’ti.
When they said, "We are ashamed to walk the street with shaven heads," the king sent four headbands, saying, "Let them put these on their heads and come."
Khi họ nói: “Chúng tôi cạo trọc đầu, xấu hổ khi đi ra đường,” nhà vua đã sai bốn cái khăn đội đầu đến và nói: “Hãy đội những cái này lên đầu rồi đến.”
Tadā kira te nāḷipaṭṭā uppannā.
At that time, it is said, those headbands had just appeared.
Vào thời đó, những cái khăn đội đầu này đã xuất hiện.
Te āgantvā paññattāsane nisīdiṃsu.
They came and sat on the seats prepared for them.
Họ đến và ngồi vào chỗ đã được sắp đặt.
Atha rājā ‘‘senaka, ajja rattibhāge chatte adhivatthā devatā maṃ cattāro pañhe pucchi, ahaṃ pana ajānanto ‘paṇḍite pucchissāmī’ti avacaṃ, kathehi me te pañhe’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
Then the king said, "Senaka, tonight the deity dwelling in my parasol asked me four questions. As I did not know, I said, 'I will ask the wise men.' Tell me those questions," and he recited this verse:
Bấy giờ, nhà vua nói: “Senaka, đêm nay vị thiên nữ trú ngụ trong lọng đã hỏi ta bốn câu hỏi, nhưng ta không biết nên đã nói ‘ta sẽ hỏi các vị hiền giả’, hãy nói cho ta biết những câu hỏi đó,” rồi đọc bài kệ này:
Senako ajānanto ‘‘kiṃ hanti, kathaṃ hantī’’ti taṃ taṃ vilapitvā neva antaṃ passi, na koṭiṃ passi.
Senaka, not knowing, lamented, "What strikes? How does it strike?" but he could find neither beginning nor end.
Senaka không biết, than vãn đủ điều “cái gì đánh, đánh như thế nào,” nhưng không tìm thấy đầu mối hay kết thúc.
Sesāpi appaṭibhānā ahesuṃ.
The others were also without ready wit.
Những người còn lại cũng không có tài ứng đối.
Atha rājā vippaṭisārī hutvā puna rattibhāge devatāya ‘‘pañho te ñāto’’ti puṭṭho ‘‘mayā cattāro paṇḍitā puṭṭhā, tepi na jāniṃsū’’ti āha.
Then the king, regretting, was asked again by the deity at night, "Is your question known?" He replied, "I asked the four wise men, but they also did not know."
Bấy giờ, nhà vua hối hận, đêm hôm sau khi bị thiên nữ hỏi “Vấn đề của ngài đã được biết chưa?”, vua nói: “Ta đã hỏi bốn vị hiền giả, nhưng họ cũng không biết.”
Devatā ‘‘kiṃ te jānissanti, ṭhapetvā mahosadhapaṇḍitaṃ añño koci ete pañhe kathetuṃ samattho nāma natthi.
The deity said, "What would they know? Apart from the wise Mahosadha, there is no one else capable of explaining these questions.
Thiên nữ nói: “Họ biết gì chứ? Ngoại trừ hiền giả Mahosadha, không ai có khả năng giải thích những câu hỏi này.
Sace taṃ pakkosāpetvā ete pañhe na kathāpessasi, iminā te jalitena ayakūṭena sīsaṃ bhindissāmī’’ti rājānaṃ tajjetvā ‘‘mahārāja, agginā atthe sati khajjopanakaṃ dhamituṃ na vaṭṭati, khīrena atthe sati visāṇaṃ duhituṃ na vaṭṭatī’’ti vatvā imaṃ pañcakanipāte khajjopanakapañhaṃ udāhari –
If you do not summon him and have him explain these questions, I will smash your head with this blazing iron club!" Thus threatening the king, she said, "Great King, when there is fire, it is not proper to blow on a firefly; when there is milk, it is not proper to milk a horn," and she recited this Firefly Question from the Pañcakanipāta:
Nếu ngài không triệu thỉnh ông ấy đến để giải thích những câu hỏi này, ta sẽ dùng cây búa sắt đang cháy này đập vỡ đầu ngài,” đe dọa nhà vua, rồi nói: “Thưa đại vương, khi có lửa thì không nên thổi đom đóm, khi có sữa thì không nên vắt sừng,” rồi kể vấn đề về đom đóm trong Pañcakanipāta này: