Ekasmiñhi samaye devadatto pañca vatthūni yācitvā alabhanto saṅghaṃ bhinditvā pañca bhikkhusatāni ādāya gayāsīse viharati.
Indeed, at one time, Devadatta, having requested five points and not obtaining them, split the Saṅgha and, taking five hundred bhikkhus, dwelt at Gayāsīsa.
Vào một thời điểm, Devadatta đã cầu xin năm điều nhưng không được, bèn chia rẽ Tăng đoàn và cùng năm trăm tỳ khưu trú tại Gayāsīsa.
Atha tesaṃ bhikkhūnaṃ ñāṇaṃ paripākaṃ agamāsi.
Then the knowledge of those bhikkhus matured.
Sau đó, trí tuệ của các tỳ khưu ấy đã chín muồi.
Taṃ ñatvā satthā dve aggasāvake āmantesi ‘‘sāriputtā, tumhākaṃ nissitakā pañcasatā bhikkhū devadattassa laddhiṃ rocetvā tena saddhiṃ gatā, idāni pana tesaṃ ñāṇaṃ paripākaṃ gataṃ, tumhe bahūhi bhikkhūhi saddhiṃ tattha gantvā tesaṃ dhammaṃ desetvā te bhikkhū maggaphalehi pabodhetvā gahetvā āgacchathā’’ti.
Knowing this, the Teacher summoned the two chief disciples: "Sāriputta, five hundred bhikkhus who depend on you have gone with Devadatta, approving of his doctrine. Now their knowledge has matured. You, accompanied by many bhikkhus, should go there, teach them the Dhamma, awaken those bhikkhus to the paths and fruits, and bring them back."
Biết điều đó, Đức Thế Tôn gọi hai vị đại đệ tử và nói: “Này Sāriputta, năm trăm tỳ khưu thuộc về các con đã theo Devadatta vì chấp nhận giáo lý của ông ta. Nay trí tuệ của họ đã chín muồi. Các con hãy cùng nhiều tỳ khưu khác đến đó, giảng pháp cho họ, thức tỉnh họ bằng đạo quả, rồi đưa họ trở về.”
Te tatheva gantvā tesaṃ dhammaṃ desetvā maggaphalehi pabodhetvā punadivase aruṇuggamanavelāya te bhikkhū ādāya veḷuvanameva āgamaṃsu.
They went accordingly, taught them the Dhamma, awakened them to the paths and fruits, and on the next day, at dawn, they brought those bhikkhus back to Veḷuvana.
Họ đã đi đến đó, giảng pháp cho các tỳ khưu ấy, thức tỉnh họ bằng đạo quả, rồi vào lúc bình minh ngày hôm sau, họ đưa các tỳ khưu ấy trở về Veluvana.
Āgantvā ca pana sāriputtattherassa bhagavantaṃ vanditvā ṭhitakāle bhikkhū theraṃ pasaṃsitvā bhagavantaṃ āhaṃsu – ‘‘bhante, amhākaṃ jeṭṭhabhātiko dhammasenāpati pañcahi bhikkhusatehi parivuto āgacchanto ativiya sobhati, devadatto pana parihīnaparivāro jāto’’ti.
And when Thera Sāriputta had arrived and stood after paying homage to the Bhagavā, the bhikkhus praised the Thera and said to the Bhagavā, "Bhante, our elder brother, the General of the Dhamma, coming surrounded by five hundred bhikkhus, appears exceedingly radiant, while Devadatta has become one whose retinue has dwindled."
Khi Đại đức Sāriputta đến, sau khi đảnh lễ Đức Thế Tôn và đứng đó, các Tỳ-kheo đã tán thán Đại đức và thưa với Đức Thế Tôn rằng: “Bạch Thế Tôn, vị huynh trưởng của chúng con, Tôn giả Dhammasenāpati, được năm trăm Tỳ-kheo vây quanh đến, trông thật rực rỡ, còn Devadatta thì đã trở thành một người có ít quyến thuộc.”
Na, bhikkhave, sāriputto idāneva ñātisaṅghaparivuto āgacchanto sobhati, pubbepi sobhiyeva.
"Bhikkhus, Sāriputta is not radiant only now, coming surrounded by his community of relatives; he was radiant in the past as well.
“Này các Tỳ-kheo, Sāriputta không phải chỉ bây giờ mới rực rỡ khi đến cùng với đoàn thể bà con, mà trước đây cũng đã rực rỡ rồi.
Devadattopi na idāneva gaṇato parihīno, pubbepi parihīnoyevāti.
And Devadatta is not diminished in his retinue only now; he was diminished in the past as well,"
Devadatta cũng không phải chỉ bây giờ mới bị suy giảm quyến thuộc, mà trước đây cũng đã suy giảm rồi,” Đức Thế Tôn dạy.
Bhikkhū tassatthassāvibhāvatthāya bhagavantaṃ yāciṃsu, bhagavā bhavantarena paṭicchannaṃ kāraṇaṃ pākaṭaṃ akāsi.
The bhikkhus requested the Bhagavā to reveal the meaning of this, and the Bhagavā revealed the hidden cause from a previous existence.
Các Tỳ-kheo đã thỉnh cầu Đức Thế Tôn để làm sáng tỏ ý nghĩa đó, Đức Thế Tôn đã làm sáng tỏ sự việc bị che giấu từ một kiếp quá khứ.
Atīte magadharaṭṭhe rājagahanagare eko magadharājā rajjaṃ kāresi.
In the past, in the Magadha kingdom, in the city of Rājagaha, a certain Magadha king reigned.
Thuở xưa, tại thành Rājagaha trong xứ Magadha, có một vị vua Magadha trị vì.
Tadā bodhisatto migayoniyaṃ paṭisandhiṃ gahetvā vuddhippatto migasahassaparivāro araññe vasati.
At that time, the Bodhisatta, having taken rebirth in the deer species, grew up and dwelt in the forest, surrounded by a thousand deer.
Khi ấy, Bồ Tát đã tái sinh vào loài hươu, lớn lên và sống trong rừng cùng với một ngàn con hươu.
Tassa lakkhaṇo ca kāḷo cāti dve puttā ahesuṃ.
He had two sons named Lakkhaṇa and Kāḷa.
Ngài có hai người con trai tên là Lakkhaṇa và Kāḷa.
So attano mahallakakāle ‘‘tātā, ahaṃ idāni mahallako, tumhe imaṃ gaṇaṃ pariharathā’’ti pañca pañca migasatāni ekekaṃ puttaṃ paṭicchāpesi.
When he was old, he said, "My sons, I am now old. You should take care of this herd," and he entrusted five hundred deer to each son.
Khi về già, Ngài nói: “Các con ơi, bây giờ cha đã già, các con hãy chăm sóc đoàn hươu này,” rồi Ngài giao cho mỗi người con năm trăm con hươu.
Tato paṭṭhāya te dve janā migagaṇaṃ pariharanti.
From then on, those two managed the herd of deer.
Từ đó, hai người họ chăm sóc đoàn hươu.
Magadharaṭṭhasmiñca sassapākasamaye kiṭṭhasambādhe araññe migānaṃ paripantho hoti.
And in the Magadha kingdom, during the season of ripe crops, when the fields were crowded, there was danger for the deer in the forest.
Vào mùa lúa chín ở xứ Magadha, khi mùa màng bị đe dọa, thì có nguy hiểm cho hươu trong rừng.
Manussā sassakhādakānaṃ migānaṃ māraṇatthāya tattha tattha opātaṃ khaṇanti, sūlāni ropenti, pāsāṇayantāni sajjenti, kūṭapāsādayo pāse oḍḍenti, bahū migā vināsaṃ āpajjanti.
People dug pits here and there, planted stakes, set up stone traps, and spread snares and other traps to kill the deer that ate the crops, and many deer perished.
Người ta đào hố, cắm cọc nhọn, đặt bẫy đá, giăng lưới và các loại bẫy khác ở khắp nơi để giết những con hươu ăn lúa, và nhiều con hươu đã bị tiêu diệt.
Bodhisatto kiṭṭhasambādhasamayaṃ ñatvā dve putte pakkosāpetvā āha – ‘‘tātā, ayaṃ kiṭṭhasambādhasamayo, bahū migā vināsaṃ pāpuṇanti, mayaṃ mahallakā yena kenaci upāyena ekasmiṃ ṭhāne vītināmessāma, tumhe tumhākaṃ migagaṇe gahetvā araññe pabbatapādaṃ pavisitvā sassānaṃ uddhaṭakāle āgaccheyyāthā’’ti.
Knowing the season of crowded crops, the Bodhisatta summoned his two sons and said, "My sons, this is the season of crowded crops. Many deer are perishing. We, being old, will somehow pass this time in one place. You should take your herds of deer, enter the foot of the mountains in the forest, and return when the crops have been harvested."
Bồ Tát biết mùa màng bị đe dọa, bèn gọi hai người con đến và nói: “Các con ơi, đây là mùa màng bị đe dọa, nhiều con hươu sẽ bị tiêu diệt. Chúng ta đã già, sẽ sống qua mùa này bằng bất cứ cách nào ở một nơi. Các con hãy dẫn đoàn hươu của mình vào chân núi trong rừng, và khi lúa đã được thu hoạch thì hãy trở về.”
Te ‘‘sādhū’’ti pitu vacanaṃ sutvā saparivārā nikkhamiṃsu.
They said, "Very well," and having heard their father's words, they set out with their retinues.
Họ đáp “Vâng ạ” và nghe lời cha, cùng với đoàn của mình ra đi.
Tesaṃ pana gamanamaggaṃ manussā jānanti ‘‘imasmiṃ kāle migā pabbatamārohanti, imasmiṃ kāle orohantī’’ti.
However, people knew their route: "At this time the deer ascend the mountain, at this time they descend."
Nhưng người ta biết đường đi của chúng: “Vào lúc này, hươu lên núi; vào lúc này, chúng xuống núi.”
Te tattha tattha paṭicchannaṭṭhāne nilīnā bahū mige vijjhitvā mārenti.
They, hidden in various places, shot and killed many deer.
Họ ẩn nấp ở khắp nơi và bắn giết nhiều con hươu.
Kāḷamigo attano dandhatāya ‘‘imāya nāma velāya gantabbaṃ, imāya velāya na gantabba’’nti ajānanto migagaṇaṃ ādāya pubbaṇhepi sāyanhepi padosepi paccūsepi gāmadvārena gacchati.
Kāḷamiga, due to his slowness, not knowing "at this time one should go, at this time one should not go," took his herd of deer and passed through the village gate in the forenoon, in the evening, at dusk, and at dawn.
Hươu Kāḷa, vì chậm chạp, không biết “phải đi vào lúc nào, không nên đi vào lúc nào,” nên dẫn đoàn hươu đi qua cổng làng vào buổi sáng, buổi tối, chập tối và rạng đông.
Manussā tattha tattha pakatiyā ṭhitā ca nilīnā ca bahū mige vināsaṃ pāpenti.
People, standing naturally here and there and also hidden, caused many deer to perish.
Người ta, vốn đã đứng sẵn ở khắp nơi hoặc đang ẩn nấp, đã tiêu diệt nhiều con hươu.
Evaṃ so attano dandhatāya bahū mige vināsaṃ pāpetvā appakeheva migehi araññaṃ pāvisi.
Thus, due to his slowness, he caused many deer to perish and entered the forest with only a few deer.
Như vậy, vì sự chậm chạp của mình, nó đã tiêu diệt nhiều con hươu và chỉ còn lại một số ít khi vào rừng.
Lakkhaṇamigo pana paṇḍito byatto upāyakusalo ‘‘imāya velāya gantabbaṃ, imāya velāya na gantabba’’nti jānāti.
The deer Lakkhaṇa, however, was wise, skillful, and resourceful, knowing, 'At this time, one should go; at this time, one should not go.'
Còn hươu Lakkhaṇa thì thông minh, khéo léo và tháo vát, nó biết “phải đi vào lúc nào, không nên đi vào lúc nào.”
So gāmadvārenapi na gacchati, divāpi na gacchati, padosepi na gacchati, paccūsepi na gacchati, migagaṇaṃ ādāya aḍḍharattasamayeyeva gacchati.
So he did not go through the village gate, nor during the day, nor in the evening, nor at dawn; taking his herd of deer, he went only at midnight.
Nó không đi qua cổng làng, không đi ban ngày, không đi chập tối, không đi rạng đông, mà chỉ dẫn đoàn hươu đi vào lúc nửa đêm.
Tasmā ekampi migaṃ avināsetvā araññaṃ pāvisi.
Therefore, without losing even a single deer, he entered the forest.
Vì vậy, nó vào rừng mà không để mất một con hươu nào.
Te tattha cattāro māse vasitvā sassesu uddhaṭesu pabbatā otariṃsu.
They stayed there for four months, and when the crops were harvested, they descended from the mountains.
Chúng ở đó bốn tháng, và khi lúa đã được thu hoạch, chúng xuống núi.
Tattha sīlavatanti sukhasīlatāya sīlavantānaṃ ācārasampannānaṃ.
Here, sīlavataṃ means 'those endowed with sīla,' 'those of good conduct,' due to their pleasant conduct.
Ở đây, sīlavataṃ có nghĩa là những người giữ giới, những người có hạnh kiểm tốt do có giới hạnh an lạc.
Atthoti vuḍḍhi.
Attho means 'growth' or 'prosperity.'
Attho có nghĩa là sự tăng trưởng.
Paṭisanthāravuttinanti dhammapaṭisanthāro ca āmisapaṭisanthāro ca etesaṃ vuttīti paṭisanthāravuttino, tesaṃ paṭisanthāravuttinaṃ.
Paṭisanthāravuttinaṃ means 'those whose practice is hospitality,' consisting of Dhamma-hospitality and material hospitality; for those who practice hospitality.
Paṭisanthāravuttinaṃ có nghĩa là những người có hạnh đối đãi hiếu khách, đó là hạnh đối đãi bằng Pháp (dhammapaṭisanthāra) và hạnh đối đãi bằng vật chất (āmisapaṭisanthāra).
Ettha ca pāpanivāraṇaovādānusāsanivasena dhammapaṭisanthāro ca, gocaralābhāpanagilānupaṭṭhānadhammikarakkhāvasena āmisapaṭisanthāro ca veditabbo.
Here, Dhamma-hospitality should be understood as giving advice and instruction to prevent evil, and material hospitality as providing alms, attending to the sick, and lawful protection.
Ở đây, cần hiểu rằng hạnh đối đãi bằng Pháp là qua việc khuyên răn, giáo huấn để ngăn chặn điều ác, còn hạnh đối đãi bằng vật chất là qua việc cúng dường vật thực, chăm sóc người bệnh, và bảo vệ theo Pháp.
Idaṃ vuttaṃ hoti – imesu dvīsu paṭisanthāresu ṭhitānaṃ ācārasampannānaṃ paṇḍitānaṃ vuḍḍhi nāma hotīti.
This is what is meant: for those wise ones of good conduct who are established in these two forms of hospitality, there is indeed growth.
Điều này có nghĩa là – đối với những bậc trí giả có đầy đủ oai nghi và hai loại tiếp đón này, sự tăng trưởng quả thật sẽ diễn ra.
Idāni taṃ vuḍḍhiṃ dassetuṃ puttamātaraṃ ālapanto viya ‘‘lakkhaṇaṃ passā’’tiādimāha.
Now, to show that growth, as if addressing the mother of his sons, he said "lakkhaṇaṃ passa" and so on.
Giờ đây, để chỉ rõ sự tăng trưởng đó, như thể đang gọi mẹ của các con, ngài đã nói: “Hãy xem Lakkhaṇa” và những lời tương tự.
Tatrāyaṃ saṅkhepattho – ācārapaṭisanthārasampannaṃ attano puttaṃ ekamigampi avināsetvā ñātisaṅghena purakkhataṃ parivāritaṃ āgacchantaṃ passa.
Here is the brief meaning: "Behold your son, endowed with good conduct and hospitality, approaching, surrounded and honored by his assembly of kinsmen, without losing even a single deer.
Trong đó, đây là ý nghĩa tóm tắt: – Hãy xem con trai của mình, người có đầy đủ oai nghi và sự tiếp đón, đến được bao quanh bởi đoàn quyến thuộc, không làm hại dù chỉ một con nai.
Tāya pana ācārapaṭisanthārasampadāya vihīnaṃ dandhapaññaṃ atha passasimaṃ kāḷaṃ ekampi ñātiṃ anavasesetvā suvihīnameva ñātīhi ekakaṃ āgacchantanti.
Then behold this Kāḷa, devoid of such good conduct and hospitality, dull-witted, approaching alone, as if utterly abandoned by his kinsmen, without leaving even one kinsman."
Nhưng rồi, hãy xem Kāḷa này, người thiếu sự thành tựu về oai nghi và sự tiếp đón đó, trí tuệ chậm lụt, đến một mình, không còn lại dù chỉ một người thân, quả thật hoàn toàn bị tước đoạt khỏi người thân.
Evaṃ puttaṃ abhinanditvā pana bodhisatto yāvatāyukaṃ ṭhatvā yathākammaṃ gato.
Thus, having rejoiced in his son, the Bodhisatta lived for as long as his life lasted and then passed away according to his kamma.
Sau khi hoan hỷ với con trai như vậy, Bồ Tát đã sống trọn tuổi thọ và ra đi theo nghiệp của mình.
Satthāpi ‘‘na, bhikkhave, sāriputto idāneva ñātisaṅghaparivārito sobhati, pubbepi sobhatiyeva.
The Teacher also said, "Monks, Sāriputta does not shine only now, surrounded by an assembly of kinsmen; he shone in the past as well.
Đức Phật cũng đã thuyết pháp này rằng: “Này các Tỳ Khưu, Xá Lợi Phất không chỉ bây giờ mới rực rỡ khi được đoàn thể quyến thuộc vây quanh, mà trước kia cũng đã rực rỡ.
Na ca devadatto etarahiyeva gaṇamhā parihīno, pubbepi parihīnoyevā’’ti imaṃ dhammadesanaṃ dassetvā dve vatthūni kathetvā anusandhiṃ ghaṭetvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā kāḷo devadatto ahosi, parisāpissa devadattaparisāva, lakkhaṇo sāriputto, parisā panassa buddhaparisā, mātā rāhulamātā, pitā pana ahameva ahosi’’nti.
And Devadatta is not only now fallen from his group; he was fallen in the past as well." Having given this Dhamma discourse and related the two stories, he connected the narrative and identified the Jātaka: "At that time, Kāḷa was Devadatta; his retinue was Devadatta's retinue. Lakkhaṇa was Sāriputta; his retinue was the Buddha's retinue. The mother was Rāhula's mother, and the father was I myself."
Và Devadatta không chỉ bây giờ mới suy yếu khỏi đoàn thể, mà trước kia cũng đã suy yếu.” Sau khi thuyết pháp này, kể hai câu chuyện, và kết nối các mối liên hệ, Ngài đã kết thúc câu chuyện Jātaka: “Lúc đó, Kāḷa chính là Devadatta, đoàn thể của y cũng chính là đoàn thể của Devadatta; Lakkhaṇa chính là Xá Lợi Phất, đoàn thể của vị ấy chính là đoàn thể của Đức Phật; người mẹ chính là mẹ của Rāhula, còn người cha chính là Ta vậy.”
Nigrodhameva seveyyāti idaṃ satthā jetavane viharanto kumārakassapattherassa mātaraṃ ārabbha kathesi.
Nigrodhameva seveyyā—this the Teacher related while dwelling at Jetavana, concerning the mother of the Elder Kumārakassapa.
Nigrodhaṃ eva seveyyā (Hãy nương tựa Nigrodha) – Đức Phật đã kể câu chuyện này khi Ngài trú tại Jetavana, liên quan đến mẹ của Trưởng lão Kumārakassapa.
Sā kira rājagahanagare mahāvibhavassa seṭṭhino dhītā ahosi ussannakusalamūlā parimadditasaṅkhārā pacchimabhavikā, antoghaṭe padīpo viya tassā hadaye arahattūpanissayo jalati.
She was, it is said, the daughter of a very wealthy merchant in Rājagaha, with abundant roots of merit, having subdued the conditioned formations, a being of her last existence; the potential for Arahantship glowed in her heart like a lamp in a jar.
Được biết, bà là con gái của một vị trưởng giả giàu có ở thành Rājagaha, có căn lành dồi dào, đã quán xét các pháp hữu vi, và là người sẽ đạt được giải thoát trong kiếp cuối cùng; trong trái tim bà, nhân duyên chứng Arahant bừng sáng như ngọn đèn trong chum kín.
Sā attānaṃ jānanakālato paṭṭhāya gehe anabhiratā pabbajitukāmā hutvā mātāpitaro āha – ‘‘ammatātā, mayhaṃ gharāvāse cittaṃ nābhiramati, ahaṃ niyyānike buddhasāsane pabbajitukāmā, pabbājetha ma’’nti.
From the time she knew herself, she was displeased with household life and desired to ordain, so she said to her parents, "Mother, Father, my mind finds no delight in household life; I wish to ordain in the liberating Buddha's Dispensation. Please let me ordain."
Từ khi biết mình, bà không còn ưa thích đời sống gia đình, muốn xuất gia, nên đã nói với cha mẹ: “Thưa cha mẹ, tâm con không còn hoan hỷ với đời sống gia đình. Con muốn xuất gia trong giáo pháp của Đức Phật, giáo pháp đưa đến giải thoát. Xin cha mẹ hãy cho con xuất gia.”
Amma, kiṃ vadesi, idaṃ kulaṃ bahuvibhavaṃ, tvañca amhākaṃ ekadhītā, na labbhā tayā pabbajitunti.
"Daughter, what are you saying? This family is very wealthy, and you are our only daughter. You cannot ordain."
“Con gái, con nói gì vậy? Gia đình này rất giàu có, và con là con gái duy nhất của chúng ta. Con không thể xuất gia được.”
Sā punappunaṃ yācitvāpi mātāpitūnaṃ santikā pabbajjaṃ alabhamānā cintesi ‘‘hotu, patikulaṃ gatā sāmikaṃ ārādhetvā pabbajissāmī’’ti.
Though she pleaded again and again, unable to obtain permission to ordain from her parents, she thought, "Very well, when I go to my husband's family, I will persuade my husband and ordain."
Dù đã thỉnh cầu nhiều lần nhưng không được cha mẹ cho phép xuất gia, bà nghĩ: “Thôi được, khi về nhà chồng, ta sẽ thuyết phục chồng và xuất gia.”
Sā vayappattā patikulaṃ gantvā patidevatā hutvā sīlavatī kalyāṇadhammā agāraṃ ajjhāvasi.
Having reached maturity, she went to her husband's family and lived as a devoted wife, virtuous and of good conduct.
Khi đến tuổi trưởng thành, bà về nhà chồng, trở thành một người vợ hiền, giữ giới, có thiện pháp, và sống trong gia đình.
Athassā saṃvāsamanvāya kucchiyaṃ gabbho patiṭṭhahi.
Then, as a result of their cohabitation, a fetus became established in her womb.
Sau khi sống chung với chồng, một bào thai đã hình thành trong bụng bà.
Sā gabbhassa patiṭṭhitabhāvaṃ na aññāsi.
She did not know that the fetus had become established.
Bà không biết về việc bào thai đã hình thành.
Atha tasmiṃ nagare nakkhattaṃ ghosayiṃsu, sakalanagaravāsino nakkhattaṃ kīḷiṃsu, nagaraṃ devanagaraṃ viya alaṅkatapaṭiyattaṃ ahosi.
Then, in that city, they proclaimed a festival. All the city dwellers celebrated the festival, and the city became adorned and prepared like a city of devas.
Lúc đó, người ta công bố lễ hội sao (nakkhatta) trong thành phố, và tất cả cư dân thành phố đều vui chơi lễ hội; thành phố được trang hoàng lộng lẫy như một thành phố chư thiên.
Sā pana tāva uḷārāyapi nakkhattakīḷāya vattamānāya attano sarīraṃ na vilimpati nālaṅkaroti, pakativeseneva vicarati.
But even though such a grand festival was taking place, she did not anoint or adorn her body; she went about in her usual manner.
Nhưng dù lễ hội sao đang diễn ra rất hoành tráng, bà vẫn không trang điểm hay tô điểm cơ thể mình, mà chỉ đi lại với vẻ ngoài bình thường.
Atha naṃ sāmiko āha – ‘‘bhadde, sakalanagaraṃ nakkhattanissitaṃ, tvaṃ pana sarīraṃ nappaṭijaggasī’’ti.
Then her husband said to her, “My dear, the entire city is engaged in the festival, but you are not attending to your body.”
Bấy giờ, chồng bà nói: “Này hiền thê, cả thành phố đang trong lễ hội sao, sao nàng lại không chăm sóc thân thể mình?”
Ayyaputta, dvattiṃsāya me kuṇapehi pūritaṃ sarīraṃ, kiṃ iminā alaṅkatena, ayañhi kāyo neva devanimmito, na brahmanimmito, na suvaṇṇamayo, na maṇimayo, na haricandanamayo, na puṇḍarīkakumuduppalagabbhasambhūto, na amatosadhapūrito, atha kho kuṇape jāto, mātāpettikasambhavo, aniccucchādanaparimaddanabhedanaviddhaṃsanadhammo, kaṭasivaḍḍhano, taṇhūpādinno, sokānaṃ nidānaṃ, paridevānaṃ vatthu, sabbarogānaṃ ālayo, kammakaraṇānaṃ paṭiggaho, antopūti, bahi niccapaggharaṇo, kimikulānaṃ āvāso, sivathikapayāto, maraṇapariyosāno, sabbalokassa cakkhupathe vattamānopi –
“My lord, my body is filled with thirty-two impurities; what is the use of adorning it? Indeed, this body is neither created by devas, nor by Brahmā, nor made of gold, nor made of jewels, nor made of red sandalwood, nor born from the core of white lotuses, kumuda lotuses, or blue lotuses, nor filled with ambrosial medicine. Rather, it is born from an impure mass, originated from mother and father, subject to impermanence, anointing, kneading, disintegration, and destruction; it increases the charnel ground, is clung to by craving, is the cause of sorrow, the basis of lamentation, the abode of all diseases, the receptacle for punishment, putrid within, constantly oozing externally, a dwelling for worms, destined for the charnel ground, ending in death. Even though it is visible to all the world—
“Thưa phu quân, thân thể con chứa đầy ba mươi hai thứ bất tịnh, trang điểm nó để làm gì? Thân này không phải do chư thiên tạo ra, cũng không phải do Phạm thiên tạo ra, không phải bằng vàng, không phải bằng ngọc, không phải bằng gỗ chiên đàn quý giá, không phải sinh ra từ nhụy sen trắng hay sen xanh, không phải chứa đầy thuốc trường sinh, mà là sinh ra từ những thứ bất tịnh, có nguồn gốc từ cha mẹ, có bản chất thay đổi, cần phải che đậy, xoa bóp, tan rã, hủy hoại, làm tăng thêm nghĩa địa, bị tham ái chấp thủ, là nguồn gốc của sầu muộn, là đối tượng của than khóc, là nơi trú ngụ của mọi bệnh tật, là nơi chứa đựng các hành động, bên trong thối rửa, bên ngoài luôn rỉ chảy, là nơi ở của các loài côn trùng, cuối cùng sẽ đến nghĩa địa, kết thúc bằng cái chết, dù hiện hữu trước mắt mọi người –
Ayyaputta, imaṃ kāyaṃ alaṅkaritvā kiṃ karissāmi?
My lord, what shall I do by adorning this body?
Thưa phu quân, con trang điểm thân này để làm gì?
Nanu imassa alaṅkatakaraṇaṃ gūthapuṇṇaghaṭassa bahi cittakammakaraṇaṃ viya hotīti?
Isn't adorning it like painting the outside of a pot full of excrement?”
Há chẳng phải việc trang điểm này giống như tô vẽ bên ngoài một chum đầy phân sao?
Seṭṭhiputto tassā vacanaṃ sutvā āha ‘‘bhadde, tvaṃ imassa sarīrassa ime dose passamānā kasmā na pabbajasī’’ti?
Hearing her words, the rich man's son said, “My dear, seeing these faults in this body, why don't you go forth?”
Con trai của vị trưởng giả nghe lời bà nói, liền hỏi: “Này hiền thê, nàng thấy những lỗi lầm này của thân thể, sao nàng không xuất gia?”
‘‘Ayyaputta, ahaṃ pabbajjaṃ labhamānā ajjeva pabbajeyya’’nti.
“My lord, if I could obtain ordination, I would ordain today.”
“Thưa phu quân, nếu con được phép xuất gia, con sẽ xuất gia ngay hôm nay.”
Seṭṭhiputto ‘‘sādhu, ahaṃ taṃ pabbājessāmī’’ti vatvā mahādānaṃ pavattetvā mahāsakkāraṃ katvā mahantena parivārena bhikkhunupassayaṃ netvā taṃ pabbājento devadattapakkhiyānaṃ bhikkhunīnaṃ santike pabbājesi.
The rich man's son, saying, “Good, I will ordain you,” then gave a great donation, performed great honors, and with a large retinue, led her to the bhikkhunī monastery and ordained her among the bhikkhunīs of Devadatta’s faction.
Con trai của vị trưởng giả nói: “Tốt lắm, ta sẽ cho nàng xuất gia.” Sau khi nói vậy, anh ta đã tổ chức một buổi bố thí lớn, làm lễ trọng thể, và đưa bà đến tu viện Tỳ Khưu Ni với một đoàn tùy tùng đông đảo. Anh ta cho bà xuất gia tại chỗ các Tỳ Khưu Ni thuộc phe của Devadatta.
Sā pabbajjaṃ labhitvā paripuṇṇasaṅkappā attamanā ahosi.
Having obtained ordination, she was content and delighted, her aspiration fulfilled.
Sau khi được xuất gia, bà rất hoan hỷ vì ước nguyện đã thành toàn.
Athassā gabbhe paripākaṃ gacchante indriyānaṃ aññathattaṃ hatthapādapiṭṭhīnaṃ bahalattaṃ udarapaṭalassa ca mahantataṃ disvā bhikkhuniyo taṃ pucchiṃsu ‘‘ayye, tvaṃ gabbhinī viya paññāyasi, kiṃ eta’’nti?
Then, as the fetus in her womb matured, the bhikkhunīs, seeing the change in her faculties, the thickening of her hands, feet, and back, and the enlargement of her abdomen, asked her, “Sister, you appear to be pregnant; what is this?”
Khi bào thai trong bụng bà lớn dần, các Tỳ Khưu Ni thấy các giác quan của bà thay đổi, tay chân và lưng trở nên to hơn, và bụng cũng lớn hơn, liền hỏi bà: “Này tỷ kheo ni, hình như cô đang mang thai, chuyện gì vậy?”
Ayye, ‘‘idaṃ nāma kāraṇa’’nti na jānāmi, sīlaṃ pana me paripuṇṇanti.
“Sisters, I do not know what the cause is, but my sīla is complete.”
“Thưa các tỷ kheo ni, con không biết ‘nguyên nhân này’ là gì, nhưng giới của con thì hoàn toàn thanh tịnh.”
Atha naṃ tā bhikkhuniyo devadattassa santikaṃ netvā devadattaṃ pucchiṃsu ‘‘ayya, ayaṃ kuladhītā kicchena sāmikaṃ ārādhetvā pabbajjaṃ labhi, idāni panassā gabbho paññāyati, mayaṃ imassa gabbhassa gihikāle vā pabbajitakāle vā laddhabhāvaṃ na jānāma, kiṃdāni karomā’’ti?
Then those bhikkhunīs, taking her to Devadatta, asked Devadatta, "Venerable sir, this daughter of a good family obtained ordination with difficulty after pleasing her husband. Now, however, her pregnancy is evident. We do not know whether this pregnancy occurred during her lay life or after ordination. What should we do now?"
Bấy giờ, các Tỳ Khưu Ni đó dẫn bà đến gặp Devadatta và hỏi Devadatta: “Bạch thầy, cô gái dòng dõi này đã khó khăn lắm mới thuyết phục được chồng để xuất gia, nhưng bây giờ cô ấy lại có thai. Chúng con không biết cái thai này được hình thành khi cô ấy còn là cư sĩ hay sau khi xuất gia. Bây giờ chúng con phải làm gì?”
Devadatto attano abuddhabhāvena ca khantimettānuddayānañca natthitāya evaṃ cintesi ‘‘devadattapakkhikā bhikkhunī kucchinā gabbhaṃ pariharati, devadatto ca taṃ ajjhupekkhatiyevāti mayhaṃ garahā uppajjissati, mayā imaṃ uppabbājetuṃ vaṭṭatī’’ti.
Devadatta, due to his lack of wisdom and the absence of patience, loving-kindness, and compassion, thought thus: "A bhikkhunī of Devadatta's faction is carrying a child in her womb, and Devadatta merely overlooks it – such blame will arise against me. I should expel her from the Order."
Devadatta, vì sự thiếu trí tuệ và không có lòng nhẫn nại, từ bi, thương xót, đã nghĩ: “Một Tỳ Khưu Ni thuộc phe Devadatta đang mang thai, mà Devadatta lại bỏ mặc cô ấy, thì tiếng xấu sẽ nổi lên về ta. Ta phải trục xuất cô ấy.”
So avīmaṃsitvāva selaguḷaṃ pavaṭṭayamāno viya pakkhanditvā ‘‘gacchatha, imaṃ uppabbājethā’’ti āha.
So, without investigating, he rushed in as if rolling a stone ball, and said, "Go, expel her from the Order!"
Y không điều tra mà vội vã hành động như thể đang lăn một tảng đá, nói: “Hãy đi, trục xuất cô ấy!”
Tā tassa vacanaṃ sutvā uṭṭhāya vanditvā upassayaṃ gatā.
Hearing his words, they rose, paid homage, and went to the monastery.
Nghe lời y, các Tỳ Khưu Ni đứng dậy, đảnh lễ và trở về tu viện.
Atha sā daharā tā bhikkhuniyo āha – ‘‘ayye, na devadattatthero buddho, nāpi mayhaṃ tassa santike pabbajjā, loke pana aggapuggalassa sammāsambuddhassa santike mayhaṃ pabbajjā, sā ca pana me dukkhena laddhā, mā naṃ antaradhāpetha, etha maṃ gahetvā satthu santikaṃ jetavanaṃ gacchathā’’ti.
Then that young bhikkhunī said to those bhikkhunīs, "Venerable sirs, Devadatta Thera is not the Buddha, nor is my ordination from him. My ordination is from the Sammāsambuddha, the foremost person in the world, and I obtained it with suffering. Do not destroy it. Come, take me and go to the Teacher at Jetavana."
Bấy giờ, cô gái trẻ đó nói với các Tỳ Khưu Ni: “Thưa các tỷ kheo ni, Trưởng lão Devadatta không phải là Phật, và con cũng không xuất gia dưới sự hướng dẫn của ông ấy. Con đã xuất gia dưới sự hướng dẫn của bậc tối thượng trong thế gian, Đức Chánh Đẳng Giác, và việc xuất gia này con đã khó khăn lắm mới đạt được. Xin đừng hủy hoại nó. Hãy đưa con đến gặp Đức Phật tại Jetavana.”
Tā taṃ ādāya rājagahā pañcacattālīsayojanikaṃ maggaṃ atikkamma anupubbena jetavanaṃ patvā satthāraṃ vanditvā tamatthaṃ ārocesuṃ.
Taking her, they traveled the forty-five yojana path from Rājagaha, and gradually reached Jetavana. They paid homage to the Teacher and reported the matter.
Họ đưa bà đi, vượt qua quãng đường bốn mươi lăm dojana từ Rājagaha, và dần dần đến Jetavana. Sau khi đảnh lễ Đức Phật, họ trình bày sự việc.
Satthā cintesi – ‘‘kiñcāpi gihikāle etissā gabbho patiṭṭhito, evaṃ santepi ‘samaṇo gotamo devadattena jahitaṃ ādāya caratī’ti titthiyānaṃ okāso bhavissati.
The Teacher considered, "Even if her pregnancy was established during her lay life, still, there will be an opportunity for sectarians to say, 'The ascetic Gotama goes about taking what Devadatta has abandoned.'
Đức Phật suy nghĩ: “Mặc dù bào thai của cô ấy đã hình thành khi cô ấy còn là cư sĩ, nhưng nếu như vậy, những người ngoại đạo sẽ có cơ hội nói rằng ‘Sa Môn Gotama đang chấp nhận người bị Devadatta từ bỏ.’
Tasmā imaṃ kathaṃ pacchindituṃ sarājikāya parisāya majjhe imaṃ adhikaraṇaṃ vinicchituṃ vaṭṭatī’’ti.
Therefore, to put an end to this talk, it is proper to settle this case in the midst of the assembly including the king."
Vì vậy, để chấm dứt câu chuyện này, cần phải giải quyết vụ việc này giữa hội chúng có cả vua.”
Punadivase rājānaṃ pasenadikosalaṃ mahāanāthapiṇḍikaṃ cūḷaanāthapiṇḍikaṃ visākhaṃ mahāupāsikaṃ aññāni ca abhiññātāni mahākulāni pakkosāpetvā sāyanhasamaye catūsu parisāsu sannipatitāsu upālittheraṃ āmantesi ‘‘gaccha, tvaṃ catuparisamajjhe imissā daharabhikkhuniyā kammaṃ sodhehī’’ti.
The next day, having summoned King Pasenadi Kosala, Mahā Anāthapiṇḍika, Cūḷa Anāthapiṇḍika, Visākhā the great laywoman, and other well-known noble families, in the evening, when the four assemblies were gathered, he addressed Upāli Thera, "Go, you should clear the matter of this young bhikkhunī in the midst of the four assemblies."
Ngày hôm sau, Đức Phật cho mời Vua Pasenadi Kosala, Đại Trưởng giả Anāthapiṇḍika, Tiểu Anāthapiṇḍika, Đại Nữ cư sĩ Visākhā và các gia đình danh tiếng khác. Vào buổi chiều, khi bốn hội chúng đã tập hợp, Ngài gọi Trưởng lão Upāli và nói: “Này Upāli, hãy đi và giải quyết vụ việc của nữ Tỳ-khưu-ni trẻ này giữa bốn hội chúng.”
‘‘Sādhu, bhante’’ti thero parisamajjhaṃ gantvā attano paññattāsane nisīditvā rañño purato visākhaṃ upāsikaṃ pakkosāpetvā imaṃ adhikaraṇaṃ paṭicchāpesi ‘‘gaccha visākhe, ‘ayaṃ daharā asukamāse asukadivase pabbajitā’ti tathato ñatvā imassa gabbhassa pure vā pacchā vā laddhabhāvaṃ jānāhī’’ti.
"Very well, Bhante," the Elder replied. He went to the midst of the assembly, sat on the seat prepared for him, and in front of the king, summoned Visākhā the laywoman and entrusted her with this matter: "Go, Visākhā, having truly ascertained 'this young woman was ordained in such a month on such a day,' determine whether this pregnancy occurred before or after."
“Thưa vâng, bạch Thế Tôn,” Trưởng lão đáp lời, rồi đi đến giữa hội chúng, ngồi trên chỗ đã được sắp đặt cho mình. Trước mặt nhà vua, Ngài cho gọi nữ cư sĩ Visākhā và giao cho bà vụ việc này: “Này Visākhā, hãy đi, sau khi biết rõ ‘nữ Tỳ-khưu-ni trẻ này đã xuất gia vào tháng đó, ngày đó,’ hãy xác định xem cái thai này được hình thành trước hay sau (khi xuất gia).”
Upāsikā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā sāṇiṃ parikkhipāpetvā antosāṇiyaṃ daharabhikkhuniyā hatthapādanābhiudarapariyosānādīni oloketvā māsadivase samānetvā gihibhāve gabbhassa laddhabhāvaṃ tathato ñatvā therassa santikaṃ gantvā tamatthaṃ ārocesi.
The laywoman, saying "Very well," agreed. She had a screen erected, and inside the screen, she examined the young bhikkhunī's hands, feet, navel, abdomen, and other parts. By correlating the months and days, she truly ascertained that the pregnancy had occurred during her lay state. She then went to the Elder and reported the matter.
Nữ cư sĩ “vâng lời” rồi cho căng màn che, bên trong màn che, bà xem xét tay, chân, rốn, bụng và các phần khác của nữ Tỳ-khưu-ni trẻ, đối chiếu ngày tháng và biết rõ cái thai được hình thành khi cô ấy còn là cư sĩ. Sau đó, bà đến chỗ vị Trưởng lão và báo cáo sự việc.
Thero catuparisamajjhe taṃ bhikkhuniṃ suddhaṃ akāsi.
The Elder declared that bhikkhunī pure in the midst of the four assemblies.
Vị Trưởng lão đã tuyên bố nữ Tỳ-khưu-ni ấy vô tội giữa bốn hội chúng.
Sā suddhā hutvā bhikkhusaṅghañca satthārañca vanditvā bhikkhunīhi saddhiṃ upassayameva gatā.
Having been cleared, she paid homage to the Saṅgha and the Teacher, and went back to the monastery with the bhikkhunīs.
Sau khi được tuyên bố vô tội, cô ấy đảnh lễ Tăng chúng và Đức Đạo Sư, rồi cùng các Tỳ-khưu-ni trở về Tịnh xá.
Sā gabbhaparipākamanvāya padumuttarapādamūle patthitapatthanaṃ mahānubhāvaṃ puttaṃ vijāyi.
When her pregnancy reached full term, she gave birth to a son of great power, whose aspiration had been made at the feet of Padumuttara Buddha.
Khi cái thai đã đủ tháng, cô ấy đã sinh ra một người con trai có đại uy lực, như đã từng ước nguyện dưới chân Đức Phật Padumuttara.
Athekadivasaṃ rājā bhikkhunupassayasamīpena gacchanto dārakasaddaṃ sutvā amacce pucchi.
Then one day, the king, passing near the bhikkhunī monastery, heard the sound of a child and asked his ministers.
Một ngày nọ, nhà vua đi ngang qua gần Tịnh xá của các Tỳ-khưu-ni, nghe tiếng trẻ con khóc bèn hỏi các quan đại thần.
Amaccā taṃ kāraṇaṃ ñatvā ‘‘deva, daharabhikkhunī puttaṃ vijātā, tasseso saddo’’ti āhaṃsu.
The ministers, knowing the reason, said, "Your Majesty, the young bhikkhunī has given birth to a son; that is his sound."
Các quan đại thần biết rõ sự việc ấy bèn thưa: “Tâu Đại vương, một nữ Tỳ-khưu-ni trẻ đã sinh con, đó là tiếng khóc của đứa bé ấy.”
‘‘Bhikkhunīnaṃ, bhaṇe, dārakapaṭijagganaṃ nāma palibodho, mayaṃ naṃ paṭijaggissāmā’’ti rājā taṃ dārakaṃ nāṭakitthīnaṃ dāpetvā kumāraparihārena vaḍḍhāpesi.
"Looking after a child, sirs, is an impediment for bhikkhunīs. We will look after him," said the king, and he gave the child to actresses and had him raised with the care of a prince.
“Này các khanh, việc chăm sóc trẻ con là một chướng ngại cho các Tỳ-khưu-ni. Chúng ta sẽ chăm sóc đứa bé này.” Nhà vua bèn giao đứa bé cho các vũ nữ và nuôi dưỡng như một hoàng tử.
Nāmaggahaṇadivase cassa ‘‘kassapo’’ti nāmaṃ akaṃsu.
On the naming day, they gave him the name "Kassapa."
Vào ngày đặt tên, họ đặt tên cho đứa bé là “Kassapa”.
Atha naṃ kumāraparihārena vaḍḍhitattā ‘‘kumārakassapo’’ti sañjāniṃsu.
Then, because he was raised with princely care, they came to know him as "Kumārakassapa."
Vì được nuôi dưỡng như một hoàng tử, sau đó họ gọi cậu là “Kumārakassapa”.
So sattavassikakāle satthu santike pabbajitvā paripuṇṇavasso upasampadaṃ labhitvā gacchante gacchante kāle dhammakathikesu citrakathī ahosi.
At the age of seven, he was ordained by the Teacher, and having completed his full years, he received the higher ordination. As time passed, he became an eloquent speaker among the Dhamma speakers.
Khi lên bảy tuổi, cậu xuất gia với Đức Đạo Sư, đến tuổi trưởng thành thì thọ Tỳ-khưu giới. Theo thời gian, trong số các vị thuyết pháp, Ngài trở thành một nhà thuyết pháp tài hoa.
Atha naṃ satthā ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ cittakathikānaṃ yadidaṃ kumārakassapo’’ti (a. ni. 1.209, 217) etadagge ṭhapesi.
Then the Teacher established him as foremost, saying, ‘‘Among my bhikkhu disciples who are eloquent speakers, Bhikkhus, Kumārakassapa is the foremost.’’
Sau đó, Đức Đạo Sư đã xếp Ngài vào hàng tối thượng trong số các Tỳ-khưu đệ tử là những nhà thuyết pháp tài hoa, nói rằng: “Này các Tỳ-khưu, trong số các Tỳ-khưu đệ tử của Ta, những người thuyết pháp tài hoa, Kumārakassapa là bậc tối thượng.”
So pacchā vammikasutte (ma. ni. 1.249 ādayo) arahattaṃ pāpuṇi.
Later, he attained Arahantship through the Vammika Sutta.
Về sau, Ngài đạt được quả A-la-hán qua kinh Vammika (M.I.249 tt.).
Mātāpissa bhikkhunī vipassanaṃ vaḍḍhetvā aggaphalaṃ pattā.
His mother, the bhikkhunī, also developed insight and attained the highest fruit.
Mẹ của Ngài, vị Tỳ-khưu-ni ấy, cũng phát triển tuệ quán và đạt được quả tối thượng.
Kumārakassapatthero buddhasāsane gaganamajjhe puṇṇacando viya pākaṭo jāto.
Venerable Kumārakassapa became renowned in the Buddha’s Dispensation like a full moon in the middle of the sky.
Trưởng lão Kumārakassapa đã trở nên nổi tiếng trong giáo pháp của Đức Phật, giống như vầng trăng tròn giữa bầu trời.
Athekadivasaṃ tathāgato pacchābhattaṃ piṇḍapātapaṭikkanto bhikkhūnaṃ ovādaṃ datvā gandhakuṭiṃ pāvisi.
Then, one day, after his meal and returning from his alms round, the Tathāgata gave admonition to the bhikkhus and entered the Perfumed Chamber.
Rồi một ngày nọ, sau khi dùng bữa và thọ thực, Đức Như Lai đã ban lời giáo huấn cho các Tỳ-khưu rồi đi vào Hương thất.
Bhikkhū ovādaṃ gahetvā attano attano rattiṭṭhānadivāṭṭhānesu divasabhāgaṃ khepetvā sāyanhasamaye dhammasabhāyaṃ sannipatitvā ‘‘āvuso, devadattena attano abuddhabhāvena ceva khantimettādīnañca abhāvena kumārakassapatthero ca therī ca ubho nāsitā, sammāsambuddho pana attano dhammarājatāya ceva khantimettānuddayasampattiyā ca ubhinnampi tesaṃ paccayo jāto’’ti buddhaguṇe vaṇṇayamānā nisīdiṃsu.
The bhikkhus, having received the admonition, spent the day in their respective night-quarters and day-quarters, and in the evening, they gathered in the Dhamma hall, saying, ‘‘Friends, Devadatta, through his own foolishness and lack of patience and loving-kindness, ruined both Venerable Kumārakassapa and the Therī. But the Perfectly Self-Awakened One, through his kingship of Dhamma and his possession of patience, loving-kindness, and compassion, became a benefactor to both of them,’’ and they sat praising the Buddha’s virtues.
Các Tỳ-khưu đã tiếp nhận lời giáo huấn, trải qua thời gian ban ngày tại chỗ ở ban đêm và chỗ ở ban ngày của mình. Vào buổi chiều, họ tập hợp tại Pháp đường và ngồi xuống, tán thán công đức của Đức Phật: “Này các bạn, Devadatta do sự vô minh của mình và do thiếu nhẫn nhục, từ bi, v.v., đã hủy hoại cả Trưởng lão Kumārakassapa và vị Trưởng lão Ni. Nhưng Đức Chánh Đẳng Giác, do là Pháp Vương của mình và do đầy đủ nhẫn nhục, từ bi, thương xót, đã trở thành nơi nương tựa cho cả hai vị ấy.”
Satthā buddhalīlāya dhammasabhaṃ āgantvā paññattāsane nisīditvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchi.
The Teacher came to the Dhamma hall with the Buddha’s majestic gait, sat on the prepared seat, and asked, ‘‘Bhikkhus, what topic are you discussing as you sit here now?’’
Đức Đạo Sư, với phong thái của một vị Phật, đến Pháp đường, ngồi trên chỗ đã được sắp đặt và hỏi: “Này các Tỳ-khưu, hiện giờ các ông đang ngồi lại bàn luận về câu chuyện gì vậy?”
‘‘Bhante, tumhākameva guṇakathāyā’’ti sabbaṃ ārocayiṃsu.
‘‘Bhante, we were just discussing your virtues,’’ they reported everything.
“Bạch Thế Tôn, chúng con đang bàn luận về những công đức của chính Ngài,” họ đã báo cáo tất cả.
Na, bhikkhave, tathāgato idāneva imesaṃ ubhinnaṃ paccayo ca patiṭṭhā ca jāto, pubbepi ahosiyevāti.
‘‘Bhikkhus, the Tathāgata has not only now become a benefactor and support for these two; he was so in the past as well,’’ he said.
“Này các Tỳ-khưu, Đức Như Lai không chỉ bây giờ mới là nơi nương tựa và là chỗ dựa cho hai vị này, mà trong quá khứ cũng đã từng như vậy.”
Bhikkhū tassatthassāvibhāvatthāya bhagavantaṃ yāciṃsu.
The bhikkhus requested the Bhagavā to reveal the meaning of that statement.
Các Tỳ-khưu đã thỉnh cầu Đức Thế Tôn để làm sáng tỏ ý nghĩa đó.
Bhagavā bhavantarena paṭicchannaṃ kāraṇaṃ pākaṭaṃ akāsi.
The Bhagavā then revealed the hidden cause from a past existence.
Đức Thế Tôn đã làm sáng tỏ sự việc bị che giấu từ một kiếp trước.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārayamāne bodhisatto migayoniyaṃ paṭisandhiṃ gaṇhi.
In the past, when Brahmadatta was reigning in Bārāṇasī, the Bodhisatta took rebirth in the animal realm as a deer.
Trong quá khứ, khi vua Brahmadatta trị vì ở Bārāṇasī, Bồ Tát đã tái sinh vào loài nai.
So mātukucchito nikkhanto suvaṇṇavaṇṇo ahosi, akkhīni panassa maṇiguḷasadisāni ahesuṃ, siṅgāni rajatavaṇṇāni, mukhaṃ rattakambalapuñjavaṇṇaṃ, hatthapādapariyantā lākhārasaparikammakatā viya, vāladhi camarassa viya ahosi, sarīraṃ panassa mahantaṃ assapotakappamāṇaṃ ahosi.
Born from his mother’s womb, he was golden in color; his eyes were like jewels, his horns were silver-colored, his mouth was the color of a red blanket-pile, the tips of his hooves were as if adorned with lac-dye, and his tail was like that of a yak; his body was large, the size of a young horse.
Khi ra khỏi bụng mẹ, Ngài có màu vàng óng, mắt Ngài giống như những viên ngọc quý, sừng màu bạc, miệng màu đỏ như đống vải đỏ, các đầu chân tay như được trang điểm bằng nước sơn mài, đuôi Ngài giống như đuôi bò yak, và thân thể Ngài to lớn như một con ngựa con.
So pañcasatamigaparivāro araññe vāsaṃ kappesi nāmena nigrodhamigarājā nāma.
Surrounded by five hundred deer, he dwelled in the forest, named Nigrodhamigarājā.
Ngài sống trong rừng với đoàn tùy tùng năm trăm con nai, tên là Nai chúa Nigrodha.
Avidūre panassa aññopi pañcasatamigaparivāro sākhamigo nāma vasati, sopi suvaṇṇavaṇṇova ahosi.
Not far from him, another deer king named Sākhamiga, also golden in color, lived with his retinue of five hundred deer.
Không xa chỗ Ngài, cũng có một con nai khác tên là Nai Sākha, cũng có đoàn tùy tùng năm trăm con nai, và cũng có màu vàng óng.
Tena samayena bārāṇasirājā migavadhappasuto hoti, vinā maṃsena na bhuñjati, manussānaṃ kammacchedaṃ katvā sabbe negamajānapade sannipātetvā devasikaṃ migavaṃ gacchati.
At that time, the King of Bārāṇasī was fond of hunting deer; he would not eat without meat. He halted the work of the people, gathered all the town and country folk, and went hunting deer daily.
Vào thời đó, vua Bārāṇasī rất ham săn nai, không ăn gì nếu không có thịt. Nhà vua đã cho dừng công việc của người dân, tập hợp tất cả dân chúng trong thành và các vùng lân cận, rồi ngày nào cũng đi săn nai.
Manussā cintesuṃ – ‘‘ayaṃ rājā amhākaṃ kammacchedaṃ karoti, yaṃnūna mayaṃ uyyāne migānaṃ nivāpaṃ vapitvā pānīyaṃ sampādetvā bahū mige uyyānaṃ pavesetvā dvāraṃ bandhitvā rañño niyyādeyyāmā’’ti.
The people thought, ‘‘This king is halting our work. What if we were to sow fodder for deer in the royal park, prepare water, drive many deer into the park, close the gate, and hand them over to the king?’’
Người dân suy nghĩ: “Vị vua này làm cho công việc của chúng ta bị gián đoạn. Hay là chúng ta hãy gieo thức ăn cho nai trong vườn, chuẩn bị nước uống, lùa nhiều nai vào vườn, đóng cổng lại rồi dâng lên nhà vua?”
Te sabbe uyyāne migānaṃ nivāpatiṇāni ropetvā udakaṃ sampādetvā dvāraṃ yojetvā vāgurāni ādāya muggarādinānāvudhahatthā araññaṃ pavisitvā mige pariyesamānā ‘‘majjhe ṭhite mige gaṇhissāmā’’ti yojanamattaṃ ṭhānaṃ parikkhipitvā saṅkhipamānā nigrodhamigasākhamigānaṃ vasanaṭṭhānaṃ majjhe katvā parikkhipiṃsu.
So, they all planted fodder grass for deer in the park, prepared water, set up a gate, and taking snares and various weapons such as clubs in hand, they entered the forest. Searching for deer, they surrounded an area of about a yojana, intending to catch the deer in the middle, and then they narrowed the circle, making the dwelling place of the Nigrodha and Sākha deer kings the center.
Tất cả họ đã trồng cỏ làm thức ăn cho nai trong vườn, chuẩn bị nước, lắp đặt cổng, rồi mang theo lưới và các loại vũ khí khác như dùi cui, đi vào rừng. Họ tìm kiếm nai, bao vây một khu vực rộng một do-tuần với ý định “sẽ bắt những con nai ở giữa”, rồi thu hẹp vòng vây, bao quanh khu vực mà Nai chúa Nigrodha và Nai Sākha đang ở.
Atha naṃ migagaṇaṃ disvā rukkhagumbādayo ca bhūmiñca muggarehi paharantā migagaṇaṃ gahanaṭṭhānato nīharitvā asisattidhanuādīni āvudhāni uggiritvā mahānādaṃ nadantā taṃ migagaṇaṃ uyyānaṃ pavesetvā dvāraṃ pidhāya rājānaṃ upasaṅkamitvā ‘‘deva, nibaddhaṃ migavaṃ gacchantā amhākaṃ kammaṃ nāsetha, amhehi araññato mige ānetvā tumhākaṃ uyyānaṃ pūritaṃ, ito paṭṭhāya tesaṃ maṃsāni khādathā’’ti rājānaṃ āpucchitvā pakkamiṃsu.
Then, seeing the herd of deer, they struck trees, bushes, and the ground with clubs, driving the deer herd out of their thickets. Raising their swords, spears, bows, and other weapons, they shouted loudly, drove that herd of deer into the park, closed the gate, approached the king, and said, ‘‘Your Majesty, by constantly going hunting, you are destroying our work. We have brought deer from the forest and filled your park. From now on, you may eat their flesh.’’ Having informed the king, they departed.
Sau đó, khi thấy đàn nai, họ dùng dùi cui đập vào cây cối, bụi rậm và mặt đất, lùa đàn nai ra khỏi nơi ẩn nấp, rồi giương cao gươm, dao, cung và các vũ khí khác, la hét ầm ĩ, lùa đàn nai vào vườn. Họ đóng cổng lại, đến gặp nhà vua và thưa: “Tâu Đại vương, việc Ngài thường xuyên đi săn nai làm gián đoạn công việc của chúng con. Chúng con đã lùa nai từ rừng về đầy vườn của Ngài. Từ nay trở đi, xin Ngài hãy ăn thịt của chúng.” Sau khi xin phép nhà vua, họ rời đi.
Rājā tesaṃ vacanaṃ sutvā uyyānaṃ gantvā mige olokento dve suvaṇṇamige disvā tesaṃ abhayaṃ adāsi.
The king, hearing their words, went to the park and, observing the deer, saw the two golden deer and granted them immunity.
Nhà vua nghe lời họ nói, đi vào vườn, nhìn thấy hai con nai vàng óng bèn ban lệnh miễn tội cho chúng.
Tato paṭṭhāya pana kadāci sayaṃ gantvā ekaṃ migaṃ vijjhitvā āneti, kadācissa bhattakārako gantvā vijjhitvā āharati.
From that time onwards, sometimes he himself would go, shoot a deer, and bring it; sometimes his cook would go, shoot one, and bring it.
Từ đó trở đi, đôi khi nhà vua tự mình đi săn một con nai rồi mang về, đôi khi người nấu ăn của vua đi săn rồi mang về.
Migā dhanuṃ disvāva maraṇabhayena tajjitā palāyanti, dve tayo pahāre labhitvā kilamantipi, gilānāpi honti, maraṇampi pāpuṇanti.
Seeing the bow, the deer, terrified by the fear of death, fled; even after receiving two or three blows, they became exhausted, fell ill, and even met death.
Những con nai, vừa thấy cung tên là đã sợ chết mà bỏ chạy. Chúng bị thương hai ba lần, kiệt sức, bệnh tật, và cũng có khi chết.
Migagaṇo taṃ pavattiṃ bodhisattassa ārocesi.
The herd of deer reported that matter to the Bodhisatta.
Đàn nai đã báo cáo tình hình đó cho Bồ Tát.
So sākhaṃ pakkosāpetvā āha – ‘‘samma, bahū migā nassanti, ekaṃsena maritabbe sati ito paṭṭhāya mā kaṇḍena mige vijjhantu, dhammagaṇḍikaṭṭhāne migānaṃ vāro hotu.
He had Sākha summoned and said, “Friend, many deer are perishing. Since death is certain, from now on, do not shoot deer with arrows. Let there be a turn for the deer at the execution block (dhammagaṇḍika).
Ngài cho gọi Nai Sākha và nói: “Này bạn, nhiều con nai đang bị chết. Khi phải chết một cách chắc chắn như vậy, từ nay trở đi, đừng dùng tên bắn nai nữa. Hãy để các con nai thay phiên nhau đến chỗ cột pháp (dhammagaṇḍika).”
Ekadivasaṃ mama parisāya vāro pāpuṇātu, ekadivasaṃ tava parisāya, vārappatto migo gantvā dhammagaṇḍikāya gīvaṃ ṭhapetvā nipajjatu, evaṃ sante migā kilantā na bhavissantī’’ti.
One day let it be the turn for my herd, one day for your herd. The deer whose turn it is should go, place its neck on the execution block, and lie down. In this way, the deer will not suffer.”
“Một ngày, đến lượt đàn của tôi; một ngày, đến lượt đàn của bạn. Con nai đến lượt sẽ đi đến chỗ cột pháp, đặt cổ lên đó rồi nằm xuống. Làm như vậy, các con nai sẽ không bị kiệt sức.”
So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi.
He agreed, saying, “Very well.”
Nai Sākha “vâng lời” chấp thuận.
Tato paṭṭhāya vārappattova migo gantvā dhammagaṇḍikāya gīvaṃ ṭhapetvā nipajjati, bhattakārako āgantvā tattha nipannakameva gahetvā gacchati.
From that time onwards, the deer whose turn it was would go, place its neck on the execution block, and lie down; the cook would come and take that very deer which was lying there.
Từ đó trở đi, con nai đến lượt sẽ tự mình đi đến chỗ cột pháp, đặt cổ lên đó rồi nằm xuống. Người nấu ăn đến và bắt con nai đang nằm ở đó rồi mang đi.
Athekadivasaṃ sākhamigassa parisāya ekissā gabbhinimigiyā vāro pāpuṇi.
Then, one day, it was the turn of a pregnant doe from Sākha deer’s herd.
Một ngày nọ, đến lượt một con nai cái đang mang thai thuộc đàn của Nai Sākha.
Sā sākhaṃ upasaṅkamitvā ‘‘sāmi, ahaṃ gabbhinī, puttaṃ vijāyitvā dve janā vāraṃ gamissāma, mayhaṃ vāraṃ atikkāmehī’’ti āha.
She approached Sākha and said, “My lord, I am pregnant. After giving birth to a son, we two will go for our turn. Please let my turn pass.”
Nó đến gặp Nai Sākha và nói: “Thưa chúa tể, tôi đang mang thai. Sau khi sinh con, hai mẹ con chúng tôi sẽ đến lượt. Xin hãy hoãn lượt của tôi.”
So ‘‘na sakkā tava vāraṃ aññesaṃ pāpetuṃ, tvameva tuyhaṃ vāraṃ jānissasi, gacchāhī’’ti āha.
He said, “It is not possible to pass your turn to others. You yourself will know your turn. Go!”
Nai Sākha nói: “Không thể chuyển lượt của cô cho con nai khác được. Cô hãy tự lo lượt của mình đi.”
Sā tassa santikā anuggahaṃ alabhamānā bodhisattaṃ upasaṅkamitvā tamatthaṃ ārocesi.
Unable to obtain his favor, she approached the Bodhisatta and reported the matter.
Không nhận được sự giúp đỡ từ Nai Sākha, nó đến gặp Bồ Tát và báo cáo sự việc.
So tassā vacanaṃ sutvā ‘‘hotu gaccha tvaṃ, ahaṃ te vāraṃ atikkāmessāmī’’ti sayaṃ gantvā dhammagaṇḍikāya sīsaṃ katvā nipajji.
Hearing her words, he said, “Very well, you go. I will let your turn pass,” and he himself went, placed his head on the execution block, and lay down.
Ngài nghe lời nó nói, bèn bảo: “Được rồi, cô hãy đi đi. Tôi sẽ thay cô chịu lượt.” Rồi Ngài tự mình đi đến chỗ cột pháp, đặt đầu lên đó rồi nằm xuống.
Bhattakārako taṃ disvā ‘‘laddhābhayo migarājā dhammagaṇḍikāya nipanno, kiṃ nu kho kāraṇa’’nti vegena gantvā rañño ārocesi.
Seeing him, the cook thought, “The deer king, who has been granted safety, is lying on the execution block. What could be the reason?” He quickly went and reported it to the king.
Người nấu ăn nhìn thấy Ngài bèn nói: “Nai chúa được miễn tội lại nằm ở chỗ cột pháp. Chắc có chuyện gì đây?” Rồi anh ta vội vàng đến báo cáo với nhà vua.
Rājā tāvadeva rathaṃ āruyha mahantena parivārena āgantvā bodhisattaṃ disvā āha ‘‘samma migarāja, nanu mayā tuyhaṃ abhayaṃ dinnaṃ, kasmā tvaṃ idha nipanno’’ti.
The king immediately mounted his chariot and came with a large retinue. Seeing the Bodhisatta, he said, “Friend, King of Deer, did I not grant you safety? Why are you lying here?”
Vua liền đó, cưỡi xe, cùng đoàn tùy tùng đông đảo đến, thấy Bồ-tát bèn nói: “Này vua nai, chẳng phải ta đã ban sự an toàn cho ngươi sao, cớ sao ngươi lại nằm ở đây?”
Mahārāja, gabbhinī migī āgantvā ‘‘mama vāraṃ aññassa pāpehī’’ti āha, na sakkā kho pana mayā ekassa maraṇadukkhaṃ aññassa upari nikkhipituṃ, svāhaṃ attano jīvitaṃ tassā datvā tassā santakaṃ maraṇaṃ gahetvā idha nipanno, mā aññaṃ kiñci āsaṅkittha, mahārājāti.
“Great King, a pregnant doe came and said, ‘Please pass my turn to another.’ But it is not possible for me to place the suffering of death of one upon another. So, I have given my life to her and taken her death upon myself, and I lie here. Do not suspect anything else, Great King.”
“Đại vương, một con nai cái đang mang thai đến nói: ‘Hãy chuyển lượt của tôi cho con khác.’ Nhưng tôi không thể đặt nỗi khổ cái chết của một người lên trên người khác. Vì vậy, tôi đã hiến mạng sống của mình cho nó, nhận lấy cái chết của nó mà nằm ở đây. Xin Đại vương đừng nghi ngờ gì khác.”
Rājā āha – ‘‘sāmi, suvaṇṇavaṇṇamigarāja, mayā na tādiso khantimettānuddayasampanno manussesupi diṭṭhapubbo, tena te pasannosmi, uṭṭhehi, tuyhañca tassā ca abhayaṃ dammī’’ti.
The king said, “My lord, golden-colored King of Deer, I have never before seen such a one endowed with patience, loving-kindness, and compassion, even among humans. Therefore, I am pleased with you. Arise! I grant safety to you and to her.”
Vua nói: “Chủ nhân, vua nai màu vàng, ta chưa từng thấy người nào có đầy đủ sự nhẫn nại, lòng từ bi và sự thương xót như vậy ngay cả trong loài người. Vì thế ta rất hoan hỷ với ngươi. Hãy đứng dậy, ta ban sự an toàn cho cả ngươi và con nai cái đó.”
‘‘Dvīhi abhaye laddhe avasesā kiṃ karissanti, narindā’’ti?
“If safety is granted to two, what will the remaining ones do, O King of Men?”
“Nếu hai chúng con được an toàn, hỡi vua loài người, những con còn lại sẽ làm gì?”
‘‘Avasesānampi abhayaṃ dammi, sāmī’’ti.
“I grant safety to the remaining ones too, my lord.”
“Ta sẽ ban sự an toàn cho cả những con còn lại, chủ nhân.”
‘‘Mahārāja, evampi uyyāneyeva migā abhayaṃ labhissanti, sesā kiṃ karissantī’’ti?
“Great King, even so, only the deer in the park will receive safety. What will the others do?”
“Đại vương, ngay cả như vậy, chỉ những con nai trong vườn được an toàn, những con khác sẽ làm gì?”
‘‘Etesampi abhayaṃ dammi, sāmī’’ti.
“I grant safety to them too, my lord.”
“Ta sẽ ban sự an toàn cho cả những con đó, chủ nhân.”
‘‘Mahārāja, migā tāva abhayaṃ labhantu, sesā catuppadā kiṃ karissantī’’ti?
“Great King, let the deer receive safety. What will the other quadrupeds do?”
“Đại vương, những con nai được an toàn rồi, những loài bốn chân khác sẽ làm gì?”
‘‘Etesampi abhayaṃ dammi, sāmī’’ti.
“I grant safety to them too, my lord.”
“Ta sẽ ban sự an toàn cho cả những loài đó, chủ nhân.”
‘‘Mahārāja, catuppadā tāva abhayaṃ labhantu, dijagaṇā kiṃ karissantī’’ti?
“Great King, let the quadrupeds receive safety. What will the flocks of birds do?”
“Đại vương, những loài bốn chân được an toàn rồi, các loài chim sẽ làm gì?”
‘‘Etesampi abhayaṃ dammi, sāmī’’ti.
“I grant safety to them too, my lord.”
“Ta sẽ ban sự an toàn cho cả các loài đó, chủ nhân.”
‘‘Mahārāja, dijagaṇā tāva abhayaṃ labhantu, udake vasantā macchā kiṃ karissantī’’ti?
“Great King, let the flocks of birds receive safety. What will the fish living in the water do?”
“Đại vương, các loài chim được an toàn rồi, những con cá sống dưới nước sẽ làm gì?”
‘‘Etesampi abhayaṃ dammi, sāmī’’ti.
“I grant safety to them too, my lord.”
“Ta sẽ ban sự an toàn cho cả những loài đó, chủ nhân.”
Evaṃ mahāsatto rājānaṃ sabbasattānaṃ abhayaṃ yācitvā uṭṭhāya rājānaṃ pañcasu sīlesu patiṭṭhāpetvā ‘‘dhammaṃ cara, mahārāja, mātāpitūsu puttadhītāsu brāhmaṇagahapatikesu negamajānapadesu dhammaṃ caranto samaṃ caranto kāyassa bhedā paraṃ maraṇā sugatiṃ saggaṃ lokaṃ gamissasī’’ti rañño buddhalīlāya dhammaṃ desetvā katipāhaṃ uyyāne vasitvā rañño ovādaṃ datvā migagaṇaparivuto araññaṃ pāvisi.
Thus, the Great Being, having begged the king for the safety of all beings, arose and established the king in the five precepts. He exhorted the king with the manner of a Buddha, saying, “Practice Dhamma, Great King. By practicing Dhamma and acting impartially towards your parents, sons and daughters, brahmins and householders, and the people of the towns and countryside, you will, after the breaking up of the body, after death, go to a good destination, to the heavenly world.” After dwelling in the park for a few days and giving counsel to the king, he entered the forest surrounded by his herd of deer.
Như vậy, Đại Bồ-tát đã cầu xin nhà vua ban sự an toàn cho tất cả chúng sinh, rồi đứng dậy, thiết lập nhà vua trên năm giới, và dạy Dhamma cho vua với phong thái của một vị Phật: “Đại vương, hãy thực hành Dhamma đối với cha mẹ, con trai con gái, các Bà-la-môn và gia chủ, các cư dân thành thị và nông thôn. Thực hành Dhamma, thực hành bình đẳng, sau khi thân hoại mạng chung, ngươi sẽ đến cõi thiện lành, cõi trời.” Sau khi ở trong vườn vài ngày, ban lời khuyên cho vua, Bồ-tát cùng đàn nai trở về rừng.
Sāpi kho migadhenu pupphakaṇṇikasadisaṃ puttaṃ vijāyi.
And that doe gave birth to a son like a flower bud.
Con nai cái đó đã sinh ra một đứa con trai giống như một bông hoa sen.
So kīḷamāno sākhamigassa santikaṃ gacchati.
He, while playing, went to the Sākhamiga.
Khi chơi đùa, nó đi đến chỗ nai Sākha.
Atha naṃ mātā tassa santikaṃ gacchantaṃ disvā ‘‘putta, ito paṭṭhāya mā etassa santikaṃ gaccha, nigrodhasseva santikaṃ gaccheyyāsī’’ti ovadantī imaṃ gāthamāha –
Then his mother, seeing him going to the Sākhamiga, admonished him, saying, “Son, from now on, do not go near him; you should only go near the Nigrodha,” and uttered this verse –
Thấy nó đi đến chỗ đó, mẹ nó khuyên: “Con ơi, từ nay đừng đi đến chỗ đó nữa, con hãy đi đến chỗ nai Nigrodha thôi,” rồi nói bài kệ này:
Tattha nigrodhameva seveyyāti tāta tvaṃ vā añño vā attano hitakāmo nigrodhameva seveyya bhajeyya upasaṅkameyya, na sākhamupasaṃvaseti sākhamigaṃ pana na upasaṃvase upagamma na saṃvaseyya, etaṃ nissāya jīvikaṃ na kappeyya.
Therein, nigrodhameva seveyyāti: “My son, you or anyone else who desires their own welfare should associate with, attend upon, or approach only the Nigrodha. Na sākhamupasaṃvaseti: One should not approach or dwell near the Sākhamiga, nor should one make a living depending on him.”
Trong đó, hãy nương tựa Nigrodha có nghĩa là: Này con, con hoặc bất kỳ ai mong muốn lợi ích cho mình, hãy nương tựa, phụng sự, hoặc đến gần Nigrodha. Đừng gần gũi Sākha nghĩa là: Đừng gần gũi, đừng đến gần nai Sākha, đừng dựa vào đó để sống. Chết dưới Nigrodha tốt hơn có nghĩa là: Chết dưới chân vua Nigrodha cũng tốt, cũng cao quý, cũng tối thượng. Hơn là sống dưới Sākha nghĩa là: Còn sự sống dưới nai Sākha thì không tốt, không cao quý, không tối thượng.
Nigrodhasmiṃ mataṃ seyyoti nigrodharañño pādamūle maraṇampi seyyo varaṃ uttamaṃ.
Nigrodhasmiṃ mataṃ seyyoti: “Even death at the feet of King Nigrodha is better, superior, excellent.”
Nigrodhasmiṃ mataṃ seyyo có nghĩa là chết dưới chân vua Nigrodha cũng tốt, cũng cao quý, cũng tối thượng.
Yañce sākhasmi jīvitanti yaṃ pana sākhassa santike jīvitaṃ, taṃ neva seyyo na varaṃ na uttamanti attho.
Yañce sākhasmi jīvitanti: “But as for life with the Sākha, that is neither better, nor superior, nor excellent”—this is the meaning.
Yañce sākhasmi jīvitanti có nghĩa là còn sự sống dưới nai Sākha thì không tốt, không cao quý, không tối thượng.
Tato paṭṭhāya ca pana abhayaladdhakā migā manussānaṃ sassāni khādanti, manussā ‘‘laddhābhayā ime migā’’ti mige paharituṃ vā palāpetuṃ vā na visahanti, te rājaṅgaṇe sannipatitvā rañño tamatthaṃ ārocesuṃ.
From that time onwards, the deer that had received protection ate the crops of humans. The humans, thinking, “These deer have received protection,” were unable to strike or drive away the deer. They gathered in the royal courtyard and reported the matter to the king.
Từ đó trở đi, những con nai đã được ban sự an toàn ăn lúa của con người. Con người không dám đánh đập hay xua đuổi những con nai đó vì chúng đã được ban sự an toàn. Họ liền tập hợp tại sân hoàng cung và trình bày sự việc đó với vua.
Rājā ‘‘mayā pasannena nigrodhamigarājassa varo dinno, ahaṃ rajjaṃ jaheyyaṃ, na ca taṃ paṭiññaṃ bhindāmi, gacchatha na koci mama vijite mige paharituṃ labhatī’’ti āha.
The king said, “I, being pleased, granted a boon to Nigrodha, the king of deer. I would abandon my kingdom, but I will not break that promise. Go, no one in my realm is allowed to strike the deer.”
Vua nói: “Ta đã ban lời hứa cho vua nai Nigrodha trong niềm hoan hỷ. Ta thà bỏ vương quốc chứ không phá vỡ lời hứa đó. Hãy đi đi, không ai trong vương quốc của ta được phép đánh đập nai.”
Nigrodhamigo taṃ pavattiṃ sutvā migagaṇaṃ sannipātāpetvā ‘‘ito paṭṭhāya paresaṃ sassaṃ khādituṃ na labhissathā’’ti mige ovaditvā manussānaṃ ārocāpesi ‘‘ito paṭṭhāya sassakārakā manussā sassarakkhaṇatthaṃ vatiṃ mā karontu, khettaṃ pana āvijjhitvā paṇṇasaññaṃ bandhantū’’ti.
Nigrodha, the deer king, hearing this news, gathered the herd of deer and admonished them, saying, “From now on, you shall not eat others’ crops.” Then he sent word to the humans, saying, “From now on, the farmers should not build fences to protect their crops, but should instead clear the field and tie a leaf-sign.”
Nai Nigrodha nghe tin đó, triệu tập đàn nai lại và khuyên chúng: “Từ nay trở đi, các ngươi không được ăn lúa của người khác.” Rồi sai người báo cho dân chúng: “Từ nay trở đi, những người trồng lúa không cần làm hàng rào bảo vệ ruộng nữa, mà hãy cắm một dấu hiệu bằng lá cây trên ruộng.”
Tato paṭṭhāya kira khettesu paṇṇabandhanasaññā udapādi.
From that time onwards, the practice of tying leaf-signs in fields arose.
Từ đó trở đi, dấu hiệu cắm lá cây trên ruộng đã xuất hiện.
Tato paṭṭhāya paṇṇasaññaṃ atikkamanamigo nāma natthi.
From that time onwards, there was no deer that transgressed the leaf-sign.
Từ đó trở đi, không có con nai nào vượt qua dấu hiệu lá cây.
Ayaṃ kira nesaṃ bodhisattato laddhaovādo.
This was, it is said, the admonition they received from the Bodhisatta.
Đây chính là lời khuyên mà chúng đã nhận được từ Bồ-tát.
Evaṃ migagaṇaṃ ovaditvā bodhisatto yāvatāyukaṃ ṭhatvā saddhiṃ migehi yathākammaṃ gato, rājāpi bodhisattassa ovāde ṭhatvā puññāni katvā yathākammaṃ gato.
Having thus admonished the herd of deer, the Bodhisatta lived for his lifespan and, together with the deer, passed away according to their kamma. The king, too, abiding by the Bodhisatta’s advice, performed meritorious deeds and passed away according to his kamma.
Sau khi khuyên bảo đàn nai như vậy, Bồ-tát đã sống đến hết tuổi thọ, cùng với đàn nai, tùy theo nghiệp mà đi. Nhà vua cũng giữ lời khuyên của Bồ-tát, làm các việc phước thiện và cũng tùy theo nghiệp mà đi.
Dhiratthu kaṇḍinaṃ sallanti idaṃ satthā jetavane viharanto purāṇadutiyikāpalobhanaṃ ārabbha kathesi.
Dhiratthu kaṇḍinaṃ sallanti: This the Teacher spoke while dwelling at Jetavana, concerning the enticement of a former wife.
Khốn nạn thay mũi tên Kaṇḍi – câu này được Thế Tôn nói khi Ngài trú tại Jetavana, liên quan đến việc một Tỳ-khưu bị vợ cũ quyến rũ.
Taṃ aṭṭhakanipāte indriyajātake āvibhavissati.
This will become clear in the Indriya Jātaka of the Aṭṭhakanipāta.
Câu chuyện đó sẽ được trình bày rõ trong Indriya Jātaka thuộc Tám Pháp Tập.
Bhagavā pana taṃ bhikkhuṃ etadavoca ‘‘bhikkhu, pubbepi tvaṃ etaṃ mātugāmaṃ nissāya jīvitakkhayaṃ patvā vītaccitesu aṅgāresu pakko’’ti.
However, the Blessed One said to that monk, “Monk, in the past too, relying on that woman, you met with the destruction of life and were roasted on extinguished coals.”
Bạch Thế Tôn, Thế Tôn đã nói với Tỳ-khưu đó: “Này Tỳ-khưu, trước đây ngươi cũng vì người nữ đó mà mất mạng sống, bị nướng trên than hồng tàn.”
Bhikkhū tassatthassāvibhāvatthāya bhagavantaṃ yāciṃsu, bhagavā bhavantarena paṭicchannakāraṇaṃ pākaṭaṃ akāsi.
The monks requested the Blessed One for the clarification of that matter, and the Blessed One revealed the cause that was hidden by another existence.
Các Tỳ-khưu đã thỉnh cầu Thế Tôn để làm rõ ý nghĩa đó, và Thế Tôn đã làm sáng tỏ nguyên nhân bị che giấu trong kiếp quá khứ.
Ito paraṃ pana bhikkhūnaṃ yācanaṃ bhavantarapaṭicchannatañca avatvā ‘‘atītaṃ āharī’’ti ettakameva vakkhāma, ettake vuttepi yācanañca valāhakagabbhato candanīharaṇūpamāya bhavantarapaṭicchannakāraṇabhāvo cāti sabbametaṃ heṭṭhā vuttanayeneva yojetvā veditabbaṃ.
From now on, however, without stating the monks’ request and the fact of it being hidden by another existence, we will only say, “He brought up the past.” Even with this much said, the request and the fact that it was a cause hidden by another existence, like bringing sandalwood from a cloud-womb, should all be understood by connecting it in the manner explained below.
Từ đây trở đi, chúng ta sẽ chỉ nói “kể chuyện quá khứ” mà không nói đến việc các Tỳ-khưu thỉnh cầu và nguyên nhân bị che giấu trong kiếp quá khứ, giống như ví dụ về việc lấy ngọc từ bụng rồng mây. Mặc dù chỉ nói như vậy, nhưng việc thỉnh cầu và nguyên nhân bị che giấu trong kiếp quá khứ, giống như ví dụ về việc lấy ngọc từ bụng rồng mây, tất cả đều phải được hiểu theo cách đã nói ở trên.
Atīte magadharaṭṭhe rājagahe magadharājā rajjaṃ kāresi.
In the past, in the Magadha kingdom, the king of Magadha reigned in Rājagaha.
Thuở xưa, tại Rājagaha thuộc xứ Magadha, vua Magadha trị vì vương quốc.
Magadhavāsikānaṃ sassasamaye migānaṃ mahāparipantho hoti.
During the harvest season, the people of Magadha suffered greatly from deer.
Vào mùa thu hoạch, những con nai gây hại lớn cho mùa màng của cư dân Magadha.
Te araññe pabbatapādaṃ pavisanti.
They would enter the foot of the mountain in the forest.
Chúng đi vào chân núi trong rừng.
Tattha eko araññavāsī pabbateyyamigo ekāya gāmantavāsiniyā migapotikāya saddhiṃ santhavaṃ katvā tesaṃ migānaṃ pabbatapādato oruyha puna gāmantaṃ otaraṇakāle migapotikāya paṭibaddhacittattā tehi saddhiṃyeva otari.
There, one forest-dwelling mountain deer, having made friends with a village-dwelling young doe, descended with them when those deer came down from the foot of the mountain to enter the village area, because his mind was attached to the young doe.
Ở đó, một con nai núi sống trong rừng đã kết giao với một con nai con sống ở làng. Khi đàn nai từ chân núi xuống và trở lại làng, vì tâm nó bị ràng buộc với con nai con đó, nó đã đi xuống cùng với chúng.
Atha naṃ sā āha – ‘‘tvaṃ khosi, ayya, pabbateyyo bālamigo, gāmanto ca nāma sāsaṅko sappaṭibhayo, mā amhehi saddhiṃ otarī’’ti.
Then she said to him, "You are, sir, a foolish mountain deer, and the village area is indeed dangerous and fearful; do not descend with us."
Lúc đó, con nai con nói với nó: “Này anh, anh là nai núi còn non dại, vùng làng mạc nguy hiểm và đầy sợ hãi, xin đừng đi xuống cùng chúng tôi.”
So tassā paṭibaddhacittattā anivattitvā saddhiṃyeva agamāsi.
Because his mind was attached to her, he did not turn back and went along with them.
Vì tâm nó bị ràng buộc với con nai con đó, nó không quay lại mà vẫn đi cùng.
Magadhavāsino ‘‘idāni migānaṃ pabbatapādā otaraṇakālo’’ti ñatvā magge paṭicchannakoṭṭhakesu tiṭṭhanti.
The residents of Magadha, knowing that "now is the time for the deer to descend from the foot of the mountain," stood in concealed blinds on the path.
Cư dân Magadha biết rằng “đã đến lúc đàn nai từ chân núi xuống” nên họ ẩn nấp trong các chòi ẩn dọc đường.
Tesampi dvinnaṃ āgamanamagge eko luddako paṭicchannakoṭṭhake ṭhito hoti.
One hunter was also standing in a concealed blind on the path where these two were coming.
Trên đường đi của hai con nai đó, có một người thợ săn đang ẩn mình trong một chòi.
Migapotikā manussagandhaṃ ghāyitvā ‘‘eko luddako ṭhito bhavissatī’’ti taṃ bālamigaṃ purato katvā sayaṃ pacchato ahosi.
The young doe, smelling human scent, thought, "There must be a hunter," and putting the foolish deer in front, she herself stayed behind.
Con nai con ngửi thấy mùi người, nghĩ “chắc có một người thợ săn đang ẩn nấp,” nên nó để con nai non dại đi trước, còn mình thì đi sau.
Luddako ekeneva sarappahārena migaṃ tattheva pāteti.
The hunter struck the deer with a single arrow and felled it right there.
Người thợ săn chỉ với một mũi tên đã bắn hạ con nai ngay tại chỗ.
Migapotikā tassa viddhabhāvaṃ ñatvā uppatitvā vātagatiyāva palāyi.
The young doe, knowing it was wounded, sprang up and fled with the speed of the wind.
Con nai con biết nó đã bị bắn, liền nhảy lên và chạy trốn nhanh như gió.
Luddako koṭṭhakato nikkhamitvā migaṃ okkantitvā aggiṃ katvā vītaccitesu aṅgāresu madhuramaṃsaṃ pacitvā khāditvā pānīyaṃ pivitvā avasesaṃ lohitabindūhi paggharantehi kājenādāya dārake tosento gharaṃ agamāsi.
The hunter came out of the blind, cut up the deer, made a fire, cooked the tender meat on the glowing embers, ate it, drank water, and taking the remaining meat, dripping with drops of blood, in a basket, he went home, delighting his children.
Người thợ săn từ chòi bước ra, kéo con nai, đốt lửa, nướng thịt ngọt trên than hồng tàn, ăn xong, uống nước, rồi mang phần còn lại với những giọt máu chảy ròng ròng về nhà, làm vui lòng con cái.
Tadā bodhisatto tasmiṃ vanasaṇḍe rukkhadevatā hutvā nibbatto hoti.
At that time, the Bodhisatta was reborn as a tree deity in that forest grove.
Lúc đó, Bồ-tát đã tái sinh thành một vị thần cây trong khu rừng đó.
So taṃ kāraṇaṃ disvā ‘‘imassa bālamigassa maraṇaṃ neva mātaraṃ nissāya, na pitaraṃ nissāya, atha kho kāmaṃ nissāya.
Seeing that situation, he thought, "The death of this foolish deer is not due to its mother, nor due to its father, but rather due to sensual desire.
Thấy sự việc đó, Ngài nghĩ: “Cái chết của con nai non dại này không phải do mẹ nó, cũng không phải do cha nó, mà là do dục vọng.
Kāmanimittañhi sattā sugatiyaṃ hatthacchedādikaṃ, duggatiyañca pañcavidhabandhanādinānappakārakaṃ dukkhaṃ pāpuṇanti, paresaṃ maraṇadukkhuppādanampi nāma imasmiṃ loke garahitameva.
Indeed, beings, because of sensual desire, experience various kinds of suffering, such as cutting off hands in a good destination, and the fivefold bondage in a bad destination. Causing the suffering of death to others is also censurable in this world.
Vì dấu hiệu của dục vọng mà chúng sinh phải chịu đủ loại khổ đau như bị chặt tay ở cõi thiện lành, và bị trói buộc năm thứ ở cõi ác. Việc gây ra nỗi khổ cái chết cho người khác cũng bị khinh bỉ trong thế gian này.
Yaṃ janapadaṃ mātugāmo vicāreti anusāsati, so itthipariṇāyako janapadopi garahitoyeva.
Any region where women roam and rule, that region led by women is also censurable.
Quốc độ nào mà người nữ đi lại và cai quản, quốc độ đó do nữ giới lãnh đạo cũng bị khinh bỉ.”
Ye sattā mātugāmassa vasaṃ gacchanti, tepi garahitāyevā’’ti ekāya gāthāya tīṇi garahavatthūni dassetvā vanadevatāsu sādhukāraṃ datvā gandhapupphādīhi pūjayamānāsu madhurena sarena taṃ vanasaṇḍaṃ unnādento imāya gāthāya dhammaṃ desesi –
And those beings who fall under the sway of women are also censurable." Having shown these three censurable things with one verse, and while the forest deities applauded and worshipped with perfumes, flowers, and so on, he taught the Dhamma in that forest grove with a sweet voice, with this verse –
Những chúng sinh nào rơi vào sự chi phối của phụ nữ thì cũng đáng bị quở trách." Nói lên ba điều đáng quở trách này bằng một bài kệ, và khi các vị thiên nữ trong rừng tán thán, cúng dường hương hoa, v.v., Bồ Tát, với giọng nói ngọt ngào làm vang dội khu rừng, đã thuyết pháp bằng bài kệ này –
Tattha dhiratthūti garahaṇatthe nipāto, svāyamidha uttāsubbegavasena garahaṇe daṭṭhabbo.
Here, dhiratthu is a particle in the sense of censure; it should be understood here as censure due to extreme dread.
Trong đó, dhiratthu là một từ chỉ sự quở trách, ở đây nên được hiểu là sự quở trách do sự kinh hoàng và ghê tởm.
Uttasitubbiggo hi honto bodhisatto evamāha.
For the Bodhisatta, being terrified and greatly agitated, spoke thus.
Quả thật, Bồ Tát đã nói như vậy trong trạng thái kinh hoàng và ghê tởm.
Kaṇḍamassa atthīti kaṇḍī, taṃ kaṇḍinaṃ.
Kaṇḍinaṃ means one who has an arrow.
Có mũi tên gọi là kaṇḍī, đó là kaṇḍinaṃ.
Taṃ pana kaṇḍaṃ anupavisanaṭṭhena ‘‘salla’’nti vuccati, tasmā kaṇḍinaṃ sallanti ettha sallakaṇḍinanti attho.
That arrow is called salla because it penetrates; therefore, kaṇḍinaṃ sallaṃ means an arrow-wielding archer.
Mũi tên đó được gọi là salla vì nó xuyên vào, do đó kaṇḍinaṃ salla có nghĩa là mũi tên có tên.
Sallaṃ vā assatthītipi sallo, taṃ sallaṃ.
Or, one who has an arrow is salla, so taṃ sallaṃ.
Hoặc có mũi tên cũng gọi là salla, đó là sallaṃ.
Mahantaṃ vaṇamukhaṃ katvā balavappahāraṃ dento gāḷhaṃ vijjhatīti gāḷhavedhī, taṃ gāḷhavedhinaṃ.
Gāḷhavedhinaṃ means one who pierces deeply, inflicting a powerful blow by making a large wound.
Người gāḷhavedhī là người đâm xuyên sâu, tạo ra vết thương lớn và gây ra cú đánh mạnh, đó là gāḷhavedhinaṃ.
Nānappakārena kaṇḍena, kumudapattasaṇṭhānathalena ujukagamaneneva sallena ca samannāgataṃ gāḷhavedhinaṃ purisaṃ dhiratthūti ayamettha attho.
Here, the meaning is: fie on the deeply piercing man, endowed with various kinds of arrows, with a lotus-petal-shaped shaft, and a straight-flying dart.
Ở đây, ý nghĩa là: đáng hổ thẹn thay người đàn ông gāḷhavedhī, được trang bị mũi tên có nhiều loại, với đầu hình cánh sen và mũi tên bay thẳng.
Pariṇāyikāti issarā saṃvidhāyikā.
Pariṇāyikā means mistress, manager.
Pariṇāyikā có nghĩa là người chủ trì, người sắp đặt.
Dhikkitāti garahitā.
Dhikkitā means censured.
Dhikkitā có nghĩa là đáng quở trách.
Sesamettha uttānatthameva.
The rest here is self-evident.
Phần còn lại ở đây đều có ý nghĩa rõ ràng.
Ito paraṃ pana ettakampi avatvā yaṃ yaṃ anuttānaṃ, taṃ tadeva vaṇṇayissāma.
From now on, we will only explain what is not self-evident, without saying even this much.
Từ đây trở đi, chúng tôi sẽ chỉ giải thích những gì không rõ ràng mà không cần nói thêm.
Evaṃ ekāya gāthāya tīṇi garahavatthūni dassetvā bodhisatto vanaṃ unnādetvā buddhalīlāya dhammaṃ desesi.
Thus, having shown three censurable things with one verse, the Bodhisatta filled the forest with his voice and taught the Dhamma with the majesty of a Buddha.
Như vậy, sau khi trình bày ba điều đáng quở trách bằng một bài kệ, Bồ Tát đã làm vang dội khu rừng và thuyết pháp với phong thái của một vị Phật.
Na kiratthi rasehi pāpiyoti idaṃ satthā jetavane viharanto cūḷapiṇḍapātikatissattheraṃ ārabbha kathesi.
The Teacher told this story, beginning with the words, " There is nothing worse than tastes," while residing at Jetavana, concerning the Elder Cūḷapiṇḍapātikatissa.
Không có gì tệ hơn các vị ngon – Đức Bổn Sư đã nói điều này khi ngài ngự tại Jetavana, liên quan đến Trưởng lão Cūḷapiṇḍapātikatissa.
Satthari kira rājagahaṃ upanissāya veḷuvane viharante tissakumāro nāma mahāvibhavassa seṭṭhikulassa putto ekadivasaṃ veḷuvanaṃ gantvā satthu dhammadesanaṃ sutvā pabbajitukāmo pabbajjaṃ yācitvā mātāpitūhi ananuññātattā paṭikkhitto sattāhaṃ bhattacchedaṃ katvā raṭṭhapālatthero viya mātāpitaro anujānāpetvā satthu santike pabbaji.
It is said that when the Teacher was residing at Veḷuvana, near Rājagaha, a young man named Tissa, son of a wealthy merchant family, went to Veḷuvana one day, heard the Teacher's discourse, and, wishing to ordain, requested ordination. Being refused by his parents, he fasted for seven days, and like the Elder Raṭṭhapāla, he persuaded his parents to grant permission and ordained in the Teacher's presence.
Nghe kể rằng, khi Đức Bổn Sư ngự tại Veluvana gần Rājagaha, một thanh niên tên Tissa, con trai của một gia đình trưởng giả giàu có, một ngày nọ đã đến Veluvana, nghe pháp của Đức Bổn Sư và muốn xuất gia. Anh ta xin xuất gia nhưng bị cha mẹ từ chối. Anh ta đã tuyệt thực bảy ngày, giống như Trưởng lão Raṭṭhapāla, để thuyết phục cha mẹ đồng ý, rồi xuất gia dưới sự hướng dẫn của Đức Bổn Sư.
Satthā taṃ pabbājetvā aḍḍhamāsamattaṃ veḷuvane viharitvā jetavanaṃ agamāsi.
The Teacher, having ordained him, resided in Veḷuvana for about half a month and then went to Jetavana.
Đức Bổn Sư đã cho anh ta xuất gia, ngự tại Veluvana khoảng nửa tháng rồi đến Jetavana.
Tatrāyaṃ kulaputto terasa dhutaṅgāni samādāya sāvatthiyaṃ sapadānaṃ piṇḍāya caramāno kālaṃ vītināmeti, ‘‘cūḷapiṇḍapātikatissatthero nāmā’’ti vutte gaganatale puṇṇacando viya buddhasāsane pākaṭo paññāto ahosi.
There, this young man, having undertaken the thirteen dhutaṅgas, spent his time on alms-round, walking from house to house in Sāvatthī. When referred to as "the Elder Cūḷapiṇḍapātikatissa," he became well-known and renowned in the Buddha's dispensation, like the full moon in the sky.
Ở đó, vị thiện nam tử này giữ mười ba hạnh đầu đà, đi khất thực từng nhà ở Sāvatthī và trải qua thời gian. Khi được gọi là "Trưởng lão Cūḷapiṇḍapātikatissa", ngài trở nên nổi tiếng và được biết đến trong giáo pháp của Đức Phật như vầng trăng tròn trên bầu trời.
Athekā vaṇṇadāsī taṃ kulaṃ gantvā seṭṭhibhariyaṃ rodantiṃ disvā pucchi ‘‘kiṃ pana, ayye, rodasī’’ti?
Then a courtesan went to that family, saw the merchant's wife weeping, and asked, "Why are you weeping, lady?"
Khi đó, một nữ tỳ xinh đẹp đến gia đình đó, thấy vợ trưởng giả đang khóc liền hỏi: "Thưa bà, sao bà lại khóc?"
‘‘Sā tamatthaṃ ārocesi’’.
She recounted the matter.
Bà ấy kể lại sự việc.
‘‘Kiṃ pana, ayye, ayyaputto piyāyatī’’ti?
"What does your son like, lady?"
"Thưa bà, con trai bà thích gì?"
‘‘Asukañca asukañcā’’ti.
"Such and such."
"Cái này và cái kia."
‘‘Sace tumhe imasmiṃ gehe sabbaṃ issariyaṃ mayhaṃ detha, ahaṃ vo puttaṃ ānessāmī’’ti.
"If you give me all authority in this house, I will bring your son back."
"Nếu bà giao toàn bộ quyền hành trong nhà này cho tôi, tôi sẽ đưa con trai bà về."
Seṭṭhibhariyā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā paribbayaṃ datvā mahantena parivārena taṃ uyyojesi ‘‘gaccha, attano balena mama puttaṃ ānehī’’ti.
The merchant's wife agreed, "Very well," and, giving her expenses, sent her off with a large retinue, saying, "Go, bring my son back by your own power."
Vợ trưởng giả đồng ý, đưa tiền chi tiêu và cử cô ta đi với đoàn tùy tùng lớn, nói: "Hãy đi, bằng sức của con, hãy đưa con trai ta về!"
Sā paṭicchannayāne nisinnā sāvatthiṃ gantvā therassa bhikkhācāravīthiyaṃ nivāsaṃ gahetvā seṭṭhikulā āgate manusse therassa adassetvā attano parivāreneva parivutā therassa piṇḍāya paviṭṭhassa āditova uḷuṅkayāguñca rasakabhikkhañca datvā rasataṇhāya bandhitvā anukkamena gehe nisīdāpetvā bhikkhaṃ dadamānā ca attano vasaṃ upagatabhāvaṃ ñatvā gilānālayaṃ dassetvā antogabbhe nipajji.
She traveled to Sāvatthī in a concealed carriage, took up residence on the Elder's alms-round street, and, without letting the people who had come from the merchant's family see the Elder, surrounded by her own retinue, she gave him rice gruel and delicious food right from the start when he entered for alms. Binding him with the craving for tastes, she gradually made him sit in her house to receive alms. Realizing that he had come under her influence, she feigned illness and lay down in the inner chamber.
Cô ta ngồi trên xe kín đáo đến Sāvatthī, thuê chỗ ở trên con đường khất thực của Trưởng lão. Không cho những người từ gia đình trưởng giả đến gặp Trưởng lão, cô ta chỉ có đoàn tùy tùng của mình bao quanh. Khi Trưởng lão vào khất thực, ngay từ đầu cô ta đã dâng cháo uḷuṅka và đồ ăn ngon, trói buộc ngài bằng vị giác. Dần dần, cô ta mời ngài ngồi trong nhà để dâng thức ăn. Khi biết ngài đã rơi vào sự chi phối của mình, cô ta giả vờ bệnh và nằm trong phòng trong.
Theropi bhikkhācāravelāya sapadānaṃ caranto gehadvāraṃ agamāsi.
The Elder, too, on his alms-round, walking from house to house, arrived at the house door.
Trưởng lão, khi đến giờ khất thực, đi khất thực từng nhà và đến cửa nhà đó.
Parijano therassa pattaṃ gahetvā theraṃ ghare nisīdāpesi.
The attendants took the Elder's bowl and made him sit in the house.
Những người hầu lấy bát của Trưởng lão và mời ngài ngồi trong nhà.
Thero nisīditvāva ‘‘kahaṃ upāsikā’’ti pucchi.
As soon as the Elder sat down, he asked, "Where is the laywoman?"
Trưởng lão vừa ngồi xuống liền hỏi: "Thưa cư sĩ, cư sĩ ở đâu?"
‘‘Gilānā, bhante, tumhākaṃ dassanaṃ icchatī’’ti.
"She is ill, venerable sir, and wishes to see you."
"Bạch Đại đức, cư sĩ đang bệnh, muốn gặp Đại đức."
So rasataṇhāya baddho attano vatasamādānaṃ bhinditvā tassā nipannaṭṭhānaṃ pāvisi.
Bound by the craving for tastes, he broke his vow and entered the place where she lay.
Ngài, bị vị giác trói buộc, đã phá bỏ giới hạnh của mình và vào nơi cô ta đang nằm.
Sā attano āgatakāraṇaṃ kathetvā taṃ palobhetvā rasataṇhāya bandhitvā uppabbājetvā attano vase ṭhapetvā yāne nisīdāpetvā mahantena parivārena rājagahameva agamāsi.
She told him the reason for her coming, seduced him, bound him with the craving for tastes, disrobed him, kept him under her control, made him sit in a carriage, and returned to Rājagaha with a large retinue.
Cô ta kể lại lý do mình đến, quyến rũ ngài, trói buộc ngài bằng vị giác, khiến ngài hoàn tục, giữ ngài dưới sự chi phối của mình, rồi đặt ngài lên xe và cùng đoàn tùy tùng lớn trở về Rājagaha.
Sā pavatti pākaṭā jātā.
This event became widely known.
Sự việc đó trở nên công khai.
Bhikkhū dhammasabhāyaṃ sannisinnā ‘‘cūḷapiṇḍapātikatissattheraṃ kira ekā vaṇṇadāsī rasataṇhāya bandhitvā ādāya gatā’’ti kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ.
The bhikkhus, gathered in the Dhamma hall, raised the topic, "It seems that a courtesan has taken the Elder Cūḷapiṇḍapātikatissa away, having bound him with the craving for tastes."
Các Tỳ khưu tụ họp trong Pháp đường và bắt đầu câu chuyện: "Nghe nói Trưởng lão Cūḷapiṇḍapātikatissa đã bị một nữ tỳ xinh đẹp trói buộc bằng vị giác và đưa đi."
Satthā dhammasabhaṃ upagantvā alaṅkatadhammāsane nisīditvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti āha.
The Teacher approached the Dhamma hall, sat on the adorned Dhamma seat, and said, "Bhikkhus, what is the topic you are gathered here discussing now?"
Đức Bổn Sư đến Pháp đường, ngồi trên Pháp tòa trang nghiêm và hỏi: "Này các Tỳ khưu, bây giờ các ông đang tụ họp bàn chuyện gì?"
Te taṃ pavattiṃ kathayiṃsu.
They recounted that matter.
Họ kể lại sự việc đó.
‘‘Na, bhikkhave, idāneva eso bhikkhu rasataṇhāya bajjhitvā tassā vasaṃ gato, pubbepi tassā vasaṃ gatoyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
The Buddha, having said, “Bhikkhus, it is not only now that this bhikkhu is bound by craving for taste and has fallen under its sway; he had fallen under its sway even before,” brought up a past event.
Đức Bổn Sư nói: "Này các Tỳ khưu, không phải chỉ bây giờ vị Tỳ khưu này mới bị vị giác trói buộc và rơi vào sự chi phối của cô ta, mà ngay cả trong quá khứ, ngài cũng đã từng rơi vào sự chi phối của cô ta." Rồi ngài kể lại câu chuyện quá khứ.
Atīte bārāṇasiyaṃ rañño brahmadattassa sañjayo nāma uyyānapālo ahosi.
In the past, in Bārāṇasī, during the reign of King Brahmadatta, there was a park-keeper named Sañjaya.
Trong quá khứ, tại Bārāṇasī, có một người giữ vườn tên Sañjaya dưới thời vua Brahmadatta.
Atheko vātamigo taṃ uyyānaṃ āgantvā sañjayaṃ disvā palāyati, sañjayopi na taṃ tajjetvā nīharati.
Then a wind-deer came to that park, saw Sañjaya, and fled, but Sañjaya did not threaten or drive it away.
Khi đó, một con nai gió đến khu vườn đó, thấy Sañjaya liền bỏ chạy. Sañjaya cũng không đe dọa hay đuổi nó đi.
So punappunaṃ āgantvā uyyāneyeva carati.
It came again and again and grazed only in the park.
Nó lại đến nhiều lần và chỉ ăn cỏ trong vườn.
Uyyānapālo uyyāne nānappakārāni pupphaphalāni gahetvā divase divase rañño abhiharati.
The park-keeper would gather various flowers and fruits in the park and present them to the king every day.
Người giữ vườn hằng ngày hái các loại hoa quả trong vườn và dâng lên vua.
Atha naṃ ekadivasaṃ rājā pucchi ‘‘samma uyyānapāla, uyyāne kiñci acchariyaṃ passasī’’ti?
Then one day the king asked him, “Friend park-keeper, do you see anything wonderful in the park?”
Một ngày nọ, vua hỏi anh ta: "Này người giữ vườn, ngươi có thấy điều gì kỳ lạ trong vườn không?"
‘‘Deva, aññaṃ na passāmi, eko pana vātamigo āgantvā uyyāne carati, etaṃ passāmī’’ti.
“Your Majesty, I see nothing else, but I do see a wind-deer that comes and grazes in the park.”
"Tâu Đại vương, thần không thấy điều gì khác, nhưng thần thấy một con nai gió đến và ăn cỏ trong vườn."
‘‘Sakkhissati pana taṃ gahetu’’nti.
“Will you be able to catch it?”
"Ngươi có thể bắt nó không?"
‘‘Thokaṃ madhuṃ labhanto anto rājanivesanampi naṃ ānetuṃ sakkhissāmi, devā’’ti.
“If I get a little honey, Your Majesty, I will be able to bring it even into the royal palace.”
"Tâu Đại vương, nếu có một ít mật, thần có thể đưa nó vào tận nội cung."
Rājā tassa madhuṃ dāpesi.
The king had honey given to him.
Vua đã cho anh ta mật.
So taṃ gahetvā uyyānaṃ gantvā vātamigassa caraṇaṭṭhāne tiṇāni madhunā makkhetvā nilīyi.
He took it, went to the park, smeared grass with honey at the wind-deer’s grazing spot, and hid.
Anh ta lấy mật, đến vườn, bôi mật lên cỏ ở nơi con nai gió thường ăn và ẩn nấp.
Migo āgantvā madhumakkhitāni tiṇāni khāditvā rasataṇhāya baddho aññatra agantvā uyyānameva āgacchati.
The deer came, ate the honey-smeared grass, and, bound by craving for taste, did not go elsewhere but came only to the park.
Con nai đến, ăn cỏ bôi mật, bị vị giác trói buộc nên không đi đâu khác mà chỉ đến khu vườn đó.
Uyyānapālo tassa madhumakkhitatiṇesu paluddhabhāvaṃ ñatvā anukkamena attānaṃ dassesi.
The park-keeper, knowing its attachment to the honey-smeared grass, gradually revealed himself.
Người giữ vườn biết con nai đã mê mẩn với cỏ bôi mật, dần dần lộ diện.
So taṃ disvā katipāhaṃ palāyitvā punappunaṃ passanto vissāsaṃ āpajjitvā anukkamena uyyānapālassa hatthe ṭhitatiṇāni khādituṃ ārabhi.
Seeing him, it fled for a few days, then, seeing him repeatedly, it became familiar and gradually began to eat the grass held in the park-keeper’s hand.
Nó thấy anh ta, bỏ chạy vài ngày, rồi lại thấy nhiều lần và trở nên tin tưởng, dần dần bắt đầu ăn cỏ từ tay người giữ vườn.
So tassa vissāsaṃ āpannabhāvaṃ ñatvā yāva rājanivesanā vīthiṃ kilañjehi parikkhipitvā tahiṃ tahiṃ sākhābhaṅgaṃ pātetvā madhulābukaṃ aṃse laggetvā tiṇakalāpaṃ upakacchake ṭhapetvā madhumakkhitāni tiṇāni migassa purato purato vikiranto antorājanivesanaṃyeva agamāsi.
He, knowing its familiarity, enclosed a path with mats all the way to the royal palace, dropped branches here and there, hung a honey gourd on his shoulder, placed a bundle of grass under his armpit, and, scattering honey-smeared grass before the deer, entered the royal palace itself.
Người giữ vườn biết nó đã tin tưởng, bèn bao quanh con đường từ vườn đến nội cung bằng hàng rào cây, rải cành cây ở đây đó, đeo bầu mật trên vai, đặt bó cỏ dưới nách, rải cỏ bôi mật trước mặt con nai và dẫn nó vào tận nội cung.
Mige anto paviṭṭhe dvāraṃ pidahiṃsu.
When the deer entered, they closed the gate.
Khi con nai đã vào, họ đóng cửa lại.
Migo manusse disvā kampamāno maraṇabhayatajjito antonivesanaṅgaṇe ādhāvati paridhāvati.
The deer, seeing the people, trembled, terrified by the fear of death, and ran to and fro in the inner palace courtyard.
Con nai thấy người, run rẩy, sợ hãi cái chết, chạy quanh sân nội cung.
Rājā pāsādā oruyha taṃ kampamānaṃ disvā ‘‘vātamigo nāma manussānaṃ diṭṭhaṭṭhānaṃ sattāhaṃ na gacchati, tajjitaṭṭhānaṃ yāvajīvaṃ na gacchati, so evarūpo gahananissito vātamigo rasataṇhāya baddho idāni evarūpaṃ ṭhānaṃ āgato, natthi vata bho loke rasataṇhāya pāpataraṃ nāmā’’ti imāya gāthāya dhammadesanaṃ paṭṭhapesi –
The king descended from the palace, and seeing it trembling, began a Dhamma discourse with this verse, saying, “A wind-deer does not go to a place where it has seen humans for seven days, and it does not go to a place where it has been threatened for its entire life. Such a wind-deer, accustomed to dense thickets, bound by craving for taste, has now come to such a place. Indeed, there is nothing more evil in the world than craving for taste.”
Nhà vua xuống khỏi cung điện, nhìn thấy nó đang run rẩy và nói: “Hươu gió không bao giờ đến nơi con người đã nhìn thấy trong bảy ngày, và không bao giờ đến nơi bị đe dọa trong suốt cuộc đời. Thế mà con hươu gió sống trong rừng sâu như vậy, bị trói buộc bởi tham ái vị giác, bây giờ lại đến một nơi như thế này. Than ôi, trên đời này không có gì xấu xa hơn tham ái vị giác!” rồi Ngài bắt đầu thuyết Pháp bằng bài kệ này:
Tattha kirāti anussavanatthe nipāto.
Here, kirā is a particle indicating hearsay.
Ở đây, kirā là một từ phụ chỉ ý nghĩa nghe nói.
Rasehīti jivhāviññeyyehi madhurambilādīhi.
Rasehi means by tastes, such as sweet and sour, perceivable by the tongue.
Rasehi là các vị giác được lưỡi nhận biết, như ngọt, chua, v.v.
Pāpiyoti pāpataro.
Pāpiyo means more evil.
Pāpiyo là xấu xa hơn.
Āvāsehiva santhavehi vāti nibaddhavasanaṭṭhānasaṅkhātesu hi āvāsesupi mittasanthavesupi chandarāgo pāpakova, tehi pana sacchandarāgaparibhogehi āvāsehi vā mittasanthavehi vā sataguṇena ca sahassaguṇena ca satasahassaguṇena ca dhuvapaṭisevanaṭṭhena āhāraṃ vinā jīvitindriyapālanāya abhāvena ca sacchandarāgaparibhogarasāva pāpatarāti.
Āvāsehiva santhavehi vā: Indeed, attachment to dwellings, which are places of constant abode, and to friendships, is also evil. However, compared to these dwellings and friendships, which are enjoyed with self-willed desire, the tastes enjoyed with self-willed desire are a hundred times, a thousand times, a hundred thousand times more evil, due to the nature of constant indulgence and the impossibility of sustaining life without food.
Āvāsehiva santhavehi vā có nghĩa là: Ngay cả đối với các nơi cư trú cố định và các mối quan hệ bạn bè, lòng tham ái cũng là điều xấu xa. Tuy nhiên, so với các nơi cư trú hoặc các mối quan hệ bạn bè được hưởng thụ với lòng tham ái, thì các vị giác được hưởng thụ với lòng tham ái còn xấu xa hơn gấp trăm, gấp ngàn, gấp trăm ngàn lần, vì chúng được thọ dụng thường xuyên và vì không có chúng thì không thể duy trì mạng sống.
Bodhisatto pana anussavāgataṃ viya imamatthaṃ katvā ‘‘na kiratthi rasehi pāpiyo, āvāsehiva santhavehi vā’’ti āha.
The Bodhisatta, however, having made this matter as if it were hearsay, said, “Indeed, there is nothing more evil than tastes, or than dwellings and friendships.”
Còn Bồ Tát, như thể đã nghe nói về điều này, đã nói: “Quả thật, không có gì xấu xa hơn các vị giác, hoặc các nơi cư trú hay các mối quan hệ.”
Idāni tesaṃ pāpiyabhāvaṃ dassento ‘‘vātamiga’’ntiādimāha.
Now, showing their evil nature, he said, “Vātamigaṃ” and so on.
Bây giờ, để chỉ ra sự xấu xa của chúng, Ngài nói: “vātamigaṃ” v.v.
Tattha gahananissitanti gahanaṭṭhānanissitaṃ.
Here, gahananissitaṃ means accustomed to dense thickets.
Ở đây, gahananissitaṃ là ẩn mình trong rừng sâu.
Idaṃ vuttaṃ hoti – passatha rasānaṃ pāpiyabhāvaṃ, idaṃ nāma araññāyatane gahananissitaṃ vātamigaṃ sañjayo uyyānapālo madhurasehi attano vasaṃ ānesi, sabbathāpi sacchandarāgaparibhogehi rasehi nāma aññaṃ pāpataraṃ lāmakataraṃ natthīti rasataṇhāya ādīnavaṃ kathesi.
This is what is meant: See the evil nature of tastes! Sañjaya, the park-keeper, brought this wind-deer, accustomed to dense thickets in the forest, under his sway with sweet tastes. In every way, there is nothing more evil or wretched than tastes enjoyed with self-willed desire. Thus, he spoke of the danger of craving for taste.
Điều này có nghĩa là: “Hãy xem sự xấu xa của các vị giác! Sanjaya, người giữ vườn, đã thuần hóa con hươu gió ẩn mình trong rừng sâu này bằng các vị ngọt. Tuyệt đối không có gì xấu xa hơn, tồi tệ hơn các vị giác được hưởng thụ với lòng tham ái.” Như vậy, Ngài đã nói về sự nguy hiểm của tham ái vị giác.
Kathetvā ca pana taṃ migaṃ araññameva pesesi.
And having spoken, he sent that deer back to the forest.
Sau khi nói xong, Ngài đã thả con hươu đó về rừng.
Aṭṭhakkhuraṃ kharādiyeti idaṃ satthā jetavane viharanto aññataraṃ dubbacabhikkhuṃ ārabbha kathesi.
The Teacher, residing at Jetavana, spoke this, beginning with Aṭṭhakkhuraṃ kharādiye, concerning a certain difficult-to-admonish monk.
Aṭṭhakkhuraṃ kharādiye – Đức Đạo Sư đã kể câu chuyện này khi Ngài đang trú tại Jetavana, liên quan đến một Tỳ-kheo khó dạy.
So kira bhikkhu dubbaco ovādaṃ na gaṇhāti.
It is said that this monk was difficult to admonish and did not accept advice.
Nghe nói, Tỳ-kheo đó khó dạy, không nghe lời khuyên.
Atha naṃ satthā pucchi ‘‘saccaṃ kira tvaṃ bhikkhu dubbaco ovādaṃ na gaṇhāsī’’ti?
Then the Teacher asked him, ‘‘Is it true, monk, that you are difficult to admonish and do not accept advice?’’
Thế rồi Đức Đạo Sư hỏi vị ấy: “Này Tỳ-kheo, có thật là ông khó dạy, không nghe lời khuyên không?”
‘‘Saccaṃ bhagavā’’ti.
‘‘It is true, Blessed One,’’ he replied.
“Bạch Thế Tôn, đúng vậy ạ.”
Satthā ‘‘pubbepi tvaṃ dubbacatāya paṇḍitānaṃ ovādaṃ aggahetvā pāsena baddho jīvitakkhayaṃ patto’’ti vatvā atītaṃ āhari.
The Teacher said, ‘‘You were difficult to admonish in the past too, and by not accepting the advice of the wise, you were caught in a snare and met the destruction of life,’’ and then related a past event.
Đức Đạo Sư nói: “Trước đây, vì sự khó dạy của mình, ông đã không nghe lời khuyên của các bậc hiền trí, bị mắc bẫy và mất mạng,” rồi Ngài kể lại câu chuyện quá khứ.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto migo hutvā migagaṇaparivuto araññe vasati.
In the past, when Brahmadatta was reigning in Bārāṇasī, the Bodhisatta was born as a deer and lived in the forest surrounded by a herd of deer.
Thuở xưa, khi Brahmadatta trị vì ở Bārāṇasī, Bồ Tát đã tái sinh làm một con hươu, sống trong rừng cùng với đoàn hươu.
Athassa bhaginimigī puttakaṃ dassetvā ‘‘bhātika, ayaṃ te bhāgineyyo, etaṃ migamāyaṃ uggaṇhāpehī’’ti paṭicchāpesi.
Then his sister-doe showed him her fawn and entrusted it to him, saying, ‘‘Brother, this is your nephew; please teach him the deer-trick.’’
Rồi con nai chị, sau khi cho con mình thấy, nói: “Này em, đây là cháu của em, hãy dạy nó mẹo nai.”
So taṃ bhāgineyyaṃ ‘‘asukavelāya nāma āgantvā uggaṇhāhī’’ti āha.
He told that nephew, ‘‘Come and learn at such and such a time.’’
Nó nói với đứa cháu đó: “Hãy đến vào giờ này để học.”
So vuttavelāya nāgacchati.
But he did not come at the appointed time.
Nó không đến vào giờ đã hẹn.
Yathā ca ekadivasaṃ, evaṃ satta divase sattovāde atikkanto so migamāyaṃ anuggaṇhitvāva vicaranto pāse bajjhi.
Just as on one day, so too for seven days, he ignored seven admonitions, and without learning the deer-trick, he roamed about and was caught in a snare.
Cũng như một ngày, cứ thế trong bảy ngày, nó đã bỏ qua bảy lời khuyên, lang thang mà không học được mẹo nai, rồi bị mắc vào bẫy.
Mātāpissa bhātaraṃ upasaṅkamitvā ‘‘kiṃ te, bhātika, bhāgineyyo migamāyaṃ uggaṇhāpito’’ti pucchi.
His mother also approached her brother and asked, ‘‘Brother, has your nephew been taught the deer-trick?’’
Mẹ nó cũng đến gặp anh mình và hỏi: “Anh ơi, cháu của anh đã được dạy mẹo nai chưa?”
Bodhisatto ca ‘‘tassa anovādakassa mā cintayi, na te puttena migamāyā uggahitā’’ti vatvā idānipi taṃ anovaditukāmova hutvā imaṃ gāthamāha –
The Bodhisatta, saying, ‘‘Do not worry about that unadvisable one; your son has not learned the deer-tricks,’’ and being unwilling to advise him even now, spoke this verse—
Bồ Tát nói: “Đừng lo lắng về kẻ không vâng lời đó, con của cô chưa học được mẹo nai đâu,” và vì không muốn khuyên dạy nó nữa, Ngài đã nói bài kệ này:
Tattha aṭṭhakkhuranti ekekasmiṃ pāde dvinnaṃ dvinnaṃ vasena aṭṭhakkhuraṃ.
Therein, aṭṭhakkhuraṃ means having eight hooves, two on each foot.
Ở đây, aṭṭhakkhuranti (tám móng) là tám móng theo cách mỗi chân có hai móng.
Kharādiyeti taṃ nāmena ālapati.
Kharādiye is addressing him by name.
Kharādiyeti (Kharādiya) là gọi nó bằng tên đó.
Miganti sabbasaṅgāhikavacanaṃ.
Migaṃ is a general term for deer.
Miganti (nai) là một từ bao hàm tất cả.
Vaṅkātivaṅkinanti mūle vaṅkāni, agge ativaṅkānīti vaṅkātivaṅkāni, tādisāni siṅgāni assa atthīti vaṅkātivaṅkī, taṃ vaṅkātivaṅkinaṃ.
Vaṅkātivaṅkinaṃ means 'crooked-crooked' because they are crooked at the base and very crooked at the tips; one who has such horns is vaṅkātivaṅkī; that vaṅkātivaṅkinaṃ.
Vaṅkātivaṅkinanti (sừng cong vẹo) là sừng cong ở gốc và rất cong ở ngọn, nên gọi là cong vẹo; con nai có sừng như vậy thì gọi là vaṅkātivaṅkī, tức là con nai sừng cong vẹo.
Sattahi kālātikkantanti sattahi ovādakālehi ovādaṃ atikkantaṃ.
Sattahi kālātikkantaṃ means one who has missed the advice at seven times of admonition.
Sattahi kālātikkantanti (đã bỏ qua bảy lần) là đã bỏ qua lời khuyên trong bảy lần khuyên dạy.
Na naṃ ovaditussaheti etaṃ dubbacamigaṃ ahaṃ ovadituṃ na ussahāmi, etassa me ovādatthāya cittampi na uppajjatīti dasseti.
Na naṃ ovaditussahe indicates, ‘‘I cannot bring myself to admonish this difficult-to-admonish deer; the thought to advise him does not even arise in my mind.’’
Na naṃ ovaditussaheti (ta không thể khuyên dạy nó) cho thấy rằng: “Ta không thể khuyên dạy con nai khó dạy này; ngay cả ý nghĩ khuyên dạy nó cũng không khởi lên trong ta.”
Atha naṃ dubbacamigaṃ pāse baddhaṃ luddo māretvā maṃsaṃ ādāya pakkāmi.
Then a hunter killed that difficult-to-admonish deer caught in a snare, took its flesh, and departed.
Sau đó, người thợ săn đã giết con nai khó dạy bị mắc bẫy, lấy thịt và bỏ đi.
Migaṃ tipallatthanti idaṃ satthā kosambiyaṃ badarikārāme viharanto sikkhākāmaṃ rāhulattheraṃ ārabbha kathesi.
The Teacher, residing in the Badarikārāma at Kosambī, spoke this, beginning with Migaṃ tipallattha, concerning the venerable Rāhula, who was eager for training.
Migaṃ tipallatthanti (con nai nằm ba kiểu) đây là câu chuyện Đức Đạo Sư đã kể khi Ngài trú tại Badarikārāma ở Kosambī, liên quan đến Tôn giả Rāhula, người rất thiết tha học giới.
Ekasmiñhi kāle satthari āḷavinagaraṃ upanissāya aggāḷave cetiye viharante bahū upāsakā upāsikā bhikkhū bhikkhuniyo ca vihāraṃ dhammassavanatthāya gacchanti, divā dhammassavanaṃ hoti.
Indeed, at one time, when the Teacher was residing at the Aggāḷava shrine near Āḷavi town, many male and female lay followers, monks, and nuns would go to the monastery to listen to the Dhamma, and the Dhamma listening would take place during the day.
Vào một thời, khi Đức Đạo Sư trú tại bảo tháp Aggāḷava gần thành Āḷavī, nhiều nam cư sĩ, nữ cư sĩ, Tỳ-kheo và Tỳ-kheo-ni đã đến tu viện để nghe pháp; việc nghe pháp diễn ra vào ban ngày.
Gacchante pana kāle upāsikāyo bhikkhuniyo ca na gacchiṃsu, bhikkhū ceva upāsakā ca ahesuṃ.
However, as time passed, the female lay followers and nuns stopped going, and there were only monks and male lay followers.
Tuy nhiên, khi thời gian trôi qua, các nữ cư sĩ và Tỳ-kheo-ni không còn đến nữa, chỉ còn các Tỳ-kheo và nam cư sĩ.
Tato paṭṭhāya rattiṃ dhammassavanaṃ jātaṃ.
From then on, the Dhamma listening took place at night.
Từ đó trở đi, việc nghe pháp diễn ra vào ban đêm.
Dhammassavanapariyosāne therā bhikkhū attano attano vasanaṭṭhānāni gacchanti.
At the end of the Dhamma listening, the elder monks would go to their respective dwelling places.
Sau khi buổi nghe pháp kết thúc, các Tỳ-kheo trưởng lão trở về chỗ ở của mình.
Daharā sāmaṇerā ca upāsakehi saddhiṃ upaṭṭhānasālāyaṃ sayanti.
The young novices would sleep in the service hall with the lay followers.
Các Tỳ-kheo trẻ và Sa-di thì ngủ chung với các nam cư sĩ trong sảnh đường phụng sự.
Tesu niddaṃ upagatesu ekacce ghurughurupassāsā kākacchamānā dante khādantā nipajjiṃsu, ekacce muhuttaṃ niddāyitvā uṭṭhahiṃsu.
When they fell asleep, some snored loudly, grinding their teeth, and lay down; some slept for a moment and then got up.
Trong số những người đã ngủ, một số thì ngáy khò khò, nghiến răng khi ngủ; một số khác thì ngủ một lát rồi thức dậy.
Te taṃ vippakāraṃ disvā bhagavato ārocesuṃ.
Seeing that impropriety, they reported it to the Blessed One.
Họ thấy sự bất tiện đó liền trình báo Đức Thế Tôn.
Bhagavā ‘‘yo pana bhikkhu anupasampannena sahaseyyaṃ kappeyya pācittiya’’nti (pāci. 49) sikkhāpadaṃ paññapetvā kosambiṃ agamāsi.
The Blessed One, having laid down the training rule, "Should any bhikkhu sleep together with one who is not fully ordained, it is a pācittiya," went to Kosambī.
Đức Thế Tôn đã chế định giới học ‘‘Yo pana bhikkhu anupasampannena sahaseyyaṃ kappeyya pācittiya’’nti (Tỳ-kheo nào ngủ chung với người chưa thọ giới thì phạm tội Pācittiya) rồi đi đến Kosambī.
Tattha bhikkhū āyasmantaṃ rāhulaṃ āhaṃsu – ‘‘āvuso rāhula, bhagavatā sikkhāpadaṃ paññattaṃ, idāni tvaṃ attano vasanaṭṭhānaṃ jānāhī’’ti.
There, the bhikkhus said to Venerable Rāhula, "Friend Rāhula, the Blessed One has laid down a training rule; now you should know your own lodging place."
Ở đó, các Tỳ-kheo nói với Tôn giả Rāhula: “Này Hiền giả Rāhula, Đức Thế Tôn đã chế định giới học rồi, bây giờ ông hãy tự tìm chỗ ở của mình đi.”
Pubbe pana te bhikkhū bhagavati ca gāravaṃ tassa cāyasmato sikkhākāmataṃ paṭicca taṃ attano vasanaṭṭhānaṃ āgataṃ ativiya saṅgaṇhanti, khuddakamañcakaṃ paññapetvā ussīsakakaraṇatthāya cīvaraṃ denti.
Previously, however, those bhikkhus, out of respect for the Blessed One and due to the Venerable One's desire for training, welcomed him very much when he came to their lodging, arranging a small bed and giving a robe to be used as a pillow.
Trước đây, các Tỳ-kheo đó, vì lòng kính trọng Đức Thế Tôn và sự thiết tha học giới của Tôn giả, đã rất hoan nghênh Tôn giả khi Ngài đến chỗ ở của họ, trải một chiếc giường nhỏ và cho y để làm gối đầu.
Taṃ divasaṃ pana sikkhāpadabhayena vasanaṭṭhānampi na adaṃsu.
But on that day, out of fear of the training rule, they did not even give him a lodging place.
Nhưng ngày hôm đó, vì sợ giới học, họ không cho chỗ ở nữa.
Rāhulabhaddopi ‘‘pitā me’’ti dasabalassa vā, ‘‘upajjhāyo me’’ti dhammasenāpatino vā, ‘‘ācariyo me’’ti mahāmoggallānassa vā, ‘‘cūḷapitā me’’ti ānandattherassa vā santikaṃ agantvā dasabalassa vaḷañjanavaccakuṭiṃ brahmavimānaṃ pavisanto viya pavisitvā vāsaṃ kappesi.
Even Rāhulabhadda, without going to the Dasabala (Buddha) thinking "He is my father," or to the Dhammasenāpati (Sāriputta) thinking "He is my preceptor," or to Mahāmoggallāna thinking "He is my teacher," or to Venerable Ānanda thinking "He is my paternal uncle," entered the Dasabala's latrine as if entering a Brahmā-vimāna, and made it his dwelling.
Tôn giả Rāhula Bhadda, không đến chỗ Đức Thập Lực (Đức Phật) nghĩ rằng “là cha của tôi”, hay chỗ Đức Pháp Tướng Quân (Tôn giả Sāriputta) nghĩ rằng “là thầy y chỉ của tôi”, hay chỗ Đại Mục Kiền Liên (Tôn giả Mahāmoggallāna) nghĩ rằng “là thầy giáo thọ của tôi”, hay chỗ Tôn giả Ānanda nghĩ rằng “là chú của tôi”, mà Ngài đã vào nhà vệ sinh của Đức Thập Lực như thể vào cõi Phạm thiên, và ở lại đó.
Buddhānañhi vaḷañjanakuṭiyaṃ dvāraṃ supihitaṃ hoti, gandhaparibhaṇḍakatā bhūmi, gandhadāmamālādāmāni osāritāneva honti, sabbarattiṃ dīpo jhāyati.
Indeed, the door of the Buddhas' latrine is well-closed, the ground is adorned with perfumes, garlands of fragrant flowers are always hung, and a lamp burns all night.
Thật vậy, cửa nhà vệ sinh của chư Phật được đóng kín, nền đất được xức hương, các vòng hoa thơm và chuỗi hoa được treo sẵn, và đèn thì cháy suốt đêm.
Rāhulabhaddo pana na tassā kuṭiyā imaṃ sampattiṃ paṭicca tattha vāsaṃ upagato, bhikkhūhi pana ‘‘vasanaṭṭhānaṃ jānāhī’’ti vuttattā ovādagāravena sikkhākāmatāya tattha vāsaṃ upagato.
However, Rāhulabhadda did not go to dwell there because of this splendor of that latrine, but because the bhikkhus had told him, "Know your own lodging place," he went to dwell there out of respect for their instruction and his desire for training.
Tuy nhiên, Tôn giả Rāhula Bhadda không ở lại nhà vệ sinh đó vì sự tiện nghi này, mà vì các Tỳ-kheo đã nói “hãy tự tìm chỗ ở của mình đi,” do lòng tôn kính lời khuyên và sự thiết tha học giới, Ngài đã ở lại đó.
Antarantarā hi bhikkhū taṃ āyasmantaṃ dūratova āgacchantaṃ disvā tassa vīmaṃsanatthāya muṭṭhisammajjaniṃ vā kacavarachaḍḍanakaṃ vā bahi khipitvā tasmiṃ āgate ‘‘āvuso, imaṃ kena chaḍḍita’’nti vadanti.
From time to time, when the bhikkhus saw the Venerable One approaching from afar, to test him, they would throw out a broom or some rubbish, and when he arrived, they would say, "Friend, who threw this out?"
Thật vậy, thỉnh thoảng các Tỳ-kheo, thấy Tôn giả đến từ xa, để thử Ngài, họ vứt chổi hoặc đồ hốt rác ra ngoài, và khi Ngài đến, họ nói: “Này Hiền giả, ai đã vứt cái này ra vậy?”
Tattha kehici ‘‘rāhulo iminā maggena gato’’ti vutte so āyasmā ‘‘nāhaṃ, bhante, etaṃ jānāmī’’ti avatvāva taṃ paṭisāmetvā ‘‘khamatha me, bhante’’ti khamāpetvā gacchati.
When some there said, "Rāhula went this way," the Venerable One, without saying, "I do not know this, Venerable Sir," put it away and, apologizing with "Forgive me, Venerable Sir," departed.
Khi một số người ở đó nói: “Rāhula đã đi qua con đường này,” Tôn giả không nói: “Bạch chư Tôn giả, con không biết,” mà Ngài tự mình dọn dẹp nó, và nói: “Bạch chư Tôn giả, xin tha thứ cho con,” rồi đi.
Evamesa sikkhākāmo.
Thus was his desire for training.
Như vậy, Ngài là người thiết tha học giới.
So taṃ sikkhākāmataṃyeva paṭicca tattha vāsaṃ upagato.
It was precisely because of that desire for training that he went to dwell there.
Vì vậy, ngài đã đến ở đó chỉ vì lòng khao khát học tập.
Atha satthā purearuṇaṃyeva vaccakuṭidvāre ṭhatvā ukkāsi, sopāyasmā ukkāsi.
Then, the Teacher, standing at the latrine door even before dawn, cleared his throat, and the Venerable One also cleared his throat.
Rồi Đức Bổn Sư, ngay trước rạng đông, đứng ở cửa nhà vệ sinh và ho, vị Tôn giả ấy cũng ho.
‘‘Ko eso’’ti?
"Who is that?"
“Ai đó?”
‘‘Ahaṃ rāhulo’’ti nikkhamitvā vandi.
"I am Rāhula," he said, coming out and paying homage.
“Con là Rāhula,” ngài đáp, rồi bước ra và đảnh lễ.
‘‘Kasmā tvaṃ rāhula idha nipannosī’’ti?
"Why are you sleeping here, Rāhula?"
“Này Rāhula, tại sao con lại nằm ở đây?”
‘‘Vasanaṭṭhānassa abhāvato’’.
"Because there was no lodging place."
“Vì không có chỗ ở.”
‘‘Pubbe hi, bhante, bhikkhū mama saṅgahaṃ karonti, idāni attano āpattibhayena vasanaṭṭhānaṃ na denti, svāhaṃ ‘idaṃ aññesaṃ asaṅghaṭṭanaṭṭhāna’nti iminā kāraṇena idha nipannosmīti.
"Previously, Venerable Sir, the bhikkhus would take care of me, but now, out of fear of their own transgression, they do not give me a lodging place. So, thinking 'This is a place not frequented by others,' for this reason, I slept here."
“Bạch Thế Tôn, trước đây các Tỳ-khưu vẫn giúp đỡ con, nhưng bây giờ vì sợ phạm giới nên họ không cho con chỗ ở. Vì lý do này, con nghĩ ‘đây là chỗ không làm phiền người khác’ nên con nằm ở đây.”
Atha bhagavato ‘‘rāhulaṃ tāva bhikkhū evaṃ pariccajanti, aññe kuladārake pabbājetvā kiṃ karissantī’’ti dhammasaṃvego udapādi.
Then, a sense of urgency concerning the Dhamma arose in the Blessed One, thinking, "If the bhikkhus neglect Rāhula in this way, what will they do after ordaining other young men of good families?"
Rồi Đức Thế Tôn khởi lên sự xúc động về Pháp rằng: “Ngay cả Rāhula mà các Tỳ-khưu còn bỏ mặc như vậy, thì sau khi xuất gia cho các thiện nam tử khác, họ sẽ làm gì?”
Atha bhagavā pātova bhikkhū sannipātāpetvā dhammasenāpatiṃ pucchi ‘‘jānāsi pana tvaṃ, sāriputta, ajja katthaci rāhulassa vutthabhāva’’nti?
Then, the Blessed One, having assembled the bhikkhus early in the morning, asked the Dhammasenāpati, "Do you know, Sāriputta, where Rāhula stayed today?"
Rồi Đức Thế Tôn, ngay vào buổi sáng, triệu tập các Tỳ-khưu và hỏi vị Pháp Tướng (Sāriputta): “Này Sāriputta, con có biết Rāhula đã ở đâu đó hôm nay không?”
‘‘Na jānāmi, bhante’’ti.
"I do not know, Venerable Sir," he replied.
“Bạch Thế Tôn, con không biết.”
‘‘Sāriputta, ajja rāhulo vaccakuṭiyaṃ vasi, sāriputta, tumhe rāhulaṃ evaṃ pariccajantā aññe kuladārake pabbājetvā kiṃ karissatha?
"Sāriputta, Rāhula stayed in the latrine today. Sāriputta, if you neglect Rāhula in this way, what will you do after ordaining other young men of good families?
“Này Sāriputta, hôm nay Rāhula đã ở trong nhà vệ sinh. Này Sāriputta, các con bỏ mặc Rāhula như vậy, thì sau khi xuất gia cho các thiện nam tử khác, các con sẽ làm gì?
Evañhi sante imasmiṃ sāsane pabbajitā na patiṭṭhā bhavissanti, ito dāni paṭṭhāya anupasampannena ekaṃ dve divase attano santike vasāpetvā tatiyadivase tesaṃ vasanaṭṭhānaṃ ñatvā bahi vāsethā’’ti imaṃ anupaññattiṃ katvā puna sikkhāpadaṃ paññapesi.
If this is the case, those who have gone forth in this Dispensation will not be established. From now on, after letting an unordained person stay with you for one or two days, on the third day, having found a lodging place for them, let them stay outside." Having made this supplementary regulation, he again laid down a training rule.
Nếu vậy, những người xuất gia trong Giáo Pháp này sẽ không thể an trú. Kể từ bây giờ, hãy cho người chưa thọ giới ở cùng mình một hoặc hai ngày, đến ngày thứ ba, sau khi biết chỗ ở của họ, hãy cho họ ở bên ngoài,” sau khi ban hành giới phụ này, Đức Thế Tôn lại chế định một giới học.
Tasmiṃ samaye dhammasabhāyaṃ sannisinnā bhikkhū rāhulassa guṇakathaṃ kathenti ‘‘passathāvuso, yāva sikkhākāmo vatāyaṃ rāhulo, ‘tava vasanaṭṭhānaṃ jānāhī’ti vutto nāma ‘ahaṃ dasabalassa putto, tumhākaṃ senāsanasmā tumheyeva nikkhamathā’ti ekaṃ bhikkhumpi appaṭippharitvā vaccakuṭiyaṃ vāsaṃ kappesī’’ti.
At that time, bhikkhus gathered in the Dhamma hall were speaking in praise of Rahula: "Friends, see how eager to learn this Rahula is! When told, 'Know your dwelling place,' he did not oppose even a single bhikkhu by saying, 'I am the son of the Ten-Powered One; you yourselves should leave your dwelling,' but instead made his abode in a latrine."
Vào lúc đó, các Tỳ-khưu đang ngồi trong Pháp đường, ca ngợi đức tính của Rāhula: “Thưa các Hiền giả, hãy xem Rāhula này khao khát học tập đến mức nào! Khi được bảo ‘hãy biết chỗ ở của con,’ ngài đã không làm phiền một Tỳ-khưu nào, không nói ‘con là con của Đức Thập Lực, các ngài hãy ra khỏi chỗ ở của các ngài,’ mà đã ở trong nhà vệ sinh.”
Evaṃ tesu kathayamānesu satthā dhammasabhaṃ gantvā alaṅkatāsane nisīditvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti āha.
As they were speaking thus, the Teacher went to the Dhamma hall, sat on the ornamented seat, and said, "Bhikkhus, what is the topic of discussion you are gathered for now?"
Khi họ đang nói chuyện như vậy, Đức Bổn Sư đến Pháp đường, ngồi trên chỗ ngồi đã được trang hoàng và nói: “Này các Tỳ-khưu, hiện giờ các con đang ngồi tụ họp để nói chuyện gì?”
‘‘Bhante, rāhulassa sikkhākāmakathāya, na aññāya kathāyā’’ti.
"Venerable Sir, it is about Rahula's eagerness to learn, not about any other topic."
“Bạch Thế Tôn, chúng con đang nói chuyện về lòng khao khát học tập của Rāhula, không phải chuyện gì khác.”
Satthā ‘‘na, bhikkhave, rāhulo idāneva sikkhākāmo, pubbe tiracchānayoniyaṃ nibbattopi sikkhākāmoyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
The Teacher said, "Bhikkhus, Rahula was not eager to learn only now; even when born in an animal realm in the past, he was still eager to learn," and then he recounted a past event.
Đức Bổn Sư nói: “Này các Tỳ-khưu, Rāhula không chỉ khao khát học tập bây giờ, mà trước đây, khi sinh ra trong loài súc sinh, ngài cũng đã khao khát học tập,” rồi Đức Bổn Sư kể lại câu chuyện quá khứ.
Atīte rājagahe eko magadharājā rajjaṃ kāresi.
In the past, a certain Magadha king reigned in Rājagaha.
Thuở xưa, tại Rājagaha, một vị vua Magadha đã trị vì vương quốc.
Tadā bodhisatto migayoniyaṃ nibbattitvā migagaṇaparivuto araññe vasati.
At that time, the Bodhisatta was born in the animal realm and lived in the forest, surrounded by a herd of deer.
Vào lúc đó, Bồ-tát sinh làm loài hươu, sống trong rừng cùng với một đàn hươu.
Athassa bhaginī attano puttakaṃ upanetvā ‘‘bhātika, imaṃ te bhāgineyyaṃ migamāyaṃ sikkhāpehī’’ti āha.
Then his sister brought her little son and said, "Brother, teach this nephew of yours the deer's wiles."
Rồi người em gái của ngài mang con trai của mình đến và nói: “Này anh, hãy dạy cháu của anh về thuật hươu.”
Bodhisatto ‘‘sādhū’’ti paṭissuṇitvā ‘‘gaccha, tāta, asukavelāya nāma āgantvā sikkheyyāsī’’ti āha.
The Bodhisatta assented, saying, "Very well," and then said, "Go, my dear, come and learn at such and such a time."
Bồ-tát đáp “Được thôi,” rồi nói: “Này con, hãy đến vào giờ này để học.”
So mātulena vuttavelaṃ anatikkamitvā taṃ upasaṅkamitvā migamāyaṃ sikkhi.
He did not exceed the time appointed by his uncle, but approached him and learned the deer's wiles.
Cháu của ngài đã không bỏ lỡ giờ mà cậu của mình đã dặn, đến gặp ngài và học thuật hươu.
So ekadivasaṃ vane vicaranto pāsena baddho baddharavaṃ ravi, migagaṇo palāyitvā ‘‘putto te pāsena baddho’’ti tassa mātuyā ārocesi.
One day, as he was roaming in the forest, he was caught in a snare and cried out, trapped; the herd of deer fled and reported to his mother, "Your son is caught in a snare."
Một ngày nọ, khi đang đi trong rừng, nó bị mắc bẫy và kêu lên tiếng kêu của kẻ bị mắc bẫy. Đàn hươu bỏ chạy và báo cho mẹ nó biết: “Con trai của chị bị mắc bẫy rồi.”
Sā bhātu santikaṃ gantvā ‘‘bhātika, bhāgineyyo te migamāyaṃ sikkhāpito’’ti pucchi.
She went to her brother and asked, "Brother, has your nephew been taught the deer's wiles?"
Người em gái đến gặp anh mình và hỏi: “Này anh, cháu của anh đã được dạy thuật hươu chưa?”
Bodhisatto ‘‘mā tvaṃ puttassa kiñci pāpakaṃ āsaṅki, suggahitā tena migamāyā, idāni taṃ hāsayamāno āgacchissatī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
The Bodhisatta said, "Do not suspect anything bad of your son; he has thoroughly learned the deer's wiles. Now he will come, amusing them," and then he spoke this verse:
Bồ-tát nói: “Chị đừng nghi ngờ điều gì xấu về con trai mình, nó đã học thuật hươu rất tốt, bây giờ nó sẽ đến trêu chọc chị,” rồi ngài đọc bài kệ này –
Tattha miganti bhāgineyyamigaṃ.
There, migaṃ means the nephew-deer.
Ở đây, migaṃ (con hươu) là con hươu cháu trai.
Tipallatthanti pallatthaṃ vuccati sayanaṃ, ubhohi passehi ujukameva ca nipannakavasenāti tīhākārehi pallatthaṃ assa, tīṇi vā pallatthāni assāti tipallattho, taṃ tipallatthaṃ.
Tipallatthaṃ: pallattha means lying down; he lies in three ways: on both sides and straight on his back, or he has three ways of lying down, hence tipallattha, that tipallatthaṃ.
Tipallatthaṃ (nằm ba tư thế): Pallatthaṃ có nghĩa là nằm, nó có ba tư thế nằm: nằm nghiêng hai bên và nằm thẳng; hoặc nó có ba tư thế nằm, nên gọi là tipallatthaṃ, đó là tipallatthaṃ.
Anekamāyanti bahumāyaṃ bahuvañcanaṃ.
Anekamāyaṃ means having many wiles, many deceptions.
Anekamāyaṃ (nhiều mưu mẹo) là có nhiều mưu mẹo, nhiều lừa dối.
Aṭṭhakkhuranti ekekasmiṃ pāde dvinnaṃ dvinnaṃ vasena aṭṭhahi khurehi samannāgataṃ.
Aṭṭhakkhuraṃ means endowed with eight hoofs, two on each foot.
Aṭṭhakkhuraṃ (tám móng) là có tám móng, mỗi chân có hai móng.
Aḍḍharattāpapāyinti purimayāmaṃ atikkamitvā majjhimayāme araññato āgamma pānīyassa pivanato aḍḍharatte āpaṃ pivatīti aḍḍharattāpapāyī.
Aḍḍharattāpapāyī: one who drinks water at midnight, having come from the forest in the middle watch, past the first watch, meaning he drinks water at midnight.
Aḍḍharattāpapāyī (uống nước lúc nửa đêm) là uống nước lúc nửa đêm, tức là sau khi qua canh đầu, nó đến từ rừng vào canh giữa để uống nước.
Taṃ aḍḍharatte apāyinti attho.
That is, he drinks at midnight.
Nghĩa là nó uống nước lúc nửa đêm.
Mama bhāgineyyaṃ migaṃ ahaṃ sādhukaṃ migamāyaṃ uggaṇhāpesiṃ.
I taught my nephew-deer the deer's wiles thoroughly.
Ta đã dạy cháu trai của ta thuật hươu rất tốt.
Yathā ekena sotena chamāssasanto, chahi kalāhitibhoti bhāgineyyoti.
"As breathing out through one nostril onto the ground, my nephew outwits with six tricks."
Như thở bằng một lỗ mũi trên mặt đất, cháu sẽ lừa được thợ săn bằng sáu cách.
Idaṃ vuttaṃ hoti – ahañhi tava puttaṃ tathā uggaṇhāpesiṃ, yathā ekasmiṃ uparimanāsikāsote vātaṃ sannirumbhitvā pathaviyā allīnena ekena heṭṭhimasotena tattheva chamāyaṃ assasanto chahi kalāhi luddakaṃ atibhoti, chahi koṭṭhāsehi ajjhottharati vañcetīti attho.
This is what is meant: I taught your son so that, by holding his breath in one of his upper nostrils and breathing out through one lower nostril pressed against the earth, he outwits the hunter with six tricks, meaning he overcomes and deceives him with six parts.
Điều này có nghĩa là: Ta đã dạy con trai của chị như vậy, đến nỗi nó nín hơi ở một lỗ mũi trên, và thở bằng một lỗ mũi dưới dán vào đất, nằm trên mặt đất, nó sẽ lừa được thợ săn bằng sáu cách, nghĩa là nó sẽ đánh lừa bằng sáu phần.
Katamāhi chahi?
Which six?
Sáu cách nào?
Cattāro pāde pasāretvā ekena passena seyyāya, khurehi tiṇapaṃsukhaṇanena, jivhāninnāmanena udarassa uddhumātabhāvakaraṇena, uccārapassāvavissajjanena, vātasannirumbhanenāti.
By stretching out four legs and lying on one side, by digging grass and dust with his hoofs, by letting his tongue hang out, by making his belly swollen, by releasing urine and feces, and by holding his breath.
Bằng cách duỗi bốn chân và nằm nghiêng một bên, bằng cách dùng móng đào đất và cỏ, bằng cách thè lưỡi, bằng cách làm bụng phình to, bằng cách phóng uế và tiểu tiện, và bằng cách nín hơi.
Aparo nayo – tathā naṃ uggaṇhāpesiṃ, yathā ekena sotena chamāssasanto chahi kalāhiti dvīsupi nayesu dassitehi chahi kāraṇehi kalāhiti kalāyissati, luddaṃ vañcessatīti attho.
Another method – I taught him in such a way that, breathing out onto the ground through one nostril, he would perform six tricks (kalā), that is, with the six methods shown in both ways, he would deceive the hunter.
Một cách khác – ta đã dạy nó như vậy, đến nỗi khi thở bằng một lỗ mũi trên mặt đất, nó sẽ lừa được thợ săn bằng sáu cách được trình bày trong cả hai phương pháp, nghĩa là nó sẽ lừa dối thợ săn.
Bhotīti bhaginiṃ ālapati.
“Bhotī” is how he addresses his sister.
Bhotī là gọi người em gái.
Bhāgineyyoti evaṃ chahi kāraṇehi vañcanakaṃ bhāgineyyaṃ niddisati.
“Bhāgineyyo” refers to the nephew who deceives with these six methods.
Bhāgineyyo là chỉ cháu trai lừa dối bằng sáu cách như vậy.
Evaṃ bodhisatto bhāgineyyassa migamāyāya sādhukaṃ uggahitabhāvaṃ dassento bhaginiṃ samassāseti.
Thus, the Bodhisatta, showing that his nephew had thoroughly learned the deer’s trick, reassures his sister.
Như vậy, Bồ-tát an ủi em gái mình bằng cách cho thấy cháu trai đã học thuật hươu rất tốt.
Sopi migapotako pāse baddho avipphanditvāyeva bhūmiyaṃ mahāphāsukapassena pāde pasāretvā nipanno pādānaṃ āsannaṭṭhāne khureheva paharitvā paṃsuñca tiṇāni ca uppāṭetvā uccārapassāvaṃ vissajjetvā sīsaṃ pātetvā jivhaṃ ninnāmetvā sarīraṃ kheḷakilinnaṃ katvā vātaggahaṇena udaraṃ uddhumātakaṃ katvā akkhīni parivattetvā heṭṭhā nāsikāsotena vātaṃ sañcarāpento uparimanāsikāsotena vātaṃ sannirumbhitvā sakalasarīraṃ thaddhabhāvaṃ gāhāpetvā matākāraṃ dassesi.
That deer fawn, caught in the snare, without struggling, lay down on the ground, stretching out its legs on its side, struck the ground with its hooves near its feet, uprooting dust and grass, discharged urine and excrement, dropped its head, protruded its tongue, made its body wet with saliva, inflated its belly as if with wind, rolled its eyes, let air pass through the lower nostril while blocking the upper nostril, and made its entire body stiff, thus feigning death.
Con hươu con đó, khi bị mắc bẫy, không giãy giụa mà nằm trên đất với một bên sườn lớn, duỗi chân, dùng móng cào đất và cỏ ở gần chân, phóng uế và tiểu tiện, gục đầu xuống, thè lưỡi ra, làm cho cơ thể ướt đẫm nước bọt, làm cho bụng phình to do nín hơi, đảo mắt, thở bằng lỗ mũi dưới và nín hơi ở lỗ mũi trên, làm cho toàn bộ cơ thể cứng đờ, biểu hiện ra vẻ đã chết.
Nīlamakkhikāpi naṃ samparivāresuṃ, tasmiṃ tasmiṃ ṭhāne kākā nilīyiṃsu.
Blue flies gathered around it, and crows perched on various spots on its body.
Ruồi xanh cũng bu quanh nó, quạ đậu ở khắp nơi.
Luddo āgantvā udaraṃ hatthena paharitvā ‘‘atipātova baddho bhavissati, pūtiko jāto’’ti tassa bandhanarajjukaṃ mocetvā ‘‘etthevadāni naṃ ukkantitvā maṃsaṃ ādāya gamissāmī’’ti nirāsaṅko hutvā sākhāpalāsaṃ gahetuṃ āraddho.
The hunter came, struck its belly with his hand, and thought, “It must have been caught too long; it has become putrid.” He untied its snare and, feeling fearless, began to gather branches and leaves, thinking, “Now I will cut it up right here and take the meat.”
Thợ săn đến, dùng tay đập vào bụng nó và nói: “Chắc là nó đã bị mắc bẫy quá lâu, đã thối rồi,” rồi tháo dây trói cho nó, và không nghi ngờ gì, bắt đầu nhặt cành lá để nói: “Bây giờ ta sẽ xẻ thịt nó ở đây và mang thịt đi.”
Migapotakopi uṭṭhāya catūhi pādehi ṭhatvā kāyaṃ vidhunitvā gīvaṃ pasāretvā mahāvātena chinnavalāhako viya vegena mātu santikaṃ agamāsi.
The deer fawn then stood up on all four legs, shook its body, stretched its neck, and swiftly went to its mother, like a cloud dispersed by a strong wind.
Con hươu con đứng dậy, đứng bằng bốn chân, lắc mình, duỗi cổ, và nhanh chóng chạy về phía mẹ nó như một đám mây bị gió thổi tan.
Kāḷe vā yadi vā juṇheti idaṃ satthā jetavane viharanto dve vuḍḍhapabbajite ārabbha kathesi.
“Whether in the dark half or in the bright half” – this the Teacher related while dwelling at Jetavana, concerning two elder bhikkhus.
Kāḷe vā yadi vā juṇhe (Dù là vào đêm tối hay đêm trăng sáng), Đức Bổn Sư đã kể câu chuyện này khi ngài ngụ tại Jetavana, liên quan đến hai vị Tỳ-khưu già.
Te kira kosalajanapade ekasmiṃ araññāvāse vasanti.
It is said that they lived in a forest dwelling in the Kosala country.
Nghe nói, hai vị ấy sống trong một khu rừng ở xứ Kosala.
Eko kāḷatthero nāma, eko juṇhatthero nāma.
One was named Elder Kāḷa, and the other Elder Juṇha.
Một vị tên là Trưởng lão Kāḷa, một vị tên là Trưởng lão Juṇha.
Athekadivasaṃ juṇho kāḷaṃ pucchi ‘‘bhante kāḷa, sītaṃ nāma kasmiṃ kāle hotī’’ti.
Then one day, Juṇha asked Kāḷa, “Venerable Kāḷa, when is it cold?”
Rồi một ngày nọ, Juṇha hỏi Kāḷa: “Bạch Trưởng lão Kāḷa, lạnh thường xảy ra vào lúc nào?”
So ‘‘kāḷe hotī’’ti āha.
He replied, “It is cold in the dark half.”
Ngài đáp: “Vào đêm tối.”
Athekadivasaṃ kāḷo juṇhaṃ pucchi – ‘‘bhante juṇha, sītaṃ nāma kasmiṃ kāle hotī’’ti.
Then one day, Kāḷa asked Juṇha, “Venerable Juṇha, when is it cold?”
Rồi một ngày nọ, Kāḷa hỏi Juṇha: “Bạch Trưởng lão Juṇha, lạnh thường xảy ra vào lúc nào?”
So ‘‘juṇhe hotī’’ti āha.
He replied, “It is cold in the bright half.”
Ngài đáp: “Vào đêm trăng sáng.”
Te ubhopi attano kaṅkhaṃ chindituṃ asakkontā satthu santikaṃ gantvā satthāraṃ vanditvā ‘‘bhante, sītaṃ nāma kasmiṃ kāle hotī’’ti pucchiṃsu.
Unable to resolve their own doubt, both of them went to the Teacher, paid homage to him, and asked, “Venerable sir, when is it cold?”
Cả hai, không thể tự mình giải quyết nghi ngờ, liền đến chỗ Đức Đạo Sư, đảnh lễ Đức Đạo Sư và hỏi: “Bạch Đức Thế Tôn, lạnh xảy ra vào thời điểm nào?”
Satthā tesaṃ kathaṃ sutvā ‘‘pubbepi ahaṃ, bhikkhave, tumhākaṃ imaṃ pañhaṃ kathesiṃ, bhavasaṅkhepagatattā pana na sallakkhayitthā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
The Teacher, having heard their conversation, said, “Monks, I explained this problem to you even in the past, but you did not heed it due to the brevity of existence,” and then he related a past event.
Đức Đạo Sư nghe câu chuyện của họ, nói: “Này các Tỳ-kheo, trước đây Ta đã giải đáp câu hỏi này cho các ông rồi, nhưng vì các ông đã quên mất do sự ngắn ngủi của cuộc đời,” rồi Ngài kể lại chuyện quá khứ.
Atīte ekasmiṃ pabbatapāde sīho ca byaggho ca dve sahāyā ekissāyeva guhāya vasanti.
In the past, at the foot of a certain mountain, a lion and a tiger, two friends, lived in the same cave.
Thuở xưa, dưới chân một ngọn núi, có hai người bạn là một con sư tử và một con hổ sống chung trong một hang động.
Tadā bodhisattopi isipabbajjaṃ pabbajitvā tasmiṃyeva pabbatapāde vasati.
At that time, the Bodhisatta, having renounced the world as a sage, also lived at the foot of that same mountain.
Khi đó, Bồ Tát cũng đã xuất gia làm ẩn sĩ và sống dưới chân ngọn núi đó.
Athekadivasaṃ tesaṃ sahāyakānaṃ sītaṃ nissāya vivādo udapādi.
Then one day, a dispute arose between those friends concerning the cold.
Rồi một ngày nọ, hai người bạn đó đã tranh cãi về việc lạnh.
Byaggho ‘‘kāḷeyeva sītaṃ hotī’’ti āha.
The tiger said, “It is cold only in the dark half.”
Con hổ nói: “Lạnh chỉ xảy ra vào đêm tối.”
Sīho ‘‘juṇheyeva sītaṃ hotī’’ti āha.
The lion said, “It is cold only in the bright half.”
Con sư tử nói: “Lạnh chỉ xảy ra vào đêm trăng sáng.”
Te ubhopi attano kaṅkhaṃ chindituṃ asakkontā bodhisattaṃ pucchiṃsu.
Unable to resolve their own doubt, both of them asked the Bodhisatta.
Cả hai, không thể tự mình giải quyết nghi ngờ, liền hỏi Bồ Tát.
Bodhisatto imaṃ gāthamāha –
The Bodhisatta uttered this verse:
Bồ Tát đã nói bài kệ này:
Tattha kāḷe vā yadi vā juṇheti kāḷapakkhe vā juṇhapakkhe vā.
Therein, kāḷe vā yadi vā juṇhe means whether in the dark fortnight or in the bright fortnight.
Ở đây, kāḷe vā yadi vā juṇheti (dù đêm tối hay trăng sáng) là vào nửa tháng tối hay nửa tháng sáng.
Yadā vāyati mālutoti yasmiṃ samaye puratthimādibhedo vāto vāyati, tasmiṃ samaye sītaṃ hoti.
Yadā vāyati māluto means at whatever time the wind, such as the easterly wind, blows, at that time it is cold.
Yadā vāyati mālutoti (khi gió thổi) là vào lúc gió thổi, chia thành gió đông, v.v., vào lúc đó thì lạnh.
Kiṃkāraṇā?
For what reason?
Tại sao?
Vātajāni hi sītāni, yasmā vāte vijjanteyeva sītāni honti, kāḷapakkho vā juṇhapakkho vā ettha apamāṇanti vuttaṃ hoti.
Indeed, the cold is born of wind, because it is when there is wind that cold arises. It means that here, the dark fortnight or the bright fortnight is not the measure.
Vātajāni hi sītāni, (cái lạnh do gió sinh ra) vì khi gió thổi thì lạnh, nửa tháng tối hay nửa tháng sáng không quan trọng ở đây, đó là điều đã được nói.
Ubhotthamaparājitāti ubhopi tumhe imasmiṃ pañhe aparājitāti.
"Both of you are undefeated here" means that both of you are undefeated in this question.
Ubhotthamaparājitāti (cả hai đều không thua kém) là cả hai ông đều không thua kém trong câu hỏi này.
Evaṃ bodhisatto te sahāyake saññāpesi.
Thus, the Bodhisatta made his companions understand.
Như vậy, Bồ Tát đã khuyên dạy hai người bạn đó.
Evaṃ ce sattā jāneyyunti idaṃ satthā jetavane viharanto matakabhattaṃ ārabbha kathesi.
"If beings were to know thus" – this the Teacher related while residing at Jetavana, concerning the offering for the deceased.
Evaṃ ce sattā jāneyyunti (Nếu chúng sinh biết như vậy) đây là câu chuyện Đức Đạo Sư đã kể khi Ngài trú tại Jetavana, liên quan đến lễ cúng dường người chết.
Tasmiñhi kāle manussā bahū ajeḷakādayo māretvā kālakate ñātake uddissa matakabhattaṃ nāma denti.
At that time, people used to kill many goats, sheep, and other animals, and offer what was called 'matakabhatta' (food for the deceased) to their departed relatives.
Vào thời đó, người ta giết nhiều dê, cừu, v.v., để cúng dường người thân đã qua đời, gọi là Matakabhatta.
Bhikkhū te manusse tathā karonte disvā satthāraṃ pucchiṃsu ‘‘etarahi, bhante, manussā bahū pāṇe jīvitakkhayaṃ pāpetvā matakabhattaṃ nāma denti.
Seeing those people doing so, the monks asked the Teacher, "Venerable Sir, at present, people kill many living beings and offer what is called 'matakabhatta'.
Các Tỳ-kheo thấy những người ấy làm như vậy, hỏi Đức Đạo Sư: “Bạch Thế Tôn, bây giờ người ta giết hại nhiều sinh vật để cúng dường cho người chết (matakabhatta) ạ.
Atthi nu kho, bhante, ettha vuḍḍhī’’ti?
Is there, Venerable Sir, any benefit in this?"
Bạch Thế Tôn, việc đó có lợi ích gì không ạ?”
Satthā ‘‘na, bhikkhave, ‘matakabhattaṃ dassāmā’ti katepi pāṇātipāte kāci vuḍḍhi nāma atthi, pubbe paṇḍitā ākāse nisajja dhammaṃ desetvā ettha ādīnavaṃ kathetvā sakalajambudīpavāsike etaṃ kammaṃ jahāpesuṃ.
The Teacher said, "Monks, there is no benefit whatsoever in killing living beings, even when done with the intention of offering matakabhatta. In the past, wise ones, sitting in the sky, taught the Dhamma, spoke of the danger in this action, and made all the inhabitants of Jambudīpa abandon this deed.
Đức Đạo Sư đáp: “Này các Tỳ-kheo, ngay cả khi nói ‘chúng ta sẽ cúng dường cho người chết (matakabhatta)’, việc sát hại sinh vật không có bất kỳ lợi ích nào cả. Trước đây, các bậc hiền trí đã ngồi trên không giảng pháp, nói lên sự nguy hại của việc này, và khiến tất cả cư dân Jambudīpa từ bỏ hành động đó.
Idāni pana bhavasaṅkhepagatattā puna pātubhūta’’nti vatvā atītaṃ āhari.
But now, due to the shortening of existence, it has reappeared," and he related a past event.
Tuy nhiên, vì sự rút gọn của các kiếp sống (bhavasaṅkhepagatattā), việc này lại xuất hiện trở lại.” Nói xong, Ngài kể chuyện quá khứ.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente eko tiṇṇaṃ vedānaṃ pāragū disāpāmokkho ācariyabrāhmaṇo ‘‘matakabhattaṃ dassāmī’’ti ekaṃ eḷakaṃ gāhāpetvā antevāsike āha – ‘‘tātā, imaṃ eḷakaṃ nadiṃ netvā nhāpetvā kaṇṭhe mālaṃ parikkhipitvā pañcaṅgulikaṃ datvā maṇḍetvā ānethā’’ti.
In the past, when Brahmadatta was reigning in Bārāṇasī, a distinguished brahmin teacher, proficient in the three Vedas, had a ram caught, intending to offer matakabhatta. He then said to his disciples, "My dear ones, take this ram to the river, bathe it, put a garland around its neck, give it a five-finger mark, adorn it, and bring it back."
Thuở xưa, khi vua Brahmadatta trị vì tại Bārāṇasī, có một vị Bà-la-môn đạo sư nổi tiếng (disāpāmokkho ācariyabrāhmaṇo) tinh thông ba bộ Veda, đã bảo các đệ tử: “Ta sẽ cúng dường cho người chết (matakabhatta).” Ông sai họ bắt một con cừu và nói: “Này các con, hãy dẫn con cừu này đến sông, tắm rửa cho nó, đeo vòng hoa vào cổ, thoa năm ngón tay (pañcaṅgulikaṃ) và trang điểm cho nó rồi mang về đây.”
Te ‘‘sādhū’’ti paṭissuṇitvā taṃ ādāya nadiṃ gantvā nhāpetvā maṇḍetvā nadītīre ṭhapesuṃ.
They assented, saying, "Yes, Venerable Sir," took it, went to the river, bathed it, adorned it, and placed it on the riverbank.
Họ đáp: “Vâng, thưa thầy,” rồi mang con cừu đến sông, tắm rửa, trang điểm và đặt nó trên bờ sông.
So eḷako attano pubbakammaṃ disvā ‘‘evarūpā nāma dukkhā ajja muccissāmī’’ti somanassajāto mattikāghaṭaṃ bhindanto viya mahāhasitaṃ hasitvā puna ‘‘ayaṃ brāhmaṇo maṃ ghātetvā mayā laddhadukkhaṃ labhissatī’’ti brāhmaṇe kāruññaṃ uppādetvā mahantena saddena parodi.
That ram, seeing its past kamma, thought, "Today I shall be released from such suffering," and, filled with joy, it laughed a great laugh as if breaking an earthen pot. Then, thinking, "This brahmin, by killing me, will experience the suffering I have endured," it felt compassion for the brahmin and cried with a loud voice.
Con cừu ấy thấy nghiệp quá khứ của mình và nghĩ: “Hôm nay ta sẽ thoát khỏi nỗi khổ như thế này,” liền vui mừng phá lên cười lớn như thể đập vỡ một cái bình đất. Sau đó, nó lại nghĩ: “Vị Bà-la-môn này giết ta rồi sẽ phải chịu nỗi khổ mà ta đã từng chịu,” liền khởi lòng từ bi đối với vị Bà-la-môn và khóc lớn.
Atha naṃ te māṇavā pucchiṃsu ‘‘samma eḷaka, tvaṃ mahāsaddena hasi ceva rodi ca, kena nu kho kāraṇena hasi, kena kāraṇena parodī’’ti?
Then the young brahmins asked it, "Friend ram, you laughed and cried with a loud voice. For what reason did you laugh, and for what reason did you cry?"
Các học trò hỏi nó: “Này cừu, ngươi vừa cười lớn vừa khóc lớn, vì lý do gì mà ngươi cười, vì lý do gì mà ngươi khóc?”
‘‘Tumhe maṃ imaṃ kāraṇaṃ attano ācariyassa santike puccheyyāthā’’ti.
"You should ask your teacher about this matter."
“Các ngươi hãy hỏi đạo sư của mình về lý do này.”
Te taṃ ādāya gantvā idaṃ kāraṇaṃ ācariyassa ārocesuṃ.
They took it and went to their teacher, reporting the matter.
Họ mang con cừu về và trình bày sự việc này với đạo sư.
Ācariyo tesaṃ vacanaṃ sutvā eḷakaṃ pucchi ‘‘kasmā tvaṃ eḷaka, hasi, kasmā rodī’’ti?
The teacher, hearing their words, asked the ram, "Ram, why did you laugh, and why did you cry?"
Đạo sư nghe lời họ nói, hỏi con cừu: “Này cừu, vì sao ngươi cười, vì sao ngươi khóc?”
Eḷako attanā katakammaṃ jātissarañāṇena anussaritvā brāhmaṇassa kathesi ‘‘ahaṃ, brāhmaṇa, pubbe tādisova mantajjhāyakabrāhmaṇo hutvā ‘matakabhattaṃ dassāmī’ti ekaṃ eḷakaṃ māretvā matakabhattaṃ adāsiṃ, svāhaṃ ekassa eḷakassa ghātitattā ekenūnesu pañcasu attabhāvasatesu sīsacchedaṃ pāpuṇiṃ, ayaṃ me koṭiyaṃ ṭhito pañcasatimo attabhāvo, svāhaṃ ‘ajja evarūpā dukkhā muccissāmī’ti somanassajāto iminā kāraṇena hasiṃ.
The ram, recalling its past deeds with its knowledge of previous existences, told the brahmin, "Brahmin, in a previous life, I was such a brahmin, a reciter of mantras, and I killed a ram and offered matakabhatta, saying, 'I will offer matakabhatta.' For having killed one ram, I suffered decapitation in five hundred existences, lacking one. This is my five hundredth existence, standing at the very end. Therefore, I laughed, filled with joy, thinking, 'Today I shall be released from such suffering.'
Con cừu nhớ lại nghiệp mình đã tạo bằng túc mạng trí (jātissarañāṇena) và kể cho vị Bà-la-môn nghe: “Này Bà-la-môn, trước đây ta cũng là một Bà-la-môn tụng niệm thần chú như ông, đã giết một con cừu để cúng dường cho người chết (matakabhatta). Vì giết một con cừu, ta đã phải chịu chặt đầu trong năm trăm kiếp sống thiếu một kiếp. Đây là kiếp sống thứ năm trăm, kiếp cuối cùng của ta. Ta vui mừng vì ‘hôm nay ta sẽ thoát khỏi nỗi khổ như thế này’, vì lý do này mà ta cười.
Rodanto pana ‘ahaṃ tāva ekaṃ eḷakaṃ māretvā pañca jātisatāni sīsacchedadukkhaṃ patvā ajja tamhā dukkhā muccissāmi, ayaṃ pana brāhmaṇo maṃ māretvā ahaṃ viya pañca jātisatāni sīsacchedadukkhaṃ labhissatī’ti tayi kāruññena rodi’’nti.
As for crying, I cried out of compassion for you, thinking, 'I, having killed one ram, have suffered decapitation for five hundred existences and will be released from that suffering today. But this brahmin, by killing me, will experience decapitation for five hundred existences, just as I did.'"
Còn khi khóc, ta khóc vì lòng từ bi đối với ông, vì nghĩ rằng ‘ta đã giết một con cừu và chịu nỗi khổ bị chặt đầu trong năm trăm kiếp, hôm nay ta sẽ thoát khỏi nỗi khổ đó, nhưng vị Bà-la-môn này giết ta rồi sẽ phải chịu nỗi khổ bị chặt đầu trong năm trăm kiếp như ta’.”
‘‘Eḷaka, mā bhāyi, nāhaṃ taṃ māressāmī’’ti.
"Ram, do not fear, I will not kill you."
“Này cừu, đừng sợ, ta sẽ không giết ngươi đâu.”
‘‘Brāhmaṇa, kiṃ vadesi, tayi mārentepi amārentepi na sakkā ajja mayā maraṇā muccitu’’nti.
"Brahmin, what are you saying? Whether you kill me or not, it is impossible for me to escape death today."
“Này Bà-la-môn, ông nói gì vậy? Dù ông có giết hay không giết, hôm nay ta cũng không thể thoát khỏi cái chết.”
‘‘Eḷaka, mā bhāyi, ahaṃ te ārakkhaṃ gahetvā tayā saddhiṃyeva vicarissāmī’’ti.
‘‘Goat, do not fear, I will take care of you and wander with you.’’
“Này cừu, đừng sợ, ta sẽ bảo vệ ngươi và đi cùng ngươi.”
‘‘Brāhmaṇa, appamattako tava ārakkho, mayā katapāpaṃ pana mahantaṃ balava’’nti.
‘‘Brahmin, your protection is trifling, but the evil I have done is great and powerful.’’
“Này Bà-la-môn, sự bảo vệ của ông rất nhỏ bé, nhưng tội lỗi ta đã tạo ra thì lớn và mạnh mẽ.”
Brāhmaṇo eḷakaṃ muñcitvā ‘‘imaṃ eḷakaṃ kassacipi māretuṃ na dassāmī’’ti antevāsike ādāya eḷakeneva saddhiṃ vicari.
The brahmin released the goat, saying, ‘‘I will not let anyone kill this goat,’’ and taking his disciples, he wandered with the goat.
Vị Bà-la-môn thả con cừu và nói: “Ta sẽ không cho phép bất cứ ai giết con cừu này,” rồi cùng các đệ tử đi theo con cừu.
Eḷako vissaṭṭhamattova ekaṃ pāsāṇapiṭṭhiṃ nissāya jātagumbe gīvaṃ ukkhipitvā paṇṇāni khādituṃ āraddho.
As soon as the goat was released, it raised its neck amidst a thicket of bushes near a rock surface and began to eat leaves.
Ngay khi được thả, con cừu dựa vào một tảng đá, vươn cổ lên giữa bụi cây và bắt đầu ăn lá.
Taṅkhaṇaññeva tasmiṃ pāsāṇapiṭṭhe asani pati, tato ekā pāsāṇasakalikā chijjitvā eḷakassa pasāritagīvāya patitvā sīsaṃ chindi, mahājano sannipati.
At that very moment, lightning struck that rock surface; then a piece of rock broke off, fell on the goat's outstretched neck, and severed its head. A large crowd gathered.
Ngay lúc đó, một tia sét đánh xuống tảng đá ấy, một mảnh đá vỡ ra và rơi trúng cổ con cừu đang duỗi dài, chặt đứt đầu nó. Đại chúng tụ tập lại.
Tadā bodhisatto tasmiṃ ṭhāne rukkhadevatā hutvā nibbatto.
At that time, the Bodhisatta was reborn as a tree deity in that place.
Lúc bấy giờ, Bồ-tát đã tái sinh thành một vị thần cây (rukkhadevatā) ở nơi đó.
So passantasseva tassa mahājanassa devatānubhāvena ākāse pallaṅkena nisīditvā ‘‘ime sattā evaṃ pāpassa phalaṃ jānamānā appevanāma pāṇātipātaṃ na kareyyu’’nti madhurassarena dhammaṃ desento imaṃ gāthamāha –
While that great crowd was watching, by the power of the deity, he sat cross-legged in the sky and, teaching the Dhamma in a sweet voice, thinking, ‘‘If these beings knew the result of evil in this way, perhaps they would not commit the destruction of life,’’ he uttered this verse –
Ngài ngồi kiết già trên không trung bằng thần thông của chư thiên, trước mắt đại chúng, và thuyết pháp bằng giọng nói ngọt ngào, nghĩ rằng: “Ước gì các chúng sinh này biết được quả báo của tội ác như vậy mà không sát hại sinh vật,” rồi nói bài kệ này:
Tattha evaṃ ce sattā jāneyyunti ime sattā evaṃ ce jāneyyuṃ.
Therein, if beings knew thus means: if these beings knew thus.
Ở đây, evaṃ ce sattā jāneyyuṃ có nghĩa là nếu các chúng sinh này biết được như vậy.
Kathaṃ?
How?
Như thế nào?
Dukkhāyaṃ jātisambhavoti ayaṃ tattha tattha jāti ca jātassa anukkamena vaḍḍhisaṅkhāto sambhavo ca jarābyādhimaraṇaappiyasampayogapiyavippayogahatthapādacchedādīnaṃ dukkhānaṃ vatthubhūtattā ‘‘dukkho’’ti yadi jāneyyuṃ.
That birth and becoming are suffering means: if they knew that this birth here and there, and becoming, which is called gradual growth after being born, are "suffering" because they are the basis for sufferings such as old age, sickness, death, association with the unpleasant, separation from the beloved, and the cutting off of hands and feet, etc.
Dukkhāyaṃ jātisambhavo có nghĩa là nếu họ biết rằng sự sinh khởi (jātisambhavo) này – tức là sự sinh (jāti) ở nơi này nơi kia và sự lớn lên (sambhavo) theo thứ tự của kẻ đã sinh – là “khổ đau” vì nó là nền tảng của các nỗi khổ như già, bệnh, chết, hội ngộ với điều không ưa, xa lìa điều yêu thích, chặt tay chân, v.v.
Na pāṇo pāṇinaṃ haññeti ‘‘paraṃ vadhanto jātisambhave vadhaṃ labhati, pīḷento pīḷaṃ labhatī’’ti jātisambhavassa dukkhavatthutāya dukkhabhāvaṃ jānanto koci pāṇo aññaṃ pāṇinaṃ na haññe, satto sattaṃ na haneyyāti attho.
No living being would kill another means: knowing that "one who kills another receives killing in birth and becoming, and one who torments receives torment," no living being, knowing the suffering nature of birth and becoming as the basis of suffering, would kill another living being; meaning, no being would kill a being.
Na pāṇo pāṇinaṃ haññe có nghĩa là không một sinh vật nào, khi biết rằng sự sinh khởi là nền tảng của khổ đau và là khổ đau, sẽ giết hại sinh vật khác, vì kẻ giết người sẽ phải chịu sự giết hại trong sự sinh khởi, kẻ làm tổn thương người khác sẽ phải chịu sự tổn thương. Ý nghĩa là không một chúng sinh nào sẽ giết hại một chúng sinh khác.
Kiṃkāraṇā?
For what reason?
Vì lý do gì?
Pāṇaghātī hi socatīti, yasmā sāhatthikādīsu chasu payogesu yena kenaci payogena parassa jīvitindriyupacchedanena pāṇaghātī puggalo aṭṭhasu mahānirayesu soḷasasu ussadanirayesu nānappakārāya tiracchānayoniyā pettivisaye asurakāyeti imesu catūsu apāyesu mahādukkhaṃ anubhavamāno dīgharattaṃ antonijjhāyanalakkhaṇena sokena socati.
For the killer of life grieves means: because the person who destroys life, by any of the six methods of application such as by one's own hand, experiences great suffering in the eight great hells, the sixteen subsidiary hells, various animal realms, the realm of hungry ghosts (pettivisaya), and the asura realm, and thus grieves for a long time with sorrow characterized by internal burning.
Pāṇaghātī hi socatī có nghĩa là, bởi vì kẻ sát hại sinh vật (pāṇaghātī puggalo) bằng bất kỳ phương tiện nào trong sáu phương tiện như tự tay giết (sāhatthikādīsu) bằng cách cắt đứt sinh mạng của người khác, sẽ phải chịu khổ đau lớn trong tám đại địa ngục, mười sáu tiểu địa ngục, các loại đường súc sinh khác nhau, cõi ngạ quỷ, cõi A-tu-la – tức là bốn ác đạo này – và sẽ sầu khổ (socati) với đặc tính nội sầu kéo dài.
Yathā vāyaṃ eḷako maraṇabhayena socati, evaṃ dīgharattaṃ socatītipi ñatvā na pāṇo pāṇinaṃ haññe, koci pāṇātipātakammaṃ nāma na kareyya.
Just as this goat grieved out of fear of death, knowing that one grieves for a long time in this way, no living being would kill another; no one would commit the act of destroying life.
Cũng như con cừu này sầu khổ vì sợ chết, nếu biết rằng sẽ sầu khổ lâu dài như vậy, thì không sinh vật nào sẽ giết hại sinh vật khác, không ai sẽ tạo nghiệp sát sinh.
Mohena pana mūḷhā avijjāya andhīkatā imaṃ ādīnavaṃ apassantā pāṇātipātaṃ karontīti.
But deluded by ignorance, blinded by nescience, not seeing this drawback, they commit the destruction of life.
Nhưng do si mê bởi vô minh (mohena mūḷhā avijjāya andhīkatā), không thấy được sự nguy hại này, nên họ mới sát sinh.
Evaṃ mahāsatto nirayabhayena tajjetvā dhammaṃ desesi.
Thus, the Great Being, terrifying them with the fear of hell, taught the Dhamma.
Như vậy, Đại Bồ-tát đã thuyết pháp, răn đe bằng nỗi sợ hãi địa ngục.
Manussā taṃ dhammadesanaṃ sutvā nirayabhayabhītā pāṇātipātā viramiṃsu.
The people, hearing that Dhamma teaching, became frightened by the fear of hell and abstained from the destruction of life.
Con người nghe bài pháp ấy, sợ hãi địa ngục mà từ bỏ sát sinh.
Bodhisattopi dhammaṃ desetvā mahājanaṃ sīle patiṭṭhāpetvā yathākammaṃ gato, mahājanopi bodhisattassa ovāde ṭhatvā dānādīni puññāni katvā devanagaraṃ pūresi.
The Bodhisatta, having taught the Dhamma and established the great multitude in morality, went according to his kamma, and the great multitude, abiding by the Bodhisatta's advice, performed meritorious deeds such as giving and filled the city of devas.
Bồ-tát cũng thuyết pháp, khiến đại chúng an trú trong giới luật, rồi theo nghiệp mà đi. Đại chúng cũng giữ lời khuyên của Bồ-tát, làm các việc phước thiện như bố thí, và làm đầy thành chư thiên.
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā anusandhiṃ ghaṭetvā jātakaṃ samodhānesi ‘‘ahaṃ tena samayena rukkhadevatā ahosi’’nti.
The Teacher, having brought forth this Dhamma teaching, connected the link and summarized the Jātaka, saying, ‘‘I was the tree deity at that time.’’
Đức Đạo Sư đã kể lại bài pháp này, kết nối các mối liên hệ và kết thúc câu chuyện Jātaka: “Ta lúc bấy giờ là thần cây.”
Sace mucce pecca mucceti idaṃ satthā jetavane viharanto devatānaṃ āyācanabalikammaṃ ārabbha kathesi.
If one is released, one is released hereafter – the Teacher, while dwelling at Jetavana, related this in connection with the offering of supplication to deities.
Sace mucce pecca mucce (Nếu thoát, sau khi chết sẽ thoát) – Đức Đạo Sư đã kể câu chuyện này khi Ngài trú tại Jetavana, liên quan đến việc cúng dường cầu nguyện của chư thiên.
Tadā kira manussā vaṇijjāya gacchantā pāṇe vadhitvā devatānaṃ balikammaṃ katvā ‘‘mayaṃ anantarāyena atthasiddhiṃ patvā āgantvā puna tumhākaṃ balikammaṃ karissāmā’’ti āyācitvā gacchanti.
It is said that at that time, when people went on trade journeys, they would kill animals, make offerings to deities, and then supplicate, saying, ‘‘Having achieved success without hindrance, we will return and make offerings to you again.’’
Khi ấy, người ta đi buôn, giết hại sinh vật, cúng dường chư thiên và cầu nguyện: “Chúng con sẽ trở về an toàn sau khi đạt được thành công, rồi sẽ cúng dường lại cho quý ngài,” rồi họ ra đi.
Tatthānantarāyena atthasiddhiṃ patvā āgatā ‘‘devatānubhāvena idaṃ jāta’’nti maññamānā bahū pāṇe vadhitvā āyācanato muccituṃ balikammaṃ karonti, taṃ disvā bhikkhū ‘‘atthi nu kho, bhante, ettha attho’’ti bhagavantaṃ pucchiṃsu.
Those who returned having achieved success without hindrance, believing that ‘‘this happened by the power of the deities,’’ would kill many animals and make offerings to be released from their supplication. Seeing this, the bhikkhus asked the Blessed One, ‘‘Is there any benefit in this, Venerable Sir?’’
Những người trở về an toàn sau khi đạt được thành công, nghĩ rằng “việc này xảy ra nhờ thần lực của chư thiên,” liền giết nhiều sinh vật để cúng dường nhằm thoát khỏi lời cầu nguyện. Thấy vậy, các Tỳ-kheo hỏi Đức Thế Tôn: “Bạch Thế Tôn, việc đó có lợi ích gì không ạ?”
Bhagavā atītaṃ āhari.
The Blessed One related a past event.
Đức Thế Tôn kể chuyện quá khứ.
Tattha sace mucce pecca mucceti bho purisa, tvaṃ sace mucce yadi muccitukāmosi.
Therein, sace mucce pecca mucce means, “O man, if you are freed, if you wish to be freed.”
Ở đó, về câu " Nếu được giải thoát, hãy giải thoát ở đời sau" (Sace mucce pecca mucce), này người kia, nếu ông muốn được giải thoát.
Pecca mucceti yathā paraloke na bajjhasi, evaṃ muccāhi.
Pecca mucce means, “Be freed in such a way that you are not bound in the next world.”
Về câu " Hãy giải thoát ở đời sau" (Pecca mucce), hãy giải thoát sao cho ông không bị ràng buộc ở đời sau.
Muccamāno hi bajjhatīti yathā pana tvaṃ pāṇaṃ vadhitvā muccituṃ icchasi, evaṃ muccamāno hi pāpakammena bajjhati.
Muccamāno hi bajjhatīti means, “But if you wish to be freed by killing living beings, being freed in this way, you are bound by evil kamma.”
Về câu " Thật vậy, kẻ được giải thoát lại bị trói buộc" (Muccamāno hi bajjhati), nhưng như ông muốn được giải thoát sau khi đã giết hại sinh vật, thật vậy, kẻ được giải thoát như vậy sẽ bị trói buộc bởi nghiệp ác.
Tasmā na hevaṃ dhīrā muccantīti ye paṇḍitapurisā, te evaṃ paṭissavato na muccanti.
Therefore, na hevaṃ dhīrā muccantīti means, “Those wise men are not freed from vows in this manner.”
Do đó, về câu " Thật vậy, người trí không giải thoát như vậy" (Na hevaṃ dhīrā muccanti), những người hiền trí không giải thoát bằng cách cam kết như vậy.
Kiṃkāraṇā?
For what reason?
Vì lý do gì?
Evarūpā hi mutti bālassa bandhanaṃ, esā pāṇātipātaṃ katvā mutti nāma bālassa bandhanameva hotīti dhammaṃ desesi.
For such mutti bālassa bandhanaṃ; this freedom, obtained by taking life, is indeed a bondage for the fool, thus he taught the Dhamma.
Vì sự giải thoát như vậy, tức là sự giải thoát sau khi đã giết hại sinh vật, chính là sự ràng buộc của kẻ ngu si, Ngài đã thuyết giảng Pháp như vậy.
Tato paṭṭhāya manussā evarūpā pāṇātipātakammā viratā dhammaṃ caritvā devanagaraṃ pūrayiṃsu.
From then on, people abstained from such acts of taking life, practiced the Dhamma, and filled the city of devas.
Từ đó trở đi, loài người đã từ bỏ những hành động sát sinh như vậy, thực hành Pháp và làm đầy thành chư thiên.
Disvā padamanuttiṇṇanti idaṃ satthā kosalesu cārikaṃ caramāno naḷakapānagāmaṃ patvā naḷakapānapokkharaṇiyaṃ ketakavane viharanto naḷadaṇḍake ārabbha kathesi.
Disvā padamanuttiṇṇaṃ: This the Teacher related while wandering on tour in Kosala, having reached the village of Naḷakapāna, and residing in the ketaka grove by the Naḷakapāna pond, concerning the bamboo stalks.
Câu " Thấy dấu chân không lên" (Disvā padamanuttiṇṇaṃ) này, Đức Phật đã thuyết giảng khi đang du hành ở xứ Kosala, đến làng Naḷakapāna, trú ngụ trong rừng ketaka gần hồ Naḷakapāna, và nói về những thân cây sậy.
Tadā kira bhikkhū naḷakapānapokkharaṇiyaṃ nhatvā sūcigharatthāya sāmaṇerehi naḷadaṇḍake gāhāpetvā te sabbatthakameva chidde disvā satthāraṃ upasaṅkamitvā ‘‘bhante, mayaṃ sūcigharatthāya naḷadaṇḍake gaṇhāpema, te mūlato yāva aggā sabbatthakameva chiddā, kiṃ nu kho eta’’nti pucchiṃsu.
At that time, it is said, bhikkhus, having bathed in the Naḷakapāna pond, had sāmaṇeras gather bamboo stalks for needle-cases. Seeing that they were hollow throughout, they approached the Teacher and asked, "Bhante, we had sāmaṇeras gather bamboo stalks for needle-cases, but they are hollow throughout, from root to tip. What could this be?"
Vào thời đó, các Tỳ-kheo tắm ở hồ Naḷakapāna, rồi sai các Sa-di lấy những thân sậy để làm ống kim. Khi thấy chúng đều rỗng ruột khắp nơi, họ đến gần Đức Phật và hỏi: "Bạch Thế Tôn, chúng con sai Sa-di lấy thân sậy để làm ống kim, nhưng chúng đều rỗng ruột từ gốc đến ngọn. Chuyện gì vậy ạ?"
Satthā ‘‘idaṃ, bhikkhave, mayhaṃ porāṇakaadhiṭṭhāna’’nti vatvā atītaṃ āhari.
The Teacher said, "Bhikkhus, this is my ancient resolve," and recounted a past event.
Đức Phật nói: "Này các Tỳ-kheo, đây là lời nguyện xưa của Ta," rồi Ngài kể chuyện quá khứ.
Pubbe kira so vanasaṇḍo arañño ahosi.
In the past, that forest thicket was a wilderness.
Ngày xưa, khu rừng đó là một khu rừng hoang dã.
Tassāpi pokkharaṇiyā eko dakarakkhaso otiṇṇotiṇṇe khādati.
And a water ogre in that pond devoured anyone who entered it.
Trong hồ đó có một thủy quái chuyên ăn những ai xuống nước.
Tadā bodhisatto rohitamigapotakappamāṇo kapirājā hutvā asītisahassamattavānaraparivuto yūthaṃ pariharanto tasmiṃ araññe vasati.
At that time, the Bodhisatta was a monkey king, the size of a young rohita deer, surrounded by eighty thousand monkeys, and he lived in that wilderness, caring for his troop.
Vào thời đó, Bồ-tát là vua khỉ, lớn bằng một con nai tơ, sống trong khu rừng đó với tám vạn con khỉ tùy tùng.
So vānaragaṇassa ovādaṃ adāsi ‘‘tātā, imasmiṃ araññe visarukkhāpi amanussapariggahitapokkharaṇiyopi honti, tumhe akhāditapubbaṃ phalāphalaṃ khādantā vā apītapubbaṃ pānīyaṃ pivantā vā maṃ paṭipuccheyyāthā’’ti.
He gave this advice to the monkey troop: "My dears, in this wilderness there are poisonous trees and ponds guarded by non-humans. When you eat fruits or drink water that you have not eaten or drunk before, you should ask me first."
Ngài đã khuyên nhóm khỉ: "Này các con, trong khu rừng này có cả cây độc và hồ bị phi nhân chiếm giữ. Khi ăn trái cây chưa từng ăn hoặc uống nước chưa từng uống, các con hãy hỏi ý ta trước."
Te ‘‘sādhū’’ti paṭissuṇitvā ekadivasaṃ agatapubbaṭṭhānaṃ gatā tattha bahudeva divasaṃ caritvā pānīyaṃ gavesamānā ekaṃ pokkharaṇiṃ disvā pānīyaṃ apivitvāva bodhisattassāgamanaṃ olokayamānā nisīdiṃsu.
They replied, "Very well," and one day, they went to a place they had never visited before. After wandering there for many days, they found a pond while searching for water, and without drinking, they sat down, awaiting the Bodhisatta's arrival.
Chúng vâng lời và một ngày nọ, chúng đi đến một nơi chưa từng đến. Sau khi đi lang thang ở đó suốt cả ngày, chúng tìm nước uống và thấy một cái hồ. Chúng không uống nước mà ngồi đợi Bồ-tát đến.
Bodhisatto āgantvā ‘‘kiṃ tātā, pānīyaṃ na pivathā’’ti āha.
The Bodhisatta arrived and said, "Why, my dears, are you not drinking water?"
Bồ-tát đến và hỏi: "Này các con, sao các con không uống nước?"
‘‘Tumhākaṃ āgamanaṃ olokemā’’ti.
"We are awaiting your arrival."
"Chúng con đang đợi Ngài đến."
‘‘Suṭṭhu, tātā’’ti bodhisatto pokkharaṇiṃ āvijjhitvā padaṃ paricchindanto otiṇṇameva passi, na uttiṇṇaṃ.
"Excellent, my dears," said the Bodhisatta. He surveyed the pond, examining the footprints, and saw only those that had entered, not those that had come out.
"Tốt lắm, các con!" Bồ-tát đi vòng quanh hồ, xem xét dấu chân và chỉ thấy dấu chân đi xuống, không thấy dấu chân đi lên.
So ‘‘nissaṃsayaṃ esā amanussapariggahitā’’ti ñatvā ‘‘suṭṭhu vo kataṃ, tātā, pānīyaṃ apivantehi, amanussapariggahitā aya’’nti āha.
Knowing, "This is certainly guarded by a non-human," he said, "You have done well, my dears, by not drinking the water, for this pond is guarded by a non-human."
Ngài biết: "Chắc chắn hồ này bị phi nhân chiếm giữ," rồi nói: "Các con đã làm rất tốt khi không uống nước. Hồ này bị phi nhân chiếm giữ."
Dakarakkhasopi tesaṃ anotaraṇabhāvaṃ ñatvā nīlodaro paṇḍaramukho surattahatthapādo bībhacchadassano hutvā udakaṃ dvidhā katvā nikkhamitvā ‘‘kasmā nisinnāttha, otaritvā pānīyaṃ pivathā’’ti āha.
The water ogre, knowing that they would not descend, emerged from the water, splitting it in two, with a dark blue belly, a pale face, and extremely red hands and feet, appearing repulsive, and said, "Why are you sitting? Descend and drink the water!"
Thủy quái cũng biết chúng không xuống nước, liền hiện ra từ dưới nước, thân xanh, mặt trắng, tay chân đỏ tươi, trông rất ghê rợn, rồi nói: "Sao các ngươi ngồi đó? Hãy xuống uống nước đi!"
Atha naṃ bodhisatto pucchi ‘‘tvaṃ idha nibbattadakarakkhasosī’’ti?
Then the Bodhisatta asked him, "Are you a water ogre born here?"
Bồ-tát hỏi nó: "Ngươi là thủy quái sinh ra ở đây sao?"
‘‘Āma, aha’’nti.
"Yes, I am."
"Vâng, là ta."
‘‘Tvaṃ pokkharaṇiṃ otiṇṇake labhasī’’ti?
"Do you seize those who descend into the pond?"
"Ngươi có được những kẻ xuống hồ không?"
‘‘Āma, labhāmi, ahaṃ idhotiṇṇaṃ antamaso sakuṇikaṃ upādāya na kiñci muñcāmi, tumhepi sabbe khādissāmī’’ti.
"Yes, I do. I do not let anything escape that descends here, down to a tiny bird. I will devour all of you too."
"Vâng, ta có được. Ta không tha bất cứ thứ gì xuống đây, dù chỉ là một con chim nhỏ. Ta sẽ ăn thịt tất cả các ngươi."
‘‘Na mayaṃ attānaṃ tuyhaṃ khādituṃ dassāmā’’ti.
"We will not give ourselves to you to eat."
"Chúng ta sẽ không để mình bị ngươi ăn thịt."
‘‘Pānīyaṃ pana pivissathā’’ti.
"But will you drink water?"
"Nhưng các ngươi sẽ uống nước sao?"
‘‘Āma, pānīyaṃ pivissāma, na ca te vasaṃ gamissāmā’’ti.
"Yes, we will drink water, but we will not fall into your power."
"Vâng, chúng ta sẽ uống nước, nhưng sẽ không rơi vào tay ngươi."
‘‘Atha kathaṃ pānīyaṃ pivissathā’’ti?
"Then how will you drink water?"
"Vậy các ngươi sẽ uống nước bằng cách nào?"
Kiṃ pana tvaṃ maññasi ‘‘otaritvā pivissantī’’ti.
What do you think? 'Will they descend and drink?'
Ngươi nghĩ chúng ta sẽ xuống hồ để uống sao?
‘‘Mayañhi anotaritvā asītisahassānipi ekamekaṃ naḷadaṇḍakaṃ gahetvā uppalanāḷena udakaṃ pivantā viya tava pokkharaṇiyā pānīyaṃ pivissāma, evaṃ no tvaṃ khādituṃ na sakkhissasī’’ti.
"Indeed, without descending, taking eighty thousand reed-stalks, each like a lotus-stalk, we will drink water from your pond. In this way, you will not be able to eat us."
"Chúng ta sẽ không xuống hồ. Tám vạn con khỉ chúng ta, mỗi con sẽ lấy một thân sậy, uống nước hồ của ngươi như uống bằng ống sen. Như vậy, ngươi sẽ không thể ăn thịt chúng ta."
Etamatthaṃ viditvā satthā abhisambuddho hutvā imissā gāthāya purimapadadvayaṃ abhāsi –
Knowing this matter, the Teacher, having become fully enlightened, spoke the first two lines of this verse:
Biết được điều này, Đức Phật, sau khi giác ngộ hoàn toàn, đã nói hai câu đầu của bài kệ này:
Evañca pana vatvā bodhisatto ekaṃ naḷadaṇḍakaṃ āharāpetvā pāramiyo āvajjetvā saccakiriyaṃ katvā mukhena dhami, naḷo anto kiñci gaṇṭhiṃ asesetvā sabbatthakameva susiro ahosi.
Having said this, the Bodhisatta had one reed-stalk brought, reflected on the Pāramīs, made an Act of Truth, and blew into it with his mouth. The reed became hollow throughout, leaving no knots inside.
Nói xong như vậy, Bồ-tát sai người mang một thân sậy đến, quán tưởng các Ba-la-mật, thực hiện lời thề chân thật, rồi thổi vào ống sậy bằng miệng. Ống sậy trở nên rỗng ruột hoàn toàn, không còn một mấu nào bên trong.
Iminā niyāmena aparampi aparampi āharāpetvā mukhena dhamitvā adāsi.
In this manner, he had other reeds brought, blew into them with his mouth, and gave them.
Theo cách này, Ngài lại sai người mang thêm nhiều thân sậy khác đến, thổi vào bằng miệng rồi đưa cho chúng.
Evaṃ santepi na sakkā niṭṭhāpetuṃ, tasmā evaṃ na gahetabbaṃ.
Even so, it is not possible to complete it, therefore it should not be taken this way.
Dù vậy, vẫn không thể hoàn thành, do đó không nên hiểu theo cách này.
Bodhisatto pana ‘‘imaṃ pokkharaṇiṃ parivāretvā jātā sabbepi naḷā ekacchiddā hontū’’ti adhiṭṭhāsi.
However, the Bodhisatta resolved, "May all the reeds growing around this pond be single-holed!"
Bồ-tát đã nguyện rằng: "Tất cả các cây sậy mọc quanh hồ này hãy trở thành rỗng ruột một lỗ."
Bodhisattānañhi hitūpacārassa mahantatāya adhiṭṭhānaṃ samijjhati.
Indeed, the resolutions of Bodhisattas are fulfilled due to the greatness of their beneficial conduct.
Lời nguyện của các Bồ-tát thành tựu do sự vĩ đại của lòng từ bi và sự giúp đỡ của họ.
Tato paṭṭhāya sabbepi taṃ pokkharaṇiṃ parivāretvā uṭṭhitanaḷā ekacchiddā jātā.
From that time onwards, all the reeds growing around that pond became single-holed.
Từ đó trở đi, tất cả các cây sậy mọc quanh hồ đó đều trở thành rỗng ruột một lỗ.
Imasmiñhi kappe cattāri kappaṭṭhiyapāṭihāriyāni nāma.
In this eon, there are four eon-enduring marvels.
Trong kiếp này, có bốn phép lạ tồn tại suốt kiếp (kappaṭṭhiyapāṭihāriyāni).
Katamāni cattāri?
Which are the four?
Bốn phép lạ đó là gì?
Cande sasalakkhaṇaṃ sakalampi imaṃ kappaṃ ṭhassati, vaṭṭakajātake aggino nibbutaṭṭhānaṃ sakalampi imaṃ kappaṃ aggi na jhāyissati, ghaṭīkāranivesanaṭṭhānaṃ sakalampi imaṃ kappaṃ anovassakaṃ ṭhassati, imaṃ pokkharaṇiṃ parivāretvā uṭṭhitanaḷā sakalampi imaṃ kappaṃ ekacchiddā bhavissantīti imāni cattāri kappaṭṭhiyapāṭihāriyāni nāma.
The hare-mark on the moon will remain for this entire eon; in the Vaṭṭaka Jātaka, the place where the fire was extinguished will not burn for this entire eon; the site of Ghaṭīkāra's dwelling will remain free from rain for this entire eon; and the reeds growing around this pond will be single-holed for this entire eon—these are the four eon-enduring marvels.
Dấu chân thỏ trên mặt trăng sẽ tồn tại suốt kiếp này; nơi lửa tắt trong chuyện chim cút (Vaṭṭakajātaka) sẽ không bao giờ cháy lại suốt kiếp này; nơi ở của Ghāṭīkāra sẽ không bao giờ có mưa suốt kiếp này; và những cây sậy mọc quanh hồ này sẽ rỗng ruột một lỗ suốt kiếp này. Đó là bốn phép lạ tồn tại suốt kiếp.
Bodhisatto evaṃ adhiṭṭhahitvā ekaṃ naḷaṃ ādāya nisīdi.
Having thus resolved, the Bodhisatta took a reed and sat down.
Bồ-tát, sau khi nguyện như vậy, lấy một cây sậy và ngồi xuống.
Tepi asītisahassavānarā ekekaṃ ādāya pokkharaṇiṃ parivāretvā nisīdiṃsu.
Those eighty thousand monkeys also each took a reed and sat surrounding the pond.
Tám vạn con khỉ đó cũng mỗi con lấy một cây sậy và ngồi quanh hồ.
Tepi bodhisattassa naḷena ākaḍḍhitvā pānīyaṃ pivanakāle sabbe tīre nisinnāva piviṃsu.
And they all drank while sitting on the bank when the Bodhisatta drew water with his reed.
Khi Bồ-tát dùng ống sậy hút nước uống, tất cả chúng cũng ngồi trên bờ mà uống.
Evaṃ tehi pānīye pivite dakarakkhaso kiñci alabhitvā anattamano sakanivesanameva gato.
When they had thus drunk the water, the water-ogre, having gained nothing, displeased, returned to his own dwelling.
Khi chúng đã uống nước như vậy, quỷ nước không bắt được gì, bất mãn, liền trở về chỗ ở của mình.
Bodhisattopi saparivāro araññameva pāvisi.
The Bodhisatta, with his retinue, also entered the forest.
Bồ-tát cùng đoàn tùy tùng cũng đi vào rừng.
Ñātametaṃ kuruṅgassāti idaṃ satthā veḷuvane viharanto devadattaṃ ārabbha kathesi.
"This is known to the Kuruṅga"—the Teacher spoke this while dwelling in Veḷuvana, concerning Devadatta.
Ñātametaṃ kuruṅgassā (Điều này đã được nai Kuruṅga biết) – câu chuyện này được Đức Đạo Sư kể khi Ngài trú tại Veluvana, liên quan đến Devadatta.
Ekasmiñhi samaye dhammasabhāyaṃ sannipatitā bhikkhū ‘‘āvuso devadatto tathāgatassa ghātanatthāya dhanuggahe payojesi, silaṃ pavijjhi, dhanapālaṃ vissajjesi, sabbathāpi dasabalassa vadhāya parisakkatī’’ti devadattassa avaṇṇaṃ kathentā nisīdiṃsu.
Indeed, at one time, monks assembled in the Dhamma hall sat disparaging Devadatta, saying, ‘‘Friends, Devadatta employed archers for the purpose of killing the Tathāgata, hurled a rock, released Dhanapāla, and in every way strives for the destruction of the Ten-Powered One.’’
Một thời, các Tỳ-khưu tụ họp tại Pháp đường, ngồi đàm luận về những lỗi lầm của Devadatta: “Này chư Hiền, Devadatta đã thuê cung thủ để sát hại Đức Như Lai, đã ném đá, đã thả voi Dhanapāla, và bằng mọi cách đều cố gắng hãm hại Đức Thập Lực.”
Satthā āgantvā paññattāsane nisinno ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchi.
The Teacher came, sat on the prepared seat, and asked, ‘‘Monks, what is the topic of discussion you are now assembled for?’’
Đức Đạo Sư đến, ngồi vào chỗ đã được sắp đặt, rồi hỏi: “Này các Tỳ-khưu, hiện giờ các ông đang tụ họp bàn luận về chuyện gì vậy?”
Bhante, devadatto tumhākaṃ vadhāya parisakkatīti tassa aguṇakathāya sannisinnāmhāti.
‘‘Venerable Sir, we are assembled, speaking of Devadatta’s demerits, saying that he strives for your destruction.’’
Bạch Đức Thế Tôn, chúng con đang tụ họp bàn luận về những lỗi lầm của Devadatta, rằng hắn ta đang cố gắng hãm hại Ngài.
Satthā ‘‘na, bhikkhave, devadatto idāneva mama vadhāya parisakkati, pubbepi mama vadhāya parisakkiyeva, na ca pana maṃ vadhituṃ asakkhī’’ti vatvā atītaṃ āhari.
The Teacher said, ‘‘Monks, Devadatta does not strive for my destruction only now; he strove for my destruction in the past too, but he was unable to kill me,’’ and then he related a past event.
Đức Đạo Sư nói: “Này các Tỳ-khưu, Devadatta không chỉ bây giờ mới cố gắng hãm hại Ta, mà trước đây hắn cũng đã từng cố gắng hãm hại Ta, nhưng hắn không thể sát hại được Ta,” rồi Ngài kể lại câu chuyện quá khứ.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto kuruṅgamigo hutvā ekasmiṃ araññāyatane phalāni khādanto vasati.
In the past, when Brahmadatta was reigning in Bārāṇasī, the Bodhisatta was born as a roe deer and lived in a certain forest eating fruits.
Thuở xưa, khi vua Brahmadatta trị vì tại Bārāṇasī, Bồ-tát sanh làm một con nai Kuruṅga, sống trong một khu rừng, ăn trái cây.
So ekasmiṃ kāle phalasampanne sepaṇṇirukkhe sepaṇṇiphalāni khādati.
At one time, he would eat the fruits of a sepaṇṇī tree that was abundant with fruit.
Một thời, Ngài ăn trái sepaṇṇi trên cây sepaṇṇi đang mùa sai quả.
Atheko gāmavāsī aṭṭakaluddako phalarukkhamūlesu migānaṃ padāni upadhāretvā uparirukkhe aṭṭakaṃ bandhitvā tattha nisīditvā phalāni khādituṃ āgatāgate mige sattiyā vijjhitvā tesaṃ maṃsaṃ vikkiṇanto jīvikaṃ kappeti.
Then, a certain village-dwelling hunter, after observing the footprints of deer at the base of the fruit trees, would build a platform in a tree, sit there, and shoot with a spear the deer that came to eat the fruits, making his living by selling their meat.
Bấy giờ, một người thợ săn sống ở làng, chuyên đặt bẫy, sau khi theo dõi dấu chân nai dưới gốc cây ăn trái, đã dựng một chòi trên cây, ngồi ở đó, dùng giáo đâm những con nai đến ăn trái, rồi bán thịt chúng để kiếm sống.
So ekadivasaṃ tasmiṃ rukkhamūle bodhisattassa padavaḷañjaṃ disvā tasmiṃ sepaṇṇirukkhe aṭṭakaṃ bandhitvā pātova bhuñjitvā sattiṃ ādāya vanaṃ pavisitvā taṃ rukkhaṃ āruhitvā aṭṭake nisīdi.
One day, seeing the Bodhisatta’s footprints at the base of that tree, he built a platform in that sepaṇṇī tree, ate early in the morning, took his spear, entered the forest, climbed that tree, and sat on the platform.
Một ngày nọ, hắn thấy dấu chân của Bồ-tát dưới gốc cây đó, liền dựng chòi trên cây sepaṇṇi ấy. Sáng sớm, sau khi ăn xong, hắn mang giáo vào rừng, leo lên cây và ngồi trong chòi.
Bodhisattopi pātova vasanaṭṭhānā nikkhamitvā ‘‘sepaṇṇiphalāni khādissāmī’’ti āgamma taṃ rukkhamūlaṃ sahasāva apavisitvā ‘‘kadāci aṭṭakaluddakā rukkhesu aṭṭakaṃ bandhanti, atthi nu kho evarūpo upaddavo’’ti pariggaṇhanto bāhiratova aṭṭhāsi.
The Bodhisatta also, having left his dwelling place early in the morning, came intending to eat sepaṇṇī fruits. He did not hastily enter the base of that tree, but stood outside, considering, ‘‘Hunters sometimes build platforms in trees. Is there such a danger?’’
Bồ-tát cũng sáng sớm rời khỏi chỗ ở, nghĩ: “Ta sẽ ăn trái sepaṇṇi,” liền đến gốc cây đó, nhưng không vội vào ngay, mà đứng bên ngoài quan sát, nghĩ: “Đôi khi thợ săn đặt chòi trên cây. Có tai họa nào như vậy không?”
Luddakopi bodhisattassa anāgamanabhāvaṃ ñatvā aṭṭake nisinnova sepaṇṇiphalāni khipitvā khipitvā tassa purato pātesi.
The hunter, knowing that the Bodhisatta had not yet come, sat on the platform and threw sepaṇṇī fruits down in front of him.
Người thợ săn biết Bồ-tát chưa đến, liền ngồi trong chòi, ném từng trái sepaṇṇi xuống trước mặt Ngài.
Bodhisatto ‘‘imāni phalāni āgantvā mayhaṃ purato patanti, atthi nu kho upari luddako’’ti punappunaṃ ullokento luddakaṃ disvā apassanto viya hutvā ‘‘ambho, rukkha-pubbe tvaṃ olambakaṃ cārento viya ujukameva phalāni pātesi, ajja pana te rukkhadhammo pariccatto, evaṃ tayā rukkhadhamme pariccatte ahampi aññaṃ rukkhamūlaṃ upasaṅkamitvā mayhaṃ āhāraṃ pariyesissāmī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
The Bodhisatta, repeatedly looking up, thinking, ‘‘These fruits are falling in front of me. Is there a hunter up there?’’ and pretending not to see the hunter, said, ‘‘Friend, tree, formerly you would drop fruits straight down as if offering a hanging cluster, but today your tree-duty has been abandoned. Since you have abandoned your tree-duty, I too will go to another tree and seek my food,’’ and he spoke this verse:
Bồ-tát nghĩ: “Những trái này rơi xuống trước mặt ta. Có phải có thợ săn ở trên cây không?” Ngài ngước nhìn lên nhiều lần, thấy người thợ săn, nhưng giả vờ như không thấy, rồi nói: “Này cây, trước đây ngươi thường thả trái cây thẳng xuống như thể đang cho ăn, nhưng hôm nay đạo đức của cây đã bị bỏ rơi. Khi ngươi đã bỏ rơi đạo đức của cây, ta cũng sẽ đến một gốc cây khác để tìm kiếm thức ăn của ta,” rồi Ngài nói lên bài kệ này:
Tattha ñātanti pākaṭaṃ jātaṃ.
Here, ñātaṃ means manifest, known.
Trong đó, ñātaṃ nghĩa là hiển nhiên, đã biết.
Etanti idaṃ.
Etaṃ means this.
Etaṃ nghĩa là điều này.
Kuruṅgassāti kuruṅgamigassa.
Kuruṅgassa means to the roe deer.
Kuruṅgassā nghĩa là của con nai Kuruṅga.
Yaṃ tvaṃ sepaṇṇi seyyasīti yaṃ tvaṃ ambho sepaṇṇirukkha purato phalāni pātayamāno seyyasi viseyyasi visiṇṇaphalo hosi, taṃ sabbaṃ kuruṅgamigassa pākaṭaṃ jātaṃ.
Yaṃ tvaṃ sepaṇṇi seyyasī means that you, O sepaṇṇī tree, by dropping fruits in front, are lying in wait, your fruits are scattered; all of this is manifest to the roe deer.
Yaṃ tvaṃ sepaṇṇi seyyasī nghĩa là, hỡi cây sepaṇṇi, việc ngươi nằm đó, việc ngươi rải trái cây ra trước mặt, tất cả điều đó đã được nai Kuruṅga biết rõ.
Na me te ruccate phalanti evaṃ phalaṃ dadamānāya na me tava phalaṃ ruccati, tiṭṭha tvaṃ, ahaṃ aññattha gacchissāmīti agamāsi.
Na me te ruccate phalaṃ means when you give fruit in this way, your fruit does not please me. Stay here, I will go elsewhere, and he went away.
Na me te ruccate phalaṃ nghĩa là, khi ngươi cho trái cây như vậy, trái cây của ngươi không còn làm ta hài lòng nữa; ngươi hãy ở lại đó, ta sẽ đi nơi khác, rồi Ngài bỏ đi.
Athassa luddako aṭṭake nisinnova sattiṃ khipitvā ‘‘gaccha, viraddho dānimhi ta’’nti āha.
Then the hunter, still sitting on the platform, threw his spear and said, ‘‘Go, I have missed you now!’’
Bấy giờ, người thợ săn vẫn ngồi trong chòi, ném giáo xuống và nói: “Đi đi, ngươi đã thoát khỏi ta rồi!”
Bodhisatto nivattitvā ṭhito āha ‘‘ambho purisa, idānīsi kiñcāpi maṃ viraddho, aṭṭha pana mahāniraye soḷasaussadaniraye pañcavidhabandhanādīni ca kammakāraṇāni aviraddhoyevāsī’’ti.
The Bodhisatta turned back and stood, saying, ‘‘Friend, man, though you have missed me now, you have not missed the eight great hells, the sixteen Ussada hells, and the fivefold bonds and other torments of karma.’’
Bồ-tát quay lại đứng đó và nói: “Này người kia, tuy bây giờ ngươi đã để ta thoát, nhưng ngươi vẫn chưa thoát khỏi tám đại địa ngục, mười sáu địa ngục phụ, và các hình phạt nghiệp báo năm loại xiềng xích, v.v…”
Evañca pana vatvā palāyitvā yathāruciṃ gato, luddopi otaritvā yathāruciṃ gato.
Having said this, he fled and went wherever he pleased, and the hunter also climbed down and went wherever he pleased.
Nói xong như vậy, Ngài bỏ chạy theo ý muốn, và người thợ săn cũng leo xuống rồi đi theo ý muốn của mình.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto tathārūpaṃ kammaṃ paṭicca kukkurayoniyaṃ nibbattitvā anekasatakukkuraparivuto mahāsusāne vasati.
In the past, when Brahmadatta was reigning in Bārāṇasī, the Bodhisatta, due to a certain kamma, was reborn in the canine realm and lived in the great charnel ground, surrounded by many hundreds of dogs.
Thuở xưa, khi vua Brahmadatta trị vì tại Bārāṇasī, Bồ-tát do nghiệp báo tương ứng mà sanh vào loài chó, sống trong một khu nghĩa địa lớn, được bao quanh bởi hàng trăm con chó.
Athekadivasaṃ rājā setasindhavayuttaṃ sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitaṃ rathaṃ āruyha uyyānaṃ gantvā tattha divasabhāgaṃ kīḷitvā atthaṅgate sūriye nagaraṃ pāvisi.
Then, one day, the king, having mounted a chariot adorned with all ornaments and yoked with white Sindh horses, went to the pleasure garden, played there for half the day, and entered the city when the sun had set.
Một ngày nọ, nhà vua ngự trên chiếc xe được kéo bởi ngựa Sindhu trắng, trang hoàng lộng lẫy, đi đến vườn thượng uyển, vui chơi ở đó suốt cả ngày, rồi khi mặt trời lặn thì trở về thành phố.
Tassa taṃ rathavarattaṃ yathānaddhameva rājaṅgaṇe ṭhapayiṃsu, so rattibhāge deve vassante tinto.
His excellent chariot harness was left in the royal courtyard just as it was, and it became wet when it rained during the night.
Chiếc dây cương xe đó được đặt ngay trong sân cung điện, và nó bị ướt khi trời mưa vào ban đêm.
Uparipāsādato koleyyakasunakhā otaritvā tassa cammañca naddhiñca khādiṃsu.
The royal dogs descended from the upper palace and ate its leather and straps.
Những con chó hoàng gia từ trên lầu xuống, ăn da và dây cương của nó.
Punadivase rañño ārocesuṃ ‘‘deva, niddhamanamukhena sunakhā pavisitvā rathassa cammañca naddhiñca khādiṃsū’’ti.
The next day, they reported to the king, "Your Majesty, dogs entered through the open doorway and ate the leather and straps of the chariot."
Ngày hôm sau, người ta báo với nhà vua: “Tâu Đại vương, những con chó đã lẻn vào qua lối thoát nước và ăn da cùng dây cương của chiếc xe.”
Rājā sunakhānaṃ kujjhitvā ‘‘diṭṭhadiṭṭhaṭṭhāne sunakhe ghātethā’’ti āha.
The king, angered by the dogs, said, "Kill the dogs wherever they are seen!"
Nhà vua tức giận với lũ chó, ra lệnh: “Hãy giết tất cả những con chó nào thấy được!”
Tato paṭṭhāya sunakhānaṃ mahābyasanaṃ udapādi.
From that time on, a great calamity arose for the dogs.
Từ đó trở đi, một tai họa lớn ập đến với loài chó.
Te diṭṭhidiṭṭhaṭṭhāne ghātiyamānā palāyitvā susānaṃ gantvā bodhisattassa santikaṃ agamaṃsu.
Being killed wherever they were seen, they fled to the charnel ground and went to the Bodhisatta.
Chúng bị giết ở bất cứ nơi nào bị nhìn thấy, liền bỏ chạy đến nghĩa địa và tìm đến Bồ-tát.
Bodhisatto ‘tumhe bahū sannipatitā, kiṃ nu kho kāraṇa’’nti pucchi.
The Bodhisatta asked, "You have gathered in large numbers; what is the reason?"
Bồ-tát hỏi: “Các ngươi tụ tập đông đảo thế này, có chuyện gì vậy?”
Te ‘‘antepure kira rathassa cammañca naddhi ca sunakhehi khāditā’ti kuddho rājā sunakhavadhaṃ āṇāpesi, bahū sunakhā vinassanti, mahābhayaṃ uppanna’’nti āhaṃsu.
They replied, "The king, angered that dogs supposedly ate the leather and straps of the chariot in the inner palace, ordered the killing of dogs. Many dogs are perishing; a great danger has arisen."
Chúng nói: “Tâu Ngài, nghe nói chó đã ăn da và dây cương của chiếc xe trong cung điện, nhà vua nổi giận ra lệnh giết chó, nhiều con chó đã bị giết, một tai họa lớn đã xảy ra.”
Bodhisatto cintesi ‘‘ārakkhaṭṭhāne bahi sunakhānaṃ okāso natthi, antorājanivesane koleyyakasunakhānameva taṃ kammaṃ bhavissati.
The Bodhisatta thought, "There is no opportunity for outside dogs in the guarded area; that deed must have been done by the royal dogs within the royal residence.
Bồ-tát suy nghĩ: “Ở nơi canh gác, chó bên ngoài không có cơ hội vào được, chắc chắn đó là việc làm của những con chó hoàng gia trong cung điện.
Idāni pana corānaṃ kiñci bhayaṃ natthi, acorā maraṇaṃ labhanti, yaṃnūnāhaṃ core rañño dassetvā ñātisaṅghassa jīvitadānaṃ dadeyya’’nti.
Now, there is no danger for the culprits, but the innocent are dying. Why don't I expose the culprits to the king and grant the gift of life to my kinsmen?"
Bây giờ, những kẻ trộm không gặp nguy hiểm gì, còn những kẻ không trộm lại phải chết. Chi bằng ta hãy chỉ ra những kẻ trộm cho nhà vua và ban sự sống cho dòng tộc của ta.”
So ñātake samassāsetvā ‘‘tumhe mā bhāyittha, ahaṃ vo abhayaṃ āharissāmi, yāva rājānaṃ passāmi, tāva idheva hothā’’ti pāramiyo āvajjetvā mettābhāvanaṃ purecārikaṃ katvā ‘‘mayhaṃ upari leḍḍuṃ vā muggaraṃ vā mā koci khipituṃ ussahī’’ti adhiṭṭhāya ekakova antonagaraṃ pāvisi.
So, comforting his kinsmen, he said, "Do not be afraid; I will bring you safety. Stay here until I see the king," and reflecting on his pāramīs, making mettā-bhāvanā his forerunner, he resolved, "May no one dare to throw a clod or a club at me," and entered the city alone.
Ngài an ủi bà con: “Các ngươi đừng sợ hãi, ta sẽ mang lại sự an toàn cho các ngươi. Hãy ở lại đây cho đến khi ta gặp nhà vua,” rồi Ngài quán tưởng các Ba-la-mật, đặt lòng từ bi làm tiên phong, và nguyện rằng: “Mong không ai dám ném đất đá hay gậy gộc vào ta,” rồi một mình đi vào thành phố.
Atha naṃ disvā ekasattopi kujjhitvā olokento nāma nāhosi.
Then, seeing him, not a single being became angry or even looked at him with anger.
Bấy giờ, không một ai dám tức giận nhìn Ngài.
Rājāpi sunakhavadhaṃ āṇāpetvā sayaṃ vinicchaye nisinno hoti.
The king, having ordered the killing of dogs, was himself seated in judgment.
Nhà vua đã ra lệnh giết chó và đang ngồi xét xử.
Bodhisatto tattheva gantvā pakkhanditvā rañño āsanassa heṭṭhā pāvisi.
The Bodhisatta went right there, rushed in, and entered beneath the king's seat.
Bồ-tát liền đi thẳng đến đó, xông vào và chui xuống dưới ngai vàng của nhà vua.
Atha naṃ rājapurisā nīharituṃ āraddhā, rājā pana vāresi.
Then the royal guards began to drag him out, but the king restrained them.
Bấy giờ, các thị vệ của nhà vua bắt đầu lôi Ngài ra, nhưng nhà vua ngăn lại.
So thokaṃ vissamitvā heṭṭhāsanā nikkhamitvā rājānaṃ vanditvā ‘‘deva, tumhe kukkure mārāpethā’’ti pucchi.
He rested for a while, then came out from under the seat, saluted the king, and asked, "Your Majesty, are you having dogs killed?"
Ngài nghỉ ngơi một lát, rồi từ dưới ngai vàng đi ra, đảnh lễ nhà vua và hỏi: “Tâu Đại vương, Ngài có ra lệnh giết chó không?”
‘‘Āma, mārāpemaha’’nti.
"Yes, I am having them killed."
“Vâng, ta có ra lệnh giết.”
‘‘Ko nesaṃ aparādho narindā’’ti?
"What is their offense, O King?"
“Tâu bệ hạ, lỗi của chúng là gì?”
‘‘Rathassa me parivāracammañca naddhiñca khādiṃsū’’ti.
"They ate the harness leather and straps of my chariot."
“Chúng đã ăn da bọc xe và dây cương của xe thần.”
‘‘Ye khādiṃsu, te jānāthā’’ti?
"Do you know who ate them?"
“Các ngươi có biết ai đã ăn không?”
‘‘Na jānāmā’’ti.
"We do not know."
“Chúng thần không biết.”
‘‘‘Ime nāma cammakhādakacorā’ti tathato ajānitvā diṭṭhadiṭṭhaṭṭhāneyeva mārāpanaṃ na yuttaṃ, devā’’ti.
"Your Majesty, it is not right to kill them wherever they are seen, without truly knowing 'These are the leather-eating culprits.'"
“Tâu bệ hạ, chưa biết rõ ‘chúng là những kẻ trộm ăn da’ mà đã ra lệnh giết chết chúng ngay tại nơi nhìn thấy là không hợp lý.”
‘‘Rathacammassa kukkurehi khāditattā ‘diṭṭhadiṭṭhe sabbeva mārethā’ti sunakhavadhaṃ āṇāpesi’’nti.
"Because the chariot leather was eaten by dogs, I ordered the killing of dogs, saying, 'Kill all those seen.'"
“Vì da xe bị chó ăn, nhà vua đã ra lệnh ‘hãy giết tất cả những con chó nào nhìn thấy’.”
‘‘Kiṃ pana vo manussā sabbeva kukkure mārenti, udāhu maraṇaṃ alabhantāpi atthī’’ti?
"Do all people kill dogs, or are there some who do not die?"
“Này các người, tất cả chó đều bị giết sao, hay có con nào không bị giết không?”
‘‘Atthi, amhākaṃ ghare koleyyakā maraṇaṃ na labhantī’’ti.
"Yes, the royal dogs in our palace do not die."
“Có, những con chó nhà của chúng tôi thì không bị giết.”
Mahārāja idāneva tumhe ‘‘rathacammassa kukkurehi khāditattā ‘diṭṭhadiṭṭhe sabbeva mārethā’ti sunakhavadhaṃ āṇāpesi’’nti avocuttha, idāni pana ‘‘amhākaṃ ghare koleyyakā maraṇaṃ na labhantī’’ti vadetha.
Mahārāja, just now you said, "Since the chariot-hide was eaten by dogs, you ordered the killing of all dogs, saying, 'Kill all those seen!'" But now you say, "The royal dogs in our house do not meet death."
Đại vương, vừa rồi ngài đã nói: “Vì da xe bị chó ăn, nhà vua đã ra lệnh ‘hãy giết tất cả những con chó nào nhìn thấy’”, nhưng bây giờ ngài lại nói: “Những con chó nhà của chúng tôi thì không bị giết.”
‘‘Nanu evaṃ sante tumhe chandādivasena agatigamanaṃ gacchatha, agatigamanañca nāma na yuttaṃ, na ca rājadhammo, raññā nāma kāraṇagavesakena tulāsadisena bhavituṃ vaṭṭati, idāni ca koleyyakā maraṇaṃ na labhanti, dubbalasunakhāva labhanti, evaṃ sante nāyaṃ sabbasunakhaghaccā, dubbalaghātikā nāmesā’’ti.
"If that is the case, do you not go astray due to bias and so forth? Going astray is not proper, nor is it a royal duty. A king should be like a balance, seeking the cause. But now, the royal dogs do not meet death, only the weak dogs do. If that is the case, this is not a killing of all dogs; it is called the killing of the weak."
“Há chẳng phải như vậy thì các ngươi đã đi theo con đường bất chính do thiên vị, và con đường bất chính thì không hợp lý, cũng không phải là pháp của một vị vua. Một vị vua phải là người tìm kiếm nguyên nhân, phải công bằng như cán cân. Bây giờ, những con chó nhà không bị giết, chỉ có những con chó yếu ớt mới bị giết. Như vậy, đây không phải là việc giết tất cả chó, mà là việc giết những con yếu ớt.”
Evañca pana vatvā mahāsatto madhurassaraṃ nicchāretvā ‘‘mahārāja, yaṃ tumhe karotha, nāyaṃ dhammo’’ti rañño dhammaṃ desento imaṃ gāthamāha –
Having said this, the Great Being, emitting a sweet voice, said, "Mahārāja, what you are doing is not the Dhamma," and teaching the Dhamma to the king, he spoke this verse:
Nói như vậy xong, Đại Bồ-tát cất giọng ngọt ngào và nói với vua rằng: “Đại vương, những gì ngài đang làm đây không phải là Dhamma,” rồi thuyết pháp cho vua bằng câu kệ này:
Tattha ye kukkurāti ye sunakhā.
Therein, ye kukkurā means "those dogs."
Trong đó, ye kukkurā có nghĩa là những con chó.
Yathā hi dhāruṇhopi passāvo ‘‘pūtimutta’’nti, tadahujātopi siṅgālo ‘‘jarasiṅgālo’’ti, komalāpi galocilatā ‘‘pūtilatā’’ti, suvaṇṇavaṇṇopi kāyo ‘‘pūtikāyo’’ti vuccati, evamevaṃ vassasatikopi sunakho ‘‘kukkuro’’ti vuccati.
Just as even fresh urine is called "foul urine," even a jackal born today is called "old jackal," even a tender galocilatā creeper is called "foul creeper," even a golden-hued body is called "foul body," so too, a dog even a hundred years old is called a "kukkura."
Cũng như nước tiểu mới ra cũng được gọi là “pūtimutta” (nước tiểu hôi), con cáo mới sinh cũng được gọi là “jarasiṅgālo” (cáo già), cây dây leo non mềm cũng được gọi là “pūtilatā” (dây leo hôi), thân thể dù có màu vàng kim cũng được gọi là “pūtikāyo” (thân thể hôi thối), thì cũng vậy, một con chó một trăm tuổi cũng được gọi là “kukkuro” (chó).
Tasmā mahallakā kāyabalūpapannāpi te ‘‘kukkurā’’tveva vuttā.
Therefore, even if they are old and endowed with bodily strength, they are referred to as "kukkurā."
Vì vậy, những con chó lớn có sức mạnh thân thể cũng được gọi là “kukkurā” (chó).
Vaddhāti vaḍḍhitā.
Vaddhā means "reared" or "grown."
Vaddhā có nghĩa là được nuôi dưỡng.
Koleyyakāti rājakule jātā sambhūtā saṃvaḍḍhā.
Koleyyakā means "born, originated, and reared in the royal family."
Koleyyakā có nghĩa là được sinh ra, lớn lên và trưởng thành trong hoàng tộc.
Vaṇṇabalūpapannāti sarīravaṇṇena ceva kāyabalena ca sampannā.
Vaṇṇabalūpapannā means "endowed with bodily complexion and physical strength."
Vaṇṇabalūpapannā có nghĩa là đầy đủ vẻ đẹp thân thể và sức mạnh thể chất.
Teme na vajjhāti te ime sassāmikā sārakkhā na vajjhā.
Teme na vajjhā means "these dogs, having owners and protection, are not to be killed."
Teme na vajjhā có nghĩa là những con chó có chủ, được bảo vệ này không đáng bị giết.
Mayamasma vajjhāti assāmikā anārakkhā mayaṃ vajjhā nāma jātā.
Mayamasma vajjhā means "we, being without owners and protection, are destined to be killed."
Mayamasma vajjhā có nghĩa là chúng tôi, những con chó vô chủ, không được bảo vệ, thì đáng bị giết.
Nāyaṃ saghaccāti evaṃ sante ayaṃ avisesena saghaccā nāma na hoti.
Nāyaṃ saghaccā means "if this is the case, this is not a general killing without distinction."
Nāyaṃ saghaccā có nghĩa là như vậy thì đây không phải là một cuộc tàn sát không phân biệt.
Dubbalaghātikāyanti ayaṃ pana dubbalānaṃyeva ghātanato dubbalaghātikā nāma hoti.
Dubbalaghātikāya means "this is called the killing of the weak because it is only the killing of the weak."
Dubbalaghātikāya có nghĩa là đây chỉ là việc giết hại những con yếu ớt, nên được gọi là dubbalaghātikā (giết kẻ yếu).
Rājūhi nāma corā niggaṇhitabbā, no acorā.
Kings should punish thieves, not non-thieves.
Các vị vua phải trừng trị những kẻ trộm, không phải những người không phải trộm.
Idha pana corānaṃ kiñci bhayaṃ natthi, acorā maraṇaṃ labhanti.
But here, thieves have no fear, while non-thieves meet death.
Ở đây, những kẻ trộm không hề sợ hãi, còn những người không phải trộm lại bị giết chết.
Aho imasmiṃ loke ayuttaṃ vattati, aho adhammo vattatīti.
Oh, what is improper is happening in this world! Oh, unrighteousness is prevailing!
Ôi, thật bất công trong thế gian này! Ôi, thật phi pháp đang diễn ra!
Rājā bodhisattassa vacaraṃ sutvā āha – ‘‘jānāsi tvaṃ, paṇḍita, asukehi nāma rathacammaṃ khādita’’nti?
The king, having heard the Bodhisatta's words, said, "Do you know, wise one, by whom the chariot-hide was eaten?"
Nhà vua nghe lời của Bồ-tát liền nói: “Này hiền giả, ngươi có biết da xe bị những con chó nào ăn không?”
‘‘Āma, jānāmī’’ti.
"Yes, I know," he replied.
“Vâng, thần biết.”
‘‘Kehi khādita’’nti?
"By whom was it eaten?"
“Bị những con nào ăn?”
‘‘Tumhākaṃ gehe vasanakehi koleyyakasunakhehī’’ti.
"By the royal dogs living in your house."
“Bị những con chó nhà sống trong nhà của ngài.”
‘‘Kathaṃ tehi khāditabhāvo jānitabbo’’ti?
"How is it to be known that they ate it?"
“Làm sao biết được chúng đã ăn?”
‘‘Ahaṃ tehi khāditabhāvaṃ dassesāmī’’ti.
"I will show you how they ate it."
“Thần sẽ chỉ cho ngài thấy chúng đã ăn như thế nào.”
‘‘Dassehi paṇḍitā’’ti.
"Show me, wise one," he said.
“Này hiền giả, hãy chỉ cho ta thấy.”
‘‘Tumhākaṃ ghare koleyyakasunakhe āharāpetvā thokaṃ takkañca dabbatiṇāni ca āharāpethā’’ti.
"Have the royal dogs from your house brought, and have a little buttermilk and dabba grass brought."
“Hãy cho mang những con chó nhà trong cung điện của ngài đến, và mang một ít sữa đông cùng cỏ dabba đến.”
Rājā tathā akāsi.
The king did so.
Nhà vua đã làm theo như vậy.
Atha naṃ mahāsatto ‘‘imāni tiṇāni takkena maddāpetvā ete sunakhe pāyethā’’ti āha.
Then the Great Being said to him, "Have these grasses pounded with buttermilk and make these dogs drink it."
Sau đó, Đại Bồ-tát nói với nhà vua: “Hãy nghiền những cọng cỏ này với sữa đông và cho những con chó đó uống.”
Rājā tathā katvā pāyāpesi, pītā pītā sunakhā saddhiṃ cammehi vamiṃsu.
The king did so and made them drink; as they drank, the dogs vomited, along with pieces of hide.
Nhà vua làm theo và cho chúng uống; khi uống xong, những con chó đó liền nôn ra cùng với những miếng da.
Rājā ‘‘sabbaññubuddhassa byākaraṇaṃ viyā’’ti tuṭṭho bodhisattassa setacchattena pūjaṃ akāsi.
The king, delighted, saying, "This is like the prophecy of an Omniscient Buddha," honored the Bodhisatta with a white parasol.
Nhà vua hoan hỷ như “lời tiên tri của một vị Phật Toàn Giác”, rồi cúng dường Bồ-tát bằng chiếc lọng trắng.
Bodhisatto ‘‘dhammaṃ cara, mahārāja, mātāpitūsu khattiyā’’tiādīhi (jā. 2.17.39) tesakuṇajātake āgatāhi dasahi dhammacariyagāthāhi rañño dhammaṃ desetvā ‘‘mahārāja, ito paṭṭhāya appamatto hohī’’ti rājānaṃ pañcasu sīlesu patiṭṭhāpetvā setacchattaṃ raññova paṭiadāsi.
The Bodhisatta, teaching the Dhamma to the king with the ten verses on righteous conduct, such as "Practice Dhamma, Mahārāja, towards mothers and fathers, O Khattiya," which appear in the Tesakuṇa Jātaka, established the king in the five precepts, saying, "Mahārāja, from now on, be diligent," and returned the white parasol to the king.
Bồ-tát thuyết pháp cho vua bằng mười câu kệ về hành Dhamma được đề cập trong Tesakuṇa Jātaka, bắt đầu bằng “Đại vương, hãy hành Dhamma đối với cha mẹ, các vị Khattiya” (Jā. 2.17.39), rồi nói: “Đại vương, từ nay trở đi, hãy sống không phóng dật,” và thiết lập nhà vua vào ngũ giới, sau đó trả lại chiếc lọng trắng cho vua.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto bhojājānīyasindhavakule nibbatto sabbālaṅkārasampanno bārāṇasirañño maṅgalasso ahosi.
In the past, when Brahmadatta was reigning in Bārāṇasī, the Bodhisatta was born into a noble Sindhu horse family, a Bhojājānīya, adorned with all ornaments, and was the auspicious horse of the king of Bārāṇasī.
Trong quá khứ, khi vua Brahmadatta trị vì ở Bārāṇasī, Bồ-tát đã tái sinh vào dòng dõi ngựa Sindhu Bhojājānīya, trở thành con ngựa tốt lành của vua Bārāṇasī, với đầy đủ mọi trang sức.
So satasahassagghanikāya suvaṇṇapātiyaṃyeva nānaggarasasampannaṃ tivassikagandhasālibhojanaṃ bhuñjati, cātujjātikagandhūpalittāyameva bhūmiyaṃ tiṭṭhati, taṃ ṭhānaṃ rattakambalasāṇiparikkhittaṃ upari suvaṇṇatārakakhacitacelavitānaṃ samosaritagandhadāmamālādāmaṃ avijahitagandhatelapadīpaṃ hoti.
He would eat food of three-year-old fragrant rice, rich in various excellent flavors, from a golden bowl worth one hundred thousand, and would stand on ground smeared with perfumes of the four classes. That place was enclosed by red woolen cloths, with a canopy above inlaid with golden stars, adorned with fragrant garlands and flower garlands, and constantly lit by fragrant oil lamps.
Nó ăn thức ăn gạo thơm ba năm tuổi, đầy đủ các loại hương vị đặc biệt, trong một cái bát vàng trị giá một trăm ngàn đồng. Nó đứng trên nền đất được trát bằng hương liệu cātujjātika. Nơi ở của nó được bao quanh bởi màn đỏ thẫm, phía trên có trần vải thêu sao vàng, treo đầy vòng hoa thơm ngát, và đèn dầu thơm luôn được thắp sáng.
Bārāṇasirajjaṃ pana apatthentā rājāno nāma natthi.
There were no kings who did not covet the kingdom of Bārāṇasī.
Không có vị vua nào mà không khao khát vương quốc Bārāṇasī.
Ekaṃ samayaṃ satta rājāno bārāṇasiṃ parikkhipitvā ‘‘amhākaṃ rajjaṃ vā detu, yuddhaṃ vā’’ti bārāṇasirañño paṇṇaṃ pesesuṃ.
One time, seven kings surrounded Bārāṇasī and sent a message to the king of Bārāṇasī, saying, "Either give us your kingdom, or let us fight."
Một thời, bảy vị vua bao vây Bārāṇasī và gửi thư cho vua Bārāṇasī, nói: “Hoặc là giao vương quốc cho chúng ta, hoặc là chiến đấu.”
Rājā amacce sannipātetvā taṃ pavattiṃ ācikkhitvā ‘‘idāni kiṃ karoma, tātā’’ti pucchi.
The king gathered his ministers, informed them of the situation, and asked, "What shall we do now, my dear ones?"
Nhà vua triệu tập các quan đại thần, kể lại sự việc, và hỏi: “Bây giờ chúng ta phải làm gì, các con?”
‘‘Deva, tumhehi tāva āditova yuddhāya na gantabbaṃ, asukaṃ nāma assārohaṃ pesetvā yuddhaṃ kāretha, tasmiṃ asakkonte pacchā jānissāmā’’ti.
"Your Majesty, you should not go to battle first. Send a certain horseman to fight; if he fails, we will know what to do later."
“Tâu bệ hạ, trước tiên ngài không nên tự mình ra trận. Hãy cử một kỵ sĩ nào đó đi chiến đấu. Nếu người đó không thành công, chúng ta sẽ tính sau.”
Rājā taṃ pakkosāpetvā ‘‘sakkhissasi, tāta, sattahi rājūhi saddhiṃ yuddhaṃ kātu’’nti āha.
The king summoned him and said, "My dear, will you be able to fight with the seven kings?"
Nhà vua gọi người đó đến và hỏi: “Này con, con có thể chiến đấu với bảy vị vua không?”
‘‘Deva, sace bhojājānīyasindhavaṃ labhāmi, tiṭṭhantu satta rājāno, sakalajambudīpe rājūhipi saddhiṃ yujjhituṃ sakkhissāmī’’ti.
"Your Majesty, if I get the Bhojājānīya Sindhu horse, let alone seven kings, I will be able to fight with kings throughout the entire Jambudīpa."
“Tâu bệ hạ, nếu thần có được con ngựa Sindhu Bhojājānīya, thì đừng nói là bảy vị vua, thần có thể chiến đấu với các vị vua trên toàn cõi Jambudīpa.”
‘‘Tāta, bhojājānīyasindhavo vā hotu añño vā, yaṃ icchasi, taṃ gahetvā yuddhaṃ karohī’’ti.
"My dear, whether it is the Bhojājānīya Sindhu horse or another, take what you wish and fight."
“Này con, dù là ngựa Sindhu Bhojājānīya hay con ngựa nào khác, con muốn con nào thì cứ lấy con đó mà chiến đấu.”
So ‘‘sādhu, devā’’ti rājānaṃ vanditvā pāsādā oruyha bhojājānīyasindhavaṃ āharāpetvā suvammitaṃ katvā attanāpi sabbasannāhasannaddho khaggaṃ bandhitvā sindhavapiṭṭhivaragato nagarā nikkhamma vijjulatā viya caramāno paṭhamaṃ balakoṭṭhakaṃ bhinditvā ekaṃ rājānaṃ jīvaggāhameva gahetvā āgantvā nagare balassa niyyādetvā puna gantvā dutiyaṃ balakoṭṭhakaṃ bhinditvā tathā tatiyanti evaṃ pañca rājāno jīvaggāhaṃ gahetvā chaṭṭhaṃ balakoṭṭhakaṃ bhinditvā chaṭṭhassa rañño gahitakāle bhojājānīyo pahāraṃ labhati, lohitaṃ paggharati, vedanā balavatiyo vattanti.
He said, "Very well, Your Majesty," saluted the king, descended from the palace, had the Bhojājānīya Sindhu horse brought and well-armored, and he himself, fully equipped with all armor, girded his sword, mounted the excellent Sindhu horse, and left the city. Moving like a flash of lightning, he first broke through the first stronghold, captured one king alive, returned and handed him over to the forces in the city. Then he went again, broke through the second stronghold, and similarly the third, thus capturing five kings alive. As he broke through the sixth stronghold and captured the sixth king, the Bhojājānīya received a blow, blood flowed, and strong pains arose.
Người đó nói: “Tâu bệ hạ, vâng!” rồi đảnh lễ nhà vua, đi xuống khỏi cung điện, cho mang ngựa Sindhu Bhojājānīya đến, trang bị giáp trụ cẩn thận, tự mình cũng mặc giáp trụ đầy đủ, đeo kiếm, rồi cưỡi lên lưng con ngựa tốt lành đó, rời khỏi thành phố. Người đó di chuyển như tia chớp, phá vỡ đồn tiền tiêu thứ nhất, bắt sống một vị vua, rồi quay về giao cho quân lính trong thành. Sau đó, người đó lại đi, phá vỡ đồn tiền tiêu thứ hai, rồi thứ ba, cứ thế bắt sống năm vị vua. Khi phá vỡ đồn tiền tiêu thứ sáu và bắt được vị vua thứ sáu, con ngựa Bhojājānīya bị thương, máu chảy ra, và những cơn đau dữ dội ập đến.
Assāroho tassa pahaṭabhāvaṃ ñatvā bhojājānīyasindhavaṃ rājadvāre nipajjāpetvā sannāhaṃ sithilaṃ katvā aññaṃ assaṃ sannayhituṃ āraddho.
The horseman, knowing that the horse was wounded, made the Bhojājānīya Sindhu horse lie down at the royal gate, loosened his armor, and began to saddle another horse.
Người kỵ sĩ biết con ngựa đã bị thương, liền cho con ngựa Sindhu Bhojājānīya nằm xuống trước cổng thành, nới lỏng giáp trụ, và bắt đầu chuẩn bị một con ngựa khác.
Bodhisatto mahāphāsukapassena nipannova akkhīni ummiletvā assārohaṃ disvā ‘‘ayaṃ aññaṃ assaṃ sannayhati, ayañca asso sattamaṃ balakoṭṭhakaṃ bhinditvā sattamaṃ rājānaṃ gaṇhituṃ na sakkhissati, mayā katakammañca nassissati, appaṭisamo assārohopi nassissati, rājāpi parahatthaṃ gamissati, ṭhapetvā maṃ añño asso sattamaṃ balakoṭṭhakaṃ bhinditvā sattamaṃ rājānaṃ gahetuṃ samattho nāma natthī’’ti nipannakova assārohaṃ pakkosāpetvā ‘‘samma assāroha, sattamaṃ balakoṭṭhakaṃ bhinditvā sattamaṃ rājānaṃ gahetuṃ samattho ṭhapetvā maṃ añño asso nāma natthi, nāhaṃ mayā katakammaṃ nāsessāmi, mamaññeva uṭṭhāpetvā sannayhāhī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
The Bodhisatta, lying on his side, opened his eyes and saw the charioteer. He thought, "This one is harnessing another horse. This horse will not be able to break through the seventh stronghold and capture the seventh king. My deed will be ruined, the incomparable charioteer will also perish, and the king will fall into the hands of others. There is no other horse apart from me capable of breaking through the seventh stronghold and capturing the seventh king." So, while still lying down, he had the charioteer called and said, "Friend charioteer, there is no other horse apart from me capable of breaking through the seventh stronghold and capturing the seventh king. I will not let my deed be ruined. Lift me up and harness me." Having said this, he uttered this verse:
Bồ-tát, đang nằm nghiêng trên một bên sườn, mở mắt ra nhìn thấy người cưỡi ngựa, liền nghĩ: “Người này đang thắng một con ngựa khác. Con ngựa này sẽ không thể phá vỡ đồn lũy thứ bảy và bắt vị vua thứ bảy. Công lao của ta đã làm sẽ mất đi, người cưỡi ngựa vô song cũng sẽ mất đi, và nhà vua cũng sẽ rơi vào tay kẻ khác. Ngoài ta ra, không có con ngựa nào có khả năng phá vỡ đồn lũy thứ bảy và bắt vị vua thứ bảy.” Nghĩ vậy, Ngài liền gọi người cưỡi ngựa trong khi vẫn nằm, và nói: “Này người cưỡi ngựa, ngoài ta ra, không có con ngựa nào có khả năng phá vỡ đồn lũy thứ bảy và bắt vị vua thứ bảy. Ta sẽ không để công lao của ta mất đi. Hãy nâng ta dậy và thắng yên cho ta!” Nói xong, Ngài đọc bài kệ này –
Tattha api passena semānoti ekena passena sayamānakopi.
Therein, api passena semāno means even while lying on one side.
Trong đó, api passena semāno có nghĩa là “dù đang nằm nghiêng một bên.”
Sallebhi sallalīkatoti sallehi viddhopi samāno.
Sallebhi sallalīkato means even while pierced by spears.
Sallebhi sallalīkato có nghĩa là “dù bị thương bởi các mũi tên.”
Seyyova vaḷavā bhojjhoti vaḷavāti sindhavakulesu ajāto khaluṅkasso.
Seyyova vaḷavā bhojjho means vaḷavā is a common horse not born of the Sindhu lineage.
Seyyova vaḷavā bhojjho: vaḷavā là con ngựa không thuộc dòng Sindhu, con ngựa tầm thường.
Bhojjhoti bhojājānīyasindhavo.
Bhojjho is a Bhojājānīya horse of the Sindhu lineage.
Bhojjho là con ngựa Sindhu thuần chủng Bhoja-ājānīya.
Iti etasmā vaḷavā sallehi viddhopi bhojājānīyasindhavova seyyo varo uttamo.
Thus, even if pierced by spears, a Bhojājānīya horse of the Sindhu lineage is superior, excellent, supreme, compared to a common mare.
Như vậy, một con ngựa Bhoja-ājānīya dù bị thương bởi các mũi tên vẫn tốt hơn, vẫn là con ngựa xuất sắc nhất so với con ngựa cái.
Yuñja maññeva sārathīti yasmā eva gatopi ahameva seyyo, tasmā mamaññeva yojehi, maṃ vammehīti vadati.
Yuñja maññeva sārathī means, "Since I am superior even in this state, harness me, bind me," he says.
Yuñja maññeva sārathī có nghĩa là: “Vì dù trong tình trạng này, ta vẫn là con ngựa tốt nhất, nên hãy thắng yên cho chính ta, hãy buộc yên cho ta,” là lời nói của Ngài.
Assāroho bodhisattaṃ uṭṭhāpetvā vaṇaṃ bandhitvā susannaddhaṃ sannayhitvā tassa piṭṭhiyaṃ nisīditvā sattamaṃ balakoṭṭhakaṃ bhinditvā sattamaṃ rājānaṃ jīvaggāhaṃ gahetvā rājabalassa niyyādesi, bodhisattampi rājadvāraṃ ānayiṃsu.
The charioteer lifted the Bodhisatta, bound his wound, harnessed him securely, and sat on his back. He then broke through the seventh stronghold, captured the seventh king alive, and handed him over to the royal army. They also brought the Bodhisatta to the royal palace gate.
Người cưỡi ngựa nâng Bồ-tát dậy, băng bó vết thương, thắng yên cẩn thận, rồi ngồi lên lưng Ngài, phá vỡ đồn lũy thứ bảy, bắt sống vị vua thứ bảy và giao cho quân đội của nhà vua. Bồ-tát cũng được đưa đến cổng cung điện.
Rājā tassa dassanatthāya nikkhami.
The king came out to see him.
Nhà vua ra ngoài để gặp Ngài.
Mahāsatto rājānaṃ āha – ‘‘mahārāja, satta rājāno mā ghātayittha, sapathaṃ kāretvā vissajjetha, mayhañca assārohassa ca dātabbaṃ yasaṃ assārohasseva detha, satta rājāno gahetvā dinnayodhaṃ nāma nāsetuṃ na vaṭṭati.
The Great Being said to the king, "Great King, do not kill the seven kings. Make them swear an oath and release them. The honor that should be given to me and the charioteer, give it to the charioteer alone. It is not proper to destroy a warrior who has delivered seven kings after capturing them.
Đại Bồ-tát nói với nhà vua: “Thưa Đại vương, đừng giết bảy vị vua. Hãy bắt họ thề nguyện rồi thả họ ra. Vinh dự mà đáng lẽ phải trao cho ta và người cưỡi ngựa, hãy trao cho riêng người cưỡi ngựa. Không nên hủy hoại một chiến binh đã bắt được bảy vị vua và dâng lên cho ngài.
Tumhepi dānaṃ detha, sīlaṃ rakkhatha, dhammena samena rajjaṃ kārethā’’ti.
You too should give alms, observe precepts, and rule the kingdom righteously and impartially."
Ngài cũng hãy bố thí, giữ giới, và cai trị vương quốc bằng Chánh pháp và công bằng.”
Evaṃ bodhisattena rañño ovāde dinne bodhisattassa sannāhaṃ mocayiṃsu, so sannāhe muttamatteyeva nirujjhi.
When the Bodhisatta had thus advised the king, they unharnessed the Bodhisatta. As soon as he was unharnessed, he passed away.
Khi Bồ-tát đã ban lời khuyên cho nhà vua như vậy, họ liền cởi yên cho Bồ-tát. Ngay khi yên được cởi, Ngài liền viên tịch.
Rājā tassa sarīrakiccaṃ kāretvā assārohassa mahantaṃ yasaṃ datvā satta rājāno puna attanno adubbhāya sapathaṃ kāretvā sakasakaṭṭhānāni pesetvā dhammena samena rajjaṃ kāretvā jīvitapariyosāne yathākammaṃ gato.
The king performed his funeral rites, bestowed great honor upon the charioteer, made the seven kings swear an oath not to rebel again, sent them back to their respective places, ruled the kingdom righteously and impartially, and at the end of his life, he went according to his kamma.
Nhà vua làm lễ trà tỳ cho Ngài, ban vinh dự lớn cho người cưỡi ngựa, rồi bắt bảy vị vua thề nguyện sẽ không bao giờ phản bội mình nữa, sau đó phái họ về các xứ sở của họ. Nhà vua cai trị vương quốc bằng Chánh pháp và công bằng, và khi hết tuổi thọ, đã ra đi tùy theo nghiệp của mình.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente purimanayeneva satta rājāno nagaraṃ parivārayiṃsu.
In the past, when Brahmadatta was reigning in Bārāṇasī, seven kings surrounded the city in the same manner as before.
Thuở xưa, khi vua Brahmadatta trị vì ở Bārāṇasī, bảy vị vua đã vây hãm thành phố theo cách tương tự như trước.
Atheko rathikayodho dve bhātikasindhave rathe yojetvā nagarā nikkhamma cha balakoṭṭhake bhinditvā cha rājāno aggahesi.
Then a charioteer-warrior, harnessing two brother horses to a chariot, went forth from the city, broke through six strongholds, and captured six kings.
Khi ấy, một chiến binh đánh xe đã thắng hai con ngựa Sindhu anh em vào xe, rồi ra khỏi thành, phá vỡ sáu đồn lũy và bắt sáu vị vua.
Tasmiṃ khaṇe jeṭṭhakaasso pahāraṃ labhi.
At that moment, the elder horse received a blow.
Vào lúc đó, con ngựa anh bị thương.
Rathiko rathaṃ pesento rājadvāraṃ āgantvā jeṭṭhabhātikaṃ rathā mocetvā sannāhaṃ sithilaṃ katvā ekeneva passena nipajjāpetvā aññaṃ assaṃ sannayhituṃ āraddho.
The charioteer, driving the chariot, came to the king's gate, unharnessed his elder brother (the horse) from the chariot, loosened the harness, made him lie down on one side, and began to harness another horse.
Người đánh xe, khi đưa xe đến cổng cung điện, đã tháo con ngựa anh ra khỏi xe, nới lỏng yên cương, cho nó nằm nghiêng một bên, rồi bắt đầu thắng một con ngựa khác.
Bodhisatto taṃ disvā purimanayeneva cintetvā rathikaṃ pakkosāpetvā nipannakova imaṃ gāthamāha –
The Bodhisatta, seeing that, thought in the same way as before, had the charioteer called, and while still lying down, spoke this verse –
Bồ-tát nhìn thấy điều đó, suy nghĩ theo cách tương tự như trước, rồi gọi người đánh xe đến và đọc bài kệ này trong khi vẫn nằm –
Tattha yadā yadāti pubbaṇhādīsu yasmiṃ yasmiṃ kāle.
Here, yadā yadā means at whatever time, such as in the forenoon and so on.
Trong đó, yadā yadā có nghĩa là “vào bất cứ thời điểm nào” như buổi sáng, v.v.
Yatthāti yasmiṃ ṭhāne magge vā saṅgāmasīse vā.
Yatthā means in whatever place, on the road, or at the forefront of battle.
Yatthā có nghĩa là “ở bất cứ nơi nào,” trên đường đi hay ở chiến trường.
Yadāti yasmiṃ khaṇe.
Yadā means at whatever moment.
Yadā có nghĩa là “vào bất cứ khoảnh khắc nào.”
Yattha yatthāti sattannaṃ balakoṭṭhakānaṃ vasena bahūsu yuddhamaṇḍalesu.
Yattha yatthā means in many battlefields, according to the seven divisions of the army.
Yattha yatthā có nghĩa là “ở nhiều chiến trường” theo bảy đồn lũy.
Yadā yadāti yasmiṃ yasmiṃ kāle pahāraṃ laddhakāle vā aladdhakāle vā.
Yadā yadā means at whatever time, whether a blow is received or not received.
Yadā yadā có nghĩa là “vào bất cứ thời điểm nào,” dù bị thương hay không bị thương.
Ājañño kurute veganti sārathissa cittarucitaṃ kāraṇaṃ ājānanasabhāvo ājañño varasindhavo vegaṃ karoti vāyamati vīriyaṃ ārabhati.
Ājañño kurute vegaṃ means the noble horse, a superior steed, whose nature is to understand the charioteer's intention, makes an effort, strives, exerts energy.
Ājañño kurute vegaṃ: con ngựa Ājañña, con ngựa Sindhu cao quý có khả năng hiểu ý người đánh xe, phát huy sức mạnh, cố gắng, bắt đầu tinh tấn.
Hāyanti tattha vāḷavāti tasmiṃ vege kariyamāne itare vaḷavasaṅkhātā khaḷuṅkassā hāyanti parihāyanti, tasmā imasmiṃ rathe maṃyeva yojehīti āha.
Hāyanti tattha vāḷavā means when that effort is made, the other mares, being ordinary horses, fall behind, are left behind. Therefore, he said, "Harness me to this chariot."
Hāyanti tattha vāḷavā có nghĩa là “khi sức mạnh đó được phát huy, những con ngựa tầm thường khác, tức là những con ngựa cái, sẽ suy yếu, sẽ bị tụt lại.” Do đó, Ngài nói: “Hãy thắng yên cho chính ta vào cỗ xe này.”
Aññamaññehi titthehīti idaṃ satthā jetavane viharanto dhammasenāpatissa saddhivihārikaṃ ekaṃ suvaṇṇakārapubbakaṃ bhikkhuṃ ārabbha kathesi.
Aññamaññehi titthehīti: The Teacher, while residing at Jetavana, spoke this in reference to a bhikkhu, a former goldsmith, who was a pupil of the General of the Dhamma.
Aññamaññehi titthehī (Bởi những bến bờ khác nhau) – Câu chuyện này được Đức Phật kể tại Jetavana liên quan đến một vị Tỳ-kheo, người trước đây là thợ kim hoàn, đệ tử của Pháp tướng quân (Dhammasenāpati).
Āsayānusayañāṇañhi buddhānaṃyeva hoti, na aññesaṃ.
For the knowledge of inclinations and underlying tendencies (āsayānusayañāṇa) belongs only to the Buddhas, not to others.
Thật vậy, trí tuệ về khuynh hướng tiềm ẩn (āsayānusayañāṇa) chỉ thuộc về chư Phật, không phải của ai khác.
Tasmā dhammasenāpati attano āsayānusayañāṇassa natthitāya saddhivihārikassa āsayānusayaṃ ajānanto asubhakammaṭṭhānameva kathesi, tassa taṃ na sappāyamahosi.
Therefore, the General of the Dhamma, lacking knowledge of inclinations and underlying tendencies, taught only the meditation on the repulsive (asubhakammaṭṭhāna) to his pupil, but it was not suitable for him.
Do đó, Pháp tướng quân, vì không có trí tuệ về khuynh hướng tiềm ẩn của mình, đã không biết khuynh hướng tiềm ẩn của đệ tử mình, chỉ dạy cho ông ta pháp quán bất tịnh (asubhakammaṭṭhāna). Pháp quán đó không phù hợp với ông ta.
So kira paṭipāṭiyā pañca jātisatāni suvaṇṇakārageheyeva paṭisandhiṃ gaṇhi, athassa dīgharattaṃ parisuddhasuvaṇṇadassanavasena paricitattā asubhaṃ na sappāyamahosi.
It is said that for five hundred consecutive existences, he had been reborn in a goldsmith's family. Thus, having been accustomed for a long time to seeing pure gold, the meditation on the repulsive was not suitable for him.
Nghe nói, ông ta đã tái sinh liên tục năm trăm kiếp trong gia đình thợ kim hoàn. Vì đã quen nhìn vàng ròng trong một thời gian dài, pháp quán bất tịnh không phù hợp với ông ta.
So tattha nimittamattampi uppādetuṃ asakkonto cattāro māse khepesi.
He spent four months without being able to produce even a sign (nimitta) in that meditation.
Ông ta đã trải qua bốn tháng mà không thể tạo ra dù chỉ một dấu hiệu (nimitta) nào.
Dhammasenāpati attano saddhivihārikassa arahattaṃ dātuṃ asakkonto ‘‘addhā ayaṃ buddhaveneyyo bhavissati, tathāgatassa santikaṃ nessāmī’’ti cintetvā pātova taṃ ādāya satthu santikaṃ agamāsi.
The General of the Dhamma, being unable to bestow Arahantship upon his pupil, thought, "Surely, this one is to be tamed by the Buddha; I will take him to the Tathāgata." So, early in the morning, he took him and went to the Teacher.
Pháp tướng quân, vì không thể giúp đệ tử mình chứng A-la-hán, nghĩ: “Chắc chắn vị này là người có thể được Phật hóa độ. Ta sẽ đưa ông ta đến chỗ Đức Như Lai.” Nghĩ vậy, vào buổi sáng, ông ta đưa vị Tỳ-kheo đó đến chỗ Đức Phật.
Satthā ‘‘kiṃ nu kho, sāriputta, ekaṃ bhikkhuṃ ādāya āgatosī’’ti pucchi.
The Teacher asked, "Sāriputta, why have you come bringing a bhikkhu?"
Đức Phật hỏi: “Này Sāriputta, tại sao con lại đưa một vị Tỳ-kheo đến đây?”
‘‘Ahaṃ, bhante, imassa kammaṭṭhānaṃ adāsiṃ, ayaṃ pana catūhi māsehi nimittamattampi na uppādesi, svāhaṃ ‘buddhaveneyyo eso bhavissatī’ti cintetvā tumhākaṃ santikaṃ ādāya āgato’’ti.
"Bhante, I gave him a meditation subject, but he could not produce even a sign in four months. So, I thought, 'He must be one to be tamed by the Buddha,' and brought him to you."
“Bạch Đức Thế Tôn, con đã ban cho vị này pháp quán, nhưng ông ta đã không thể tạo ra dù chỉ một dấu hiệu nào trong bốn tháng. Con nghĩ rằng ‘vị này là người có thể được Phật hóa độ,’ nên con đã đưa ông ta đến chỗ Ngài.”
‘‘Sāriputta, kataraṃ pana te kammaṭṭhānaṃ saddhivihārikassa dinna’’nti?
"Sāriputta, what meditation subject did you give to your pupil?"
“Này Sāriputta, con đã ban pháp quán nào cho đệ tử của con?”
‘‘Asubhakammaṭṭhānaṃ bhagavā’’ti.
"The meditation on the repulsive, Blessed One."
“Bạch Đức Thế Tôn, là pháp quán bất tịnh.”
‘‘Sāriputta, natthi tava santāne āsayānusayañāṇaṃ, gaccha, tvaṃ sāyanhasamaye āgantvā tava saddhivihārikaṃ ādāya gaccheyyāsī’’ti.
"Sāriputta, you do not possess the knowledge of inclinations and underlying tendencies. Go, you may come in the evening and take your pupil with you."
“Này Sāriputta, con không có trí tuệ về khuynh hướng tiềm ẩn. Con hãy đi đi, đến chiều con hãy đến và đưa đệ tử của con đi.”
Evaṃ satthā theraṃ uyyojetvā tassa bhikkhussa manāpaṃ cīvarañca nivāsanañca dāpetvā taṃ ādāya gāmaṃ piṇḍāya pavisitvā paṇītaṃ khādanīyabhojanīyaṃ dāpetvā mahābhikkhusaṅghaparivāro puna vihāraṃ āgantvā gandhakuṭiyaṃ divasabhāgaṃ khepetvā sāyanhasamaye taṃ bhikkhuṃ gahetvā vihāracārikaṃ caramāno ambavane ekaṃ pokkharaṇiṃ māpetvā tattha mahantaṃ paduminigacchaṃ, tatrāpi ca mahantaṃ ekaṃ padumapupphaṃ māpetvā ‘‘bhikkhu imaṃ pupphaṃ olokento nisīdā’’ti nisīdāpetvā gandhakuṭiṃ pāvisi.
Thus, the Teacher, having sent off the elder, and having had a pleasing robe and undergarment given to that bhikkhu, took him and entered the village for alms. Having had excellent solid and soft food given, and accompanied by a great assembly of bhikkhus, he returned to the monastery. Having spent the day in the Perfumed Chamber, in the evening, taking that bhikkhu, and walking around the monastery, he created a pond in a mango grove, and in it a large cluster of lotus plants, and also a large lotus flower. He then made the bhikkhu sit, saying, "Bhikkhu, sit looking at this flower," and entered the Perfumed Chamber.
Như vậy, Đức Phật đã khuyến khích vị Trưởng lão, sai người dâng y và y phục mà vị Tỳ-kheo đó ưa thích. Sau đó, Ngài cùng vị Tỳ-kheo đó vào làng khất thực, nhận thức ăn và đồ uống ngon lành, rồi cùng với đại chúng Tỳ-kheo trở về tinh xá. Sau khi trải qua buổi sáng trong hương thất, vào buổi chiều, Ngài dẫn vị Tỳ-kheo đó đi dạo quanh tinh xá, tạo ra một hồ sen trong vườn xoài, rồi tạo ra một bụi sen lớn trong đó, và một bông sen lớn. Ngài bảo: "Này Tỳ-kheo, hãy ngồi nhìn bông sen này," rồi Ngài vào hương thất.
So bhikkhu taṃ pupphaṃ punappunaṃ oloketi.
That bhikkhu repeatedly looked at that flower.
Vị Tỳ-kheo đó nhìn bông sen hết lần này đến lần khác.
Bhagavā taṃ pupphaṃ jaraṃ pāpesi, taṃ tassa passantasseva jaraṃ patvā vivaṇṇaṃ ahosi.
The Blessed One caused that flower to age. It aged and became discolored even as he watched it.
Đức Thế Tôn làm cho bông sen già đi. Bông sen, trong khi vị Tỳ-kheo đó đang nhìn, đã già đi và trở nên xấu xí.
Athassa pariyantato paṭṭhāya pattāni patantāni muhuttena sabbāni patiṃsu.
Then, starting from its edges, its petals fell, and in a moment all of them fell.
Rồi từ mép ngoài, các cánh hoa bắt đầu rụng, và trong chốc lát, tất cả đều rụng hết.
Tato kiñjakkhaṃ pati, kaṇṇikāva avasissi.
After that, the filaments fell, and only the pericarp remained.
Sau đó, nhụy hoa cũng rụng, chỉ còn lại đài hoa.
So bhikkhu taṃ passanto cintesi ‘‘idaṃ padumapupphaṃ idāneva abhirūpaṃ ahosi dassanīyaṃ, athassa vaṇṇo pariṇato, pattāni ca kiñcakkhañca patitaṃ, kaṇṇikāmattameva avasiṭṭhaṃ, evarūpassa nāma padumassa jarā pattā, mayhaṃ sarīrassa kiṃ na pāpuṇissati, sabbe saṅkhārā aniccā’’ti vipassanaṃ paṭṭhapesi.
That bhikkhu, seeing this, reflected: "This lotus flower was beautiful and delightful to behold just now, but its color has faded, its petals and filaments have fallen, and only the pericarp remains. If even such a lotus can be affected by old age, what will not happen to my body? All conditioned phenomena are impermanent." Thus, he established vipassanā.
Vị Tỳ-kheo ấy thấy vậy, suy nghĩ: "Bông sen này vừa mới đây còn đẹp đẽ, đáng chiêm ngưỡng, vậy mà sắc của nó đã tàn phai, cánh hoa và một ít đã rụng, chỉ còn lại nhụy hoa. Một bông sen như thế này còn bị già yếu đến, thì thân ta sao lại không bị? Tất cả các pháp hữu vi đều vô thường." Rồi vị ấy thiết lập thiền quán Vipassanā.
Satthā ‘‘tassa cittaṃ vipassanaṃ āruḷha’’nti ñatvā gandhakuṭiyaṃ nisinnova obhāsaṃ pharitvā imaṃ gāthamāha –
The Teacher, knowing that "his mind has ascended to vipassanā," remained seated in the Perfumed Chamber and, radiating light, uttered this verse:
Đức Bổn Sư, biết rằng "tâm của vị ấy đã nhập vào thiền quán Vipassanā", liền từ trong hương thất (Gandhakuṭi) phóng quang và nói lên bài kệ này:
Ādīhi gāthāhi udānaṃ udānesi.
He uttered an udāna with these verses and others.
"Ta đã xua tan màn vô minh u tối bao trùm, loại bỏ hoàn toàn mọi cấu uế;
Udānetvā ca pana gantvā bhagavantaṃ vandi.
Having uttered the udāna, he went and paid homage to the Blessed One.
Như mặt trời rực rỡ ngàn tia sáng trên bầu trời, chiếu rọi ánh sáng rạng ngời."
Theropi āgantvā satthāraṃ vanditvā attano saddhivihārikaṃ gahetvā agamāsi.
The elder also came, paid homage to the Teacher, and took his pupil away.
Sau khi thốt lên lời cảm hứng, vị ấy đi đến đảnh lễ Đức Thế Tôn.
Ayaṃ pavatti bhikkhūnaṃ antare pākaṭā jātā.
This incident became well-known among the bhikkhus.
Vị Trưởng lão kia cũng đến đảnh lễ Đức Bổn Sư, rồi dẫn đệ tử của mình đi.
Bhikkhū dhammasabhāyaṃ dasabalassa guṇe vaṇṇayamānā nisīdiṃsu – ‘‘āvuso, sāriputtatthero āsayānusayañāṇassa abhāvena attano saddhivihārikassa āsayaṃ na jānāti, satthā pana ñatvā ekadivaseneva tassa saha paṭisambhidāhi arahattaṃ adāsi, aho buddhā nāma mahānubhāvā’’ti.
The bhikkhus sat in the Dhamma hall, praising the virtues of the Ten-Powered One: "Friends, the Elder Sāriputta, due to the absence of the knowledge of inclinations and underlying tendencies, did not know the inclination of his pupil. But the Teacher, knowing it, granted him Arahantship with the four analytical knowledges in a single day. Oh, how mighty are the Buddhas!"
Câu chuyện này trở nên nổi tiếng trong các Tỳ-kheo. Các Tỳ-kheo ngồi trong Pháp đường, tán dương công đức của Đức Thập Lực: "Thưa chư Hiền, Trưởng lão Sāriputta vì không có tuệ tri về khuynh hướng và tùy miên (āsayānusayañāṇa) nên không biết khuynh hướng của đệ tử mình, còn Đức Bổn Sư thì biết, và chỉ trong một ngày đã ban cho vị ấy quả vị A-la-hán cùng với các phân tích tuệ (paṭisambhidā). Ôi, chư Phật thật là có uy lực lớn lao!"
Satthā āgantvā paññattāsane nisīditvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchi.
The Teacher came, sat on the prepared seat, and asked, "Bhikkhus, what is the topic of your discussion now?"
Đức Bổn Sư đến, ngồi trên chỗ đã trải sẵn, hỏi: "Này chư Tỳ-kheo, hiện giờ các con đang tụ họp nói chuyện gì vậy?"
‘‘Na bhagavā aññāya kathāya, tumhākaññeva pana dhammasenāpatino saddhivihārikassa āsayānusayañāṇakathāyā’’ti.
"It is not, Blessed One, any other topic, but only the discussion about the knowledge of inclinations and underlying tendencies concerning the Dhamma General's pupil."
"Bạch Đức Thế Tôn, chúng con không nói chuyện gì khác, mà chỉ nói về tuệ tri khuynh hướng và tùy miên của đệ tử Đức Pháp Chủ của Ngài."
Satthā ‘‘na, bhikkhave, etaṃ acchariyaṃ, svāhaṃ etarahi buddho hutvā tassa āsayaṃ jānāmi, pubbepāhaṃ tassa āsayaṃ jānāmiyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
The Teacher said, "Bhikkhus, this is not surprising, that I, being a Buddha now, know his inclination. Even in the past, I knew his inclination," and then recounted a past story.
Đức Bổn Sư nói: "Này chư Tỳ-kheo, điều đó không có gì lạ. Nay Ta là Phật nên biết khuynh hướng của vị ấy, nhưng trước đây Ta cũng đã biết khuynh hướng của vị ấy rồi." Nói xong, Ngài kể lại câu chuyện quá khứ.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatto rajjaṃ kāresi.
In the past, Brahmadatta reigned in Bārāṇasī.
Thuở xưa, tại Bārāṇasī, vua Brahmadatta trị vì.
Tadā bodhisatto taṃ rājānaṃ atthe ca dhamme ca anusāsati.
At that time, the Bodhisatta instructed that king in matters of welfare and Dhamma.
Khi ấy, Bồ-tát khuyên nhà vua về các lợi ích và Pháp.
Tadā rañño maṅgalaassanhānatitthe aññataraṃ vaḷavaṃ khaḷuṅkassaṃ nhāpesuṃ.
At that time, they were bathing a certain mare, a common horse, at the auspicious horse-bathing place of the king.
Khi ấy, người ta tắm cho một con ngựa cái tầm thường tại bến tắm ngựa quý của nhà vua.
Maṅgalasso vaḷavena nhānatitthaṃ otāriyamāno jigucchitvā otarituṃ na icchi.
The auspicious horse, being led down to the bathing place with the mare, felt disgust and did not wish to descend.
Con ngựa quý, khi được dẫn xuống bến tắm có ngựa cái, đã ghê tởm và không muốn xuống.
Assagopako gantvā rañño ārocesi ‘‘deva, maṅgalasso titthaṃ otarituṃ na icchatī’’ti.
The horse-keeper went and reported to the king: "Your Majesty, the auspicious horse does not wish to descend into the bathing place."
Người giữ ngựa đi đến tâu với nhà vua: "Tâu Đại vương, ngựa quý không muốn xuống bến tắm."
Rājā bodhisattaṃ pesesi – ‘‘gaccha, paṇḍita, jānāhi kena kāraṇena asso titthaṃ otāriyamāno na otaratī’’ti.
The king sent the Bodhisatta: "Go, wise one, and find out for what reason the horse, though being led down, does not descend into the bathing place."
Nhà vua sai Bồ-tát: "Này hiền sĩ, hãy đi tìm hiểu xem vì lý do gì mà con ngựa không chịu xuống bến tắm khi được dẫn xuống."
Bodhisatto ‘‘sādhu, devā’’ti nadītīraṃ gantvā assaṃ oloketvā nirogabhāvamassa ñatvā ‘‘kena nu kho kāraṇena ayaṃ imaṃ titthaṃ na otaratī’’ti upadhārento ‘‘paṭhamataraṃ ettha añño nhāpito bhavissati, tenesa jigucchamāno titthaṃ na otarati maññe’’ti cintetvā assagopake pucchi ‘‘ambho, imasmiṃ titthe kaṃ paṭhamaṃ nhāpayitthā’’ti?
The Bodhisatta, saying, "Very well, devas," went to the riverbank. Observing the horse, and knowing its healthy state, he pondered, "For what reason does this horse not descend into this ford?" He thought, "Perhaps someone else was bathed here first, and it is disgusted by that, so it does not wish to descend into the ford." Thinking this, he asked the groom, "Sir, whom did you bathe first in this ford?"
Bồ-tát đáp: "Vâng, tâu Đại vương." Rồi Ngài đi đến bờ sông, quan sát con ngựa và biết nó không bệnh tật gì. Ngài suy nghĩ: "Vì lý do gì mà con ngựa này không xuống bến tắm này?" Rồi Ngài nghĩ: "Chắc chắn trước đó đã có con vật khác được tắm ở đây, nên nó ghê tởm và không muốn xuống bến tắm." Ngài hỏi người giữ ngựa: "Này anh, anh đã tắm con vật nào đầu tiên ở bến này?"
‘‘Aññataraṃ vaḷavassaṃ, sāmī’’ti.
"A certain mare, master."
"Một con ngựa cái, thưa chủ nhân."
Bodhisatto ‘‘esa attano sindhavatāya jigucchanto ettha nhāyituṃ na icchati, imaṃ aññatitthe nhāpetuṃ vaṭṭatī’’ti tassa āsayaṃ ñatvā ‘‘bho assagopaka, sappimadhuphāṇitādibhisaṅkhatapāyāsampi tāva punappunaṃ bhuñjantassa titti hoti.
The Bodhisatta, understanding its intention, thought, "This horse, being a Sindhu breed, is disgusted and does not wish to bathe here. It is proper to bathe it in another ford." He said, "O groom, even one who repeatedly eats sweet rice porridge prepared with ghee, honey, and jaggery becomes satiated.
Bồ-tát biết được khuynh hướng của nó, liền nói: "Con ngựa này vì bản tính dòng dõi Sindhu của nó mà ghê tởm, không muốn tắm ở đây. Nên tắm nó ở một bến khác. Này người giữ ngựa, ngay cả món cháo sữa (pāyāsa) được chế biến với bơ, mật ong, đường phèn, v.v., nếu ăn đi ăn lại nhiều lần cũng sẽ ngán. Con ngựa này đã tắm ở bến này nhiều lần rồi, hãy dẫn nó xuống một bến khác mà tắm và cho uống nước." Rồi Ngài nói bài kệ này:
Ayaṃ asso bahū vāre idha titthe nhāto, aññampi tāva naṃ titthaṃ otāretvā nhāpetha ca pāyetha cā’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
This horse has bathed in this ford many times. Take it to another ford, let it descend, bathe it, and let it drink." Having said this, he uttered this verse:
Con ngựa này đã tắm ở bến này nhiều lần rồi. Hãy đưa nó đến một bến khác để tắm và cho uống nước!” Nói vậy, ông đọc bài kệ này –
Tattha aññamaññehīti aññehi aññehi.
There, aññamaññehīti means "with other and other."
Trong đó, aññamaññehi có nghĩa là "ở những bến khác nhau".
Pāyehīti desanāsīsametaṃ, nhāpehi ca pāyehi cāti attho.
Pāyehīti is a heading for the teaching; the meaning is "bathe it and let it drink."
Pāyehī là đầu đề của lời thuyết giảng, có nghĩa là "hãy tắm và cho uống nước".
Accāsanassāti karaṇatthe sāmivacanaṃ, atiasanena atibhuttenāti attho.
Accāsanassāti is the genitive case used in the sense of the instrumental; the meaning is "by excessive eating, by having eaten too much."
Accāsanassā là cách dùng sở thuộc ngữ thay cho dụng cụ ngữ, có nghĩa là "do ăn quá nhiều".
Pāyāsassapi tappatīti sappiādīhi abhisaṅkhatena madhurapāyāsena tappati titto hoti, dhāto suhito na puna bhuñjitukāmataṃ āpajjati.
Pāyāsassapi tappatīti means "becomes satiated, satisfied with sweet rice porridge prepared with ghee and other ingredients; he is full, content, and no longer wishes to eat again."
Pāyāsassapi tappatī có nghĩa là "ngán cháo sữa ngọt được chế biến với bơ, v.v., no đủ, không còn muốn ăn nữa".
Tasmā ayampi asso imasmiṃ titthe nibaddhaṃ nhānena pariyattiṃ āpanno bhavissati, aññattha naṃ nhāpethāti.
Therefore, this horse too must have reached its limit with bathing in this ford; bathe it elsewhere.
Vì vậy, con ngựa này cũng đã ngán việc tắm liên tục ở bến này rồi, hãy tắm nó ở chỗ khác.
Te tassa vacanaṃ sutvā assaṃ aññatitthaṃ otāretvā pāyiṃsu ceva nhāpayiṃsu ca.
Hearing his words, they took the horse to another ford, let it drink, and bathed it.
Họ nghe lời Ngài, dẫn con ngựa xuống một bến khác, cho uống nước và tắm rửa.
Bodhisatto assassa pānīyaṃ pivitvā nhānakāle rañño santikaṃ agamāsi.
The Bodhisatta, after the horse had drunk and bathed, went to the king.
Bồ-tát, sau khi con ngựa đã uống nước và tắm xong, liền đến chỗ nhà vua.
Rājā ‘‘kiṃ, tāta, asso nhāto ca pīto cā’’ti pucchi.
The king asked, "My dear, has the horse been bathed and watered?"
Nhà vua hỏi: "Này hiền sĩ, con ngựa đã được tắm và uống nước rồi chứ?"
‘‘Āma, devā’’ti.
"Yes, Your Majesty."
"Vâng, tâu Đại vương."
‘‘Paṭhamaṃ kiṃ kāraṇā na icchatī’’ti?
"Why did it not wish to at first?"
"Ban đầu vì lý do gì mà nó không muốn?"
‘‘Iminā nāma kāraṇenā’’ti sabbaṃ ācikkhi.
He explained everything, saying, "For this reason."
Ngài kể lại tất cả: "Vì lý do này..."
Rājā ‘‘evarūpassa tiracchānassāpi nāma āsayaṃ jānāti, aho paṇḍito’’ti bodhisattassa mahantaṃ yasaṃ datvā jīvitapariyosāne yathākammaṃ gato.
The king, thinking, "He knows the intention even of such an animal; how wise he is!" bestowed great honor upon the Bodhisatta, and at the end of his life, he passed away according to his kamma.
Nhà vua nói: "Ngài biết được khuynh hướng của ngay cả một con vật như vậy, ôi thật là một bậc hiền sĩ!" Rồi nhà vua ban cho Bồ-tát vinh dự lớn lao, và khi hết tuổi thọ, nhà vua đã đi theo nghiệp của mình.
Bodhisattopi yathākammameva gato.
The Bodhisatta also passed away according to his kamma.
Bồ-tát cũng đã đi theo nghiệp của mình.
Purāṇacorāna vaco nisammāti idaṃ satthā veḷuvane viharanto devadattaṃ ārabbha kathesi.
Purāṇacorāna vaco nisammāti – The Teacher related this while residing at Veḷuvana, concerning Devadatta.
Purāṇacorāna vaco nisamma (Nghe lời của bọn cướp cũ) – Đức Bổn Sư đã kể câu chuyện này khi Ngài trú tại Veluvana, liên quan đến Devadatta.
Devadatto ajātasattukumāraṃ pasādetvā lābhasakkāraṃ nipphādesi.
Devadatta, having gained the favor of Prince Ajātasattu, acquired gain and honor.
Devadatta đã làm cho Thái tử Ajātasattu hài lòng và đạt được nhiều lợi lộc và sự cung kính.
Ajātasattukumāro devadattassa gayāsīse vihāraṃ kāretvā nānaggarasehi tivassikagandhasālibhojanassa divase divase pañca thālipākasatāni abhihari.
Prince Ajātasattu had a monastery built for Devadatta at Gayāsīsa and daily sent five hundred bowls of fragrant rice cooked with various excellent flavors for three years.
Thái tử Ajātasattu đã xây dựng một tu viện cho Devadatta tại Gayāsīsa và mỗi ngày cúng dường năm trăm bát cơm gạo Sāli thơm ngon ba năm tuổi với nhiều loại hương vị tuyệt hảo.
Lābhasakkāraṃ nissāya devadattassa parivāro mahanto jāto, devadatto parivārena saddhiṃ vihāreyeva hoti.
Due to the gain and honor, Devadatta's retinue became large, and Devadatta remained in the monastery with his retinue.
Nhờ lợi lộc và sự cung kính, đoàn tùy tùng của Devadatta trở nên đông đảo, và Devadatta cùng đoàn tùy tùng thường trú tại tu viện.
Tena samayena rājagahavāsikā dve sahāyā.
At that time, there were two friends living in Rājagaha.
Khi ấy, có hai người bạn sống ở Rājagaha.
Tesu eko satthu santike pabbajito, eko devadattassa.
One of them had gone forth under the Teacher, and the other under Devadatta.
Một người xuất gia theo Đức Bổn Sư, một người theo Devadatta.
Te aññamaññaṃ tasmiṃ tasmiṃ ṭhānepi passanti, vihāraṃ gantvāpi passantiyeva.
They used to see each other in various places, and also visited each other at the monasteries.
Họ thường gặp nhau ở nhiều nơi, và cũng đến tu viện để gặp nhau.
Athekadivasaṃ devadattassa nissitako itaraṃ āha – ‘‘āvuso, kiṃ tvaṃ devasikaṃ sedehi muccamānehi piṇḍāya carasi, devadatto gayāsīsavihāre nisīditvāva nānaggarasehi subhojanaṃ bhuñjati, evarūpo upāyo natthi, kiṃ tvaṃ dukkhaṃ anubhosi, kiṃ te pātova gayāsīsaṃ āgantvā sauttaribhaṅgaṃ yāguṃ pivitvā aṭṭhārasavidhaṃ khajjakaṃ khāditvā nānaggarasehi subhojanaṃ bhuñjituṃ na vaṭṭatī’’ti?
Then one day, Devadatta's follower said to the other, "Friend, why do you go on alms-round daily, sweating profusely, while Devadatta sits in the Gayāsīsa monastery and eats excellent food with various exquisite flavors? Is there no such way? Why do you suffer? Why can't you come to Gayāsīsa early in the morning, drink gruel with toppings, eat eighteen kinds of snacks, and enjoy excellent food with various exquisite flavors?"
Một ngày nọ, người đệ tử của Devadatta nói với người kia: "Này hiền hữu, sao anh ngày nào cũng đi khất thực mồ hôi nhễ nhại vậy? Devadatta ngồi tại tu viện Gayāsīsa mà vẫn thọ hưởng những bữa ăn ngon với đủ loại hương vị tuyệt hảo. Chẳng lẽ không có cách nào như vậy sao? Sao anh phải chịu khổ vậy? Sao anh không đến Gayāsīsa sớm, uống cháo yāgu với nước xúp, ăn mười tám loại thức ăn nhẹ, rồi thọ hưởng bữa ăn ngon với đủ loại hương vị tuyệt hảo?"
So punappunaṃ vuccamāno gantukāmo hutvā tato paṭṭhāya gayāsīsaṃ gantvā bhuñjitvā kālasseva veḷuvanaṃ āgacchati.
Being told repeatedly, he became desirous to go, and from that point onwards, he would go to Gayāsīsa, eat, and return to Veḷuvana early.
Người ấy, bị nói đi nói lại nhiều lần, liền muốn đi, và từ đó bắt đầu đến Gayāsīsa thọ thực rồi sớm trở về Veluvana.
So sabbakālaṃ paṭicchādetuṃ nāsakkhi, ‘‘gayāsīsaṃ gantvā devadattassa paṭṭhapitaṃ bhattaṃ bhuñjatī’’ti na cirasseva pākaṭo jāto.
He could not conceal it all the time, and it was not long before it became known, "He goes to Gayāsīsa and eats the food prepared by Devadatta."
Vị ấy không thể che giấu mãi được, không lâu sau, việc “vị ấy đi đến Gayāsīsa và thọ thực thức ăn đã được sắp đặt cho Devadatta” đã trở nên rõ ràng.
Atha naṃ sahāyā pucchiṃsu ‘‘saccaṃ kira, tvaṃ āvuso, devadattassa paṭṭhapitaṃ bhattaṃ bhuñjasī’’ti.
Then his companions asked him, "Is it true, friend, that you eat the food prepared by Devadatta?"
Sau đó, các bạn đồng tu hỏi vị ấy: “Này hiền giả, có thật là hiền giả thọ thực thức ăn đã được sắp đặt cho Devadatta chăng?”
‘‘Ko evamāhā’’ti?
"Who said that?"
“Ai đã nói như vậy?”
‘‘Asuko ca asuko cā’’ti.
"So-and-so and so-and-so."
“Ông này và ông kia.”
‘‘Saccaṃ ahaṃ āvuso gayāsīsaṃ gantvā bhuñjāmi, na pana me devadatto bhattaṃ deti, aññe manussā dentī’’ti.
"It is true, friends, that I go to Gayāsīsa and eat, but Devadatta does not give me food; other people give it," he said.
“Này hiền giả, thật vậy, tôi đi đến Gayāsīsa và thọ thực, nhưng Devadatta không cho tôi thức ăn, những người khác cho.”
‘‘Āvuso, devadatto buddhānaṃ paṭikaṇṭako dussīlo ajātasattuṃ pasādetvā adhammena attano lābhasakkāraṃ uppādesi, tvaṃ evarūpe niyyānike buddhasāsane pabbajitvā devadattassa adhammena uppannaṃ bhojanaṃ bhuñjasi, ehi taṃ satthu santikaṃ nessāmā’’ti taṃ bhikkhuṃ ādāya dhammasabhaṃ āgamiṃsu.
"Friend, Devadatta is an enemy of the Buddhas, he is immoral, he pleased Ajātasattu and obtained gain and honor unrighteously. You, having gone forth in such a liberating Buddha's dispensation, eat food obtained unrighteously by Devadatta. Come, we will take you to the Teacher." So, taking that bhikkhu, they came to the Dhamma hall.
“Này hiền giả, Devadatta là kẻ thù của các vị Phật, là người bất thiện, đã làm cho Ajātasattu hài lòng và tạo ra lợi lộc, sự cung kính cho mình bằng phương tiện phi pháp. Hiền giả đã xuất gia trong giáo pháp của Đức Phật, một giáo pháp đưa đến sự giải thoát như vậy, lại thọ thực thức ăn do Devadatta tạo ra bằng phương tiện phi pháp. Hãy đến, chúng ta sẽ đưa hiền giả đến chỗ của Đức Bổn Sư.” Thế rồi, họ dẫn vị tỳ khưu ấy đến giảng đường.
Satthā disvāva ‘‘kiṃ, bhikkhave, etaṃ bhikkhuṃ anicchantaññeva ādāya āgatatthā’’ti?
The Teacher, seeing them, asked, "Monks, why have you brought this bhikkhu against his will?"
Đức Bổn Sư vừa thấy đã hỏi: “Này các tỳ khưu, tại sao các ông lại dẫn vị tỳ khưu này đến đây mà vị ấy không muốn?”
‘‘Āma bhante, ayaṃ bhikkhu tumhākaṃ santike pabbajitvā devadattassa adhammena uppannaṃ bhojanaṃ bhuñjatī’’ti.
"Yes, Venerable Sir, this bhikkhu, having gone forth in your presence, eats food obtained unrighteously by Devadatta."
“Bạch Đức Thế Tôn, vị tỳ khưu này đã xuất gia nơi Đức Thế Tôn, lại thọ thực thức ăn do Devadatta tạo ra bằng phương tiện phi pháp.”
‘‘Saccaṃ kira tvaṃ bhikkhu devadattassa adhammena uppannaṃ bhojanaṃ bhuñjasī’’ti?
"Is it true, bhikkhu, that you eat food obtained unrighteously by Devadatta?"
“Này tỳ khưu, có thật là ngươi thọ thực thức ăn do Devadatta tạo ra bằng phương tiện phi pháp chăng?”
‘‘Na bhante, devadatto mayhaṃ deti, aññe manussā denti, tamahaṃ bhuñjāmī’’ti.
"No, Venerable Sir, Devadatta does not give it to me; other people give it, and I eat that," he said.
“Bạch Đức Thế Tôn, Devadatta không cho con, những người khác cho, con thọ thực thức ăn đó.”
Satthā ‘‘mā bhikkhu ettha parihāraṃ kari, devadatto anācāro dussīlo, kathañhi nāma tvaṃ idha pabbajitvā mama sāsanaṃ bhajantoyeva devadattassa bhattaṃ bhuñjasi, niccakālampi bhajanasīlakova tvaṃ diṭṭhadiṭṭheyeva bhajasī’’ti vatvā atītaṃ āhari.
The Teacher said, "Do not make excuses here, bhikkhu. Devadatta is ill-behaved and immoral. How can you, having gone forth here and adhering to my Dispensation, eat Devadatta's food? You are always accustomed to associating, and you associate with whomever you see," and then he related a past event.
Đức Bổn Sư nói: “Này tỳ khưu, đừng biện hộ ở đây. Devadatta là người vô đạo đức, bất thiện. Làm sao ngươi, đã xuất gia ở đây và theo giáo pháp của Ta, lại thọ thực thức ăn của Devadatta? Ngươi luôn có thói quen theo bất cứ ai mà ngươi nhìn thấy.” Nói xong, Ngài kể lại chuyện quá khứ.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto tassa amacco ahosi.
In the past, when Brahmadatta was reigning in Bārāṇasī, the Bodhisatta was his minister.
Thuở xưa, khi vua Brahmadatta trị vì tại Bārāṇasī, Bồ Tát là vị đại thần của nhà vua.
Tadā rañño mahiḷāmukho nāma maṅgalahatthī ahosi sīlavā ācārasampanno, na kañci viheṭheti.
At that time, the king had a royal elephant named Mahiḷāmukha, who was virtuous and well-behaved, harming no one.
Lúc bấy giờ, nhà vua có một con voi chúa tên là Mahiḷāmukha, nó có giới hạnh, đầy đủ đạo đức, không làm hại ai.
Athekadivasaṃ tassa sālāya samīpe rattibhāgasamanantare corā āgantvā tassa avidūre nisinnā coramantaṃ mantayiṃsu ‘‘evaṃ ummaṅgo bhinditabbo, evaṃ sandhicchedakammaṃ kattabbaṃ, ummaṅgañca sandhicchedañca maggasadisaṃ titthasadisaṃ nijjaṭaṃ niggumbaṃ katvā bhaṇḍaṃ harituṃ vaṭṭati, harantena māretvāva haritabbaṃ, evaṃ uṭṭhātuṃ samattho nāma na bhavissati, corena ca nāma sīlācārayuttena na bhavitabbaṃ, kakkhaḷena pharusena sāhasikena bhavitabba’’nti.
Then one day, near its stable, as night fell, thieves came and sat not far from it, discussing their thieving plans: "The tunnel should be dug thus, the breaking of the wall should be done thus. Having made the tunnel and the wall-breaking like a road, like a ford, clear of obstacles and thickets, the goods should be stolen. When stealing, one must kill and then steal; then no one will be able to rise up. A thief should not be endowed with virtue and good conduct; he should be harsh, rough, and audacious."
Một hôm, vào ban đêm, bọn trộm đến gần chuồng voi, ngồi không xa con voi ấy và bàn bạc về kế hoạch trộm cắp: “Chúng ta phải đào hầm như thế này, phải thực hiện hành vi khoét vách như thế này. Sau khi đào hầm và khoét vách cho giống như đường đi, giống như bến nước, không có chướng ngại, không có bụi rậm, thì mới nên lấy trộm đồ. Khi lấy trộm thì phải giết chết rồi mới lấy. Như vậy thì sẽ không có ai có thể đứng dậy được. Kẻ trộm thì không nên có giới hạnh, mà phải hung ác, thô bạo, liều lĩnh.”
Evaṃ mantetvā aññamaññaṃ uggaṇhāpetvā agamaṃsu.
Having discussed thus, and having taught each other, they departed.
Bàn bạc như vậy, chúng dạy bảo lẫn nhau rồi bỏ đi.
Eteneva upāyena punadivasepi punadivasepīti bahū divase tattha āgantvā mantayiṃsu.
By this same method, they came there and discussed on the following day, and the day after that, for many days.
Cứ theo cách đó, ngày hôm sau, rồi ngày hôm sau nữa, chúng đến đó bàn bạc nhiều ngày.
So tesaṃ vacanaṃ sutvā ‘‘te maṃ sikkhāpentī’’ti saññāya ‘‘idāni mayā kakkhaḷena pharusena sāhasikena bhavitabba’’nti tathārūpova ahosi.
Hearing their words, he perceived, "They are teaching me," and thought, "Now I must be harsh, rough, and audacious," and he became just like that.
Con voi nghe lời chúng nói, nghĩ rằng: “Chúng đang dạy mình,” và trở nên hung ác, thô bạo, liều lĩnh như vậy.
Pātova āgataṃ hatthigopakaṃ soṇḍāya gahetvā bhūmiyaṃ pothetvā māresi.
Early in the morning, he seized the elephant-keeper who had come with his trunk, dashed him to the ground, and killed him.
Sáng sớm, nó dùng vòi nắm lấy người quản voi vừa đến, quật xuống đất và giết chết.
Aparampi tathā aparampi tathāti āgatāgataṃ māretiyeva.
He killed another in the same way, and yet another in the same way, killing everyone who came.
Nó cứ giết những người đến, người này rồi người kia, cứ thế.
‘‘Mahiḷāmukho ummattako jāto diṭṭhadiṭṭhe māretī’’ti rañño ārocayiṃsu.
They reported to the king, "Mahiḷāmukha has gone mad; he kills whomever he sees."
Họ tâu với nhà vua: “Voi Mahiḷāmukha đã trở nên điên cuồng, nó giết bất cứ ai nó thấy.”
Rājā bodhisattaṃ pahiṇi ‘‘gaccha paṇḍita, jānāhi kena kāraṇena so duṭṭho jāto’’ti.
The king sent the Bodhisatta, saying, "Go, wise one, and find out for what reason he has become vicious."
Nhà vua sai Bồ Tát đi: “Này hiền sĩ, hãy đi tìm hiểu nguyên nhân tại sao nó trở nên hung ác.”
Bodhisatto gantvā tassa sarīre arogabhāvaṃ ñatvā ‘‘kena nu kho kāraṇena esa duṭṭho jāto’’ti upadhārento ‘‘addhā avidūre kesañci vacanaṃ sutvā ‘maṃ ete sikkhāpentī’ti saññāya duṭṭho jāto’’ti sanniṭṭhānaṃ katvā hatthigopake pucchi ‘‘atthi nu kho hatthisālāya samīpe rattibhāge kehici kiñci kathitapubba’’nti?
The Bodhisatta went and, knowing that its body was healthy, pondered, "For what reason has this one become vicious?" He concluded, "Surely, he has become vicious after hearing the words of some people nearby, perceiving, 'They are teaching me.'" Then he asked the elephant-keepers, "Has anything been spoken by anyone near the elephant stable at night?"
Bồ Tát đi đến, biết rằng thân thể nó không có bệnh tật gì, rồi suy xét: “Chắc chắn nó trở nên hung ác là do nghe lời nói của ai đó không xa, và nghĩ rằng ‘những người này đang dạy mình’.” Sau khi kết luận như vậy, Bồ Tát hỏi những người quản voi: “Có ai từng nói chuyện gì gần chuồng voi vào ban đêm không?”
‘‘Āma, sāmi, corā āgantvā kathayiṃsū’’ti.
"Yes, master, thieves came and spoke," they replied.
“Bạch Đại Vương, bọn trộm đã đến và nói chuyện.”
Bodhisatto gantvā rañño ārocesi ‘‘deva, añño hatthissa sarīre vikāro natthi, corānaṃ kathaṃ sutvā duṭṭho jāto’’ti.
The Bodhisatta went and reported to the king, "Your Majesty, there is no other defect in the elephant's body; he has become vicious after hearing the words of thieves."
Bồ Tát trở về tâu với nhà vua: “Bạch Đại Vương, con voi không có bệnh tật gì khác, nó trở nên hung ác là do nghe lời bọn trộm.”
‘‘Idāni kiṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti?
“What should be done now?”
“Vậy bây giờ phải làm gì?”
‘‘Sīlavante samaṇabrāhmaṇe hatthisālāyaṃ nisīdāpetvā sīlācārakathaṃ kathāpetuṃ vaṭṭatī’’ti.
“It is fitting to have virtuous ascetics and brahmins seated in the elephant stable and to have them speak on sīla and proper conduct.”
“Nên mời các vị sa-môn, bà-la-môn có giới hạnh ngồi trong chuồng voi và thuyết giảng về giới hạnh và đạo đức.”
‘‘Evaṃ kārehi, tātā’’ti.
“Do so, my son.”
“Này con, hãy làm như vậy.”
Bodhisatto gantvā sīlavante samaṇabrāhmaṇe hatthisālāyaṃ nisīdāpetvā ‘‘sīlakathaṃ kathetha, bhante’’ti āha.
The Bodhisatta went and had virtuous ascetics and brahmins seated in the elephant stable and said, “Venerable sirs, speak on sīla.”
Bồ Tát đi đến, mời các vị sa-môn, bà-la-môn có giới hạnh ngồi trong chuồng voi và nói: “Bạch chư Tôn giả, xin hãy thuyết giảng về giới hạnh.”
Te hatthissa avidūre nisinnā ‘‘na koci parāmasitabbo na māretabbo, sīlācārasampannena khantimettānuddayayuttena bhavituṃ vaṭṭatī’’ti sīlakathaṃ kathayiṃsu.
Seated not far from the elephant, they spoke on sīla, saying, “No one should be harmed, no one should be killed; one should be endowed with sīla and proper conduct, possessing patience, loving-kindness, and compassion.”
Các vị ấy ngồi gần con voi và thuyết giảng về giới hạnh: “Không nên làm hại ai, không nên giết hại ai. Cần phải có giới hạnh, đầy đủ đức tính nhẫn nại, từ bi và lòng trắc ẩn.”
So taṃ sutvā ‘‘maṃ ime sikkhāpenti, ito dāni paṭṭhāya sīlavantena bhavitabba’’nti sīlavā ahosi.
Hearing that, he thought, “These are instructing me; from now on, I must be virtuous,” and he became virtuous.
Con voi nghe vậy, nghĩ rằng: “Những vị này đang dạy mình, từ nay trở đi mình phải có giới hạnh,” và nó đã trở nên có giới hạnh.
Rājā bodhisattaṃ pucchi ‘‘kiṃ, tāta, sīlavā jāto’’ti?
The king asked the Bodhisatta, “My son, has he become virtuous?”
Nhà vua hỏi Bồ Tát: “Này con, nó đã trở nên có giới hạnh chưa?”
Bodhisatto ‘‘āma, devā’’ti.
The Bodhisatta replied, “Yes, Your Majesty.”
Bồ Tát đáp: “Bạch Đại Vương, rồi ạ.”
‘‘Evarūpo duṭṭhahatthī paṇḍite nissāya porāṇakadhammeyeva patiṭṭhito’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
Saying, “Such a wicked elephant, relying on the wise, has indeed become established in the ancient virtues,” he spoke this verse:
Nhà vua nói: “Con voi hung ác như vậy mà nhờ có hiền sĩ, nó đã trở lại với những đức tính xưa.” Nói xong, nhà vua đọc bài kệ này:
Tattha purāṇacorānanti porāṇacorānaṃ.
There, purāṇacorānaṃ means of old rogues.
Ở đây, purāṇacorānaṃ có nghĩa là của bọn trộm cũ.
Nisammāti sutvā, paṭhamaṃ corānaṃ vacanaṃ sutvāti attho.
Nisammā means having heard; the meaning is, having first heard the words of the rogues.
Nisammā có nghĩa là nghe, tức là trước tiên nghe lời bọn trộm.
Mahiḷāmukhoti hatthinimukhena sadisamukho.
Mahiḷāmukho means having a face like that of a Mahiḷā.
Mahiḷāmukho có nghĩa là có khuôn mặt giống như khuôn mặt của một người phụ nữ.
Yathā mahiḷā purato olokiyamānā sobhati, na pacchato, tathā sopi purato olokiyamāno sobhati.
Just as a Mahiḷā looks beautiful when viewed from the front, not from behind, so too did he look beautiful when viewed from the front.
Giống như một người phụ nữ trông đẹp khi nhìn từ phía trước, chứ không phải từ phía sau, con voi này cũng vậy, trông đẹp khi nhìn từ phía trước.
Tasmā ‘‘mahiḷāmukho’’tissa nāmaṃ akaṃsu.
Therefore, they gave him the name “Mahiḷāmukha.”
Vì vậy, nó được đặt tên là “Mahiḷāmukha.”
Pothayamanvacārīti pothayanto mārento anucārī.
Pothayamanvacārī means going about crushing and killing.
Pothayamanvacārī có nghĩa là đi theo trong khi quật phá và giết hại.
Ayameva vā pāṭho.
Or this is the reading.
Đây cũng là một cách đọc.
Susaññatānanti suṭṭhu saññatānaṃ sīlavantānaṃ.
Susaññatānaṃ means of the very well-restrained, the virtuous ones.
Susaññatānaṃ có nghĩa là của những người rất có giới hạnh, của những người có giới hạnh.
Gajuttamoti uttamagajo maṅgalahatthī.
Gajuttamo means the supreme elephant, the auspicious elephant.
Gajuttamo có nghĩa là con voi tối thượng, con voi chúa.
Sabbaguṇesu aṭṭhāti sabbesu porāṇaguṇesu patiṭṭhito.
Sabbaguṇesu aṭṭhā means established in all ancient virtues.
Sabbaguṇesu aṭṭhā có nghĩa là an trú trong tất cả các đức tính xưa.
Rājā ‘‘tiracchānagatassāpi āsayaṃ jānātī’’ti bodhisattassa mahantaṃ yasaṃ adāsi.
The king, saying, “He knows the disposition even of an animal,” bestowed great honor upon the Bodhisatta.
Nhà vua ban cho Bồ Tát danh tiếng lớn, nói rằng: “Ngay cả ý định của loài súc sinh mà hiền sĩ cũng biết.”
So yāvatāyukaṃ ṭhatvā saddhiṃ bodhisattena yathākammaṃ gato.
He remained for as long as his life lasted and, together with the Bodhisatta, departed according to his kamma.
Bồ Tát sống đến hết tuổi thọ, cùng với con voi ấy, đã đi theo nghiệp của mình.
Nālaṃ kabaḷaṃ padātaveti idaṃ satthā jetavane viharanto ekaṃ upāsakañca mahallakattherañca ārabbha kathesi.
Nālaṃ kabaḷaṃ padātave—The Teacher, while residing at Jetavana, told this story concerning a certain lay follower and an elder bhikkhu.
“ Nālaṃ kabaḷaṃ padātave” (Không đủ để cho một nắm cơm) – Đức Bổn Sư đã kể câu chuyện này khi Ngài trú tại Jetavana, liên quan đến một cư sĩ và một vị trưởng lão.
Sāvatthiyaṃ kira dve sahāyakā.
It is said that in Sāvatthī there were two friends.
Ở Sāvatthī, có hai người bạn.
Tesu eko pabbajitvā devasikaṃ itarassa gharaṃ gacchati.
One of them, having gone forth, would go to the other’s house daily.
Một người trong số họ đã xuất gia và hàng ngày đi đến nhà người bạn kia.
So tassa bhikkhaṃ datvā sayampi bhuñjitvā teneva saddhiṃ vihāraṃ gantvā yāva sūriyatthaṅgamanā ālāpasallāpena nisīditvā nagaraṃ pavisati, itaropi naṃ yāva nagaradvārā anugantvā nivattati.
The other, having given him alms and eaten himself, would go to the monastery with him and, after conversing until sunset, would enter the city, while the bhikkhu would accompany him to the city gate and then return.
Người bạn cư sĩ cho vị ấy thức ăn, rồi tự mình thọ thực, sau đó cùng vị ấy đi đến tịnh xá, ngồi nói chuyện cho đến khi mặt trời lặn, rồi mới trở về thành phố. Vị tỳ khưu cũng tiễn người bạn đến cổng thành rồi quay về.
So tesaṃ vissāso bhikkhūnaṃ antare pākaṭo jāto.
Their intimacy became well-known among the bhikkhus.
Sự thân thiết của hai người đó đã trở nên rõ ràng trong số các tỳ khưu.
Athekadivasaṃ bhikkhū tesaṃ vissāsakathaṃ kathentā dhammasabhāyaṃ nisīdiṃsu.
Then one day, the bhikkhus were seated in the Dhamma hall, speaking of their intimacy.
Một hôm, các tỳ khưu ngồi trong giảng đường, nói chuyện về sự thân thiết của hai người đó.
Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchi, te ‘‘imāya nāma, bhante’’ti kathayiṃsu.
The Teacher came and asked, “Bhikkhus, what topic are you gathered to discuss now?” They replied, “This topic, Venerable Sir.”
Đức Bổn Sư đến hỏi: “Này các tỳ khưu, bây giờ các ông đang ngồi nói chuyện gì vậy?” Họ thưa: “Bạch Đức Thế Tôn, là chuyện này ạ.”
Satthā ‘‘na, bhikkhave, idāneva ime vissāsikā, pubbepi vissāsikāyeva ahesu’’nti vatvā atītaṃ āhari.
The Teacher said, “Bhikkhus, it is not only now that they are intimate; they were intimate in the past too,” and he related a past event.
Đức Bổn Sư nói: “Này các tỳ khưu, không phải chỉ bây giờ họ mới thân thiết, mà trong quá khứ họ cũng đã thân thiết rồi.” Nói xong, Ngài kể lại chuyện quá khứ.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto tassa amacco ahosi.
In the past, when Brahmadatta was reigning in Bārāṇasī, the Bodhisatta was his minister.
Thuở xưa, khi vua Brahmadatta trị vì tại Bārāṇasī, Bồ Tát là vị đại thần của nhà vua.
Tadā eko kukkuro maṅgalahatthisālaṃ gantvā maṅgalahatthissa bhuñjanaṭṭhāne patitāni bhattasitthāni khādati.
At that time, a certain dog went to the royal elephant stable and ate the rice grains that had fallen from the royal elephant’s feeding place.
Lúc bấy giờ, có một con chó đi đến chuồng voi chúa và ăn những hạt cơm rơi vãi ở nơi voi chúa thọ thực.
So teneva bhojanena saṃvaddhamāno maṅgalahatthissa vissāsiko jāto hatthisseva santike bhuñjati, ubhopi vinā vattituṃ na sakkonti.
Growing up on that food, he became intimate with the royal elephant, eating right beside the elephant; neither could exist without the other.
Nhờ thức ăn đó mà nó lớn lên, trở nên thân thiết với voi chúa, nó thọ thực ngay gần voi chúa, cả hai không thể sống thiếu nhau.
So hatthī naṃ soṇḍāya gahetvā aparāparaṃ karonto kīḷati, ukkhipitvā kumbhe patiṭṭhāpeti.
The elephant would playfully grasp him with its trunk, tossing him here and there, lifting him up and placing him on its head.
Con voi dùng vòi nắm lấy nó, chơi đùa bằng cách nâng lên hạ xuống, rồi nhấc bổng lên đặt trên đầu.
Athekadivasaṃ eko gāmikamanusso hatthigopakassa mūlaṃ datvā taṃ kukkuraṃ ādāya attano gāmaṃ agamāsi.
Then one day, a certain villager, having given money to the elephant-keeper, took that dog and went to his own village.
Một hôm, một người dân làng đã trả tiền cho người quản voi và dẫn con chó đó về làng của mình.
Tato paṭṭhāya so hatthī kukkuraṃ apassanto neva khādati na pivati na nhāyati.
From that time onwards, that elephant, not seeing the dog, neither ate nor drank nor bathed.
Từ đó trở đi, con voi không thấy con chó nên không ăn, không uống, không tắm.
Tamatthaṃ rañño ārocesuṃ.
They reported that matter to the king.
Họ tâu sự việc đó với nhà vua.
Rājā bodhisattaṃ pahiṇi ‘‘gaccha paṇḍita, jānāhi kiṃkāraṇā hatthī evaṃ karotī’’ti.
The king sent the Bodhisatta, saying, "Go, wise one, find out for what reason the elephant is acting this way."
Nhà vua sai Bồ-tát: “Này hiền sĩ, hãy đi tìm hiểu vì lý do gì mà con voi lại làm như vậy!”
Bodhisatto hatthisālaṃ gantvā hatthissa dummanabhāvaṃ ñatvā ‘‘imassa sarīre rogo na paññāyati, kenaci panassa saddhiṃ mittasanthavena bhavitabbaṃ, taṃ apassanto esa maññe sokābhibhūto’’ti hatthigopake pucchi ‘‘atthi nu kho imassa kenaci saddhiṃ vissāso’’ti?
The Bodhisatta went to the elephant stable, and knowing the elephant's dejection, thought, "No illness is apparent in its body; it must have a friendship with someone, and not seeing that one, it is probably overcome with sorrow." So he asked the elephant-keepers, "Does it have any close relationship with anyone?"
Bồ-tát đến chuồng voi, biết được sự buồn bã của voi, liền nghĩ: “Trên thân nó không có bệnh tật gì, chắc hẳn nó có mối thân tình với ai đó, không thấy người ấy nên nó mới sầu khổ như vậy.” Ngài hỏi những người giữ voi: “Con voi này có thân thiết với ai không?”
‘‘Āma, atthi sāmi ekena sunakhena saddhiṃ balavā mettī’’ti.
"Yes, master, it has a strong friendship with a certain dog."
“Dạ có, thưa ngài, nó có mối thân tình sâu đậm với một con chó.”
‘‘Kahaṃ so etarahī’’ti?
"Where is it now?"
“Con chó đó hiện giờ ở đâu?”
‘‘Ekena manussena nīto’’ti.
"It was taken by a certain man."
“Một người đàn ông đã mang nó đi rồi.”
‘‘Jānātha panassa nivāsanaṭṭhāna’’nti?
"Do you know his dwelling place?"
“Các ngươi có biết chỗ ở của nó không?”
‘‘Na jānāma, sāmī’’ti.
"We do not know, master."
“Dạ không biết, thưa ngài.”
Bodhisatto rañño santikaṃ gantvā ‘‘natthi, deva, hatthissa koci ābādho, ekena panassa sunakhena saddhiṃ balavavissāso, taṃ apassanto na bhuñjati maññe’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
The Bodhisatta went to the king and said, "There is no ailment, Your Majesty, for the elephant; but it has a strong bond of trust with a certain dog, and not seeing it, I believe it is not eating," and then he spoke this verse:
Bồ-tát đến chỗ nhà vua, thưa: “Tâu Đại vương, con voi không có bệnh tật gì. Nó có mối thân tình sâu đậm với một con chó, có lẽ nó không ăn vì không thấy con chó đó.” Nói xong, ngài đọc bài kệ này:
Tattha nālanti na samattho.
Here, nālaṃ means "is not able."
Trong đó, nālaṃ có nghĩa là không có khả năng.
Kabaḷanti bhojanakāle paṭhamameva dinnaṃ kaṭukakabaḷaṃ.
Kabaḷaṃ means the first bitter morsel given at mealtime.
Kabaḷaṃ là miếng mồi cay được cho đầu tiên vào bữa ăn.
Padātaveti paādātave, sandhivasena ākāralopo veditabbo, gahetunti attho.
Padātave is paādātave; the elision of 'ā' should be understood due to sandhi; the meaning is "to take."
Padātave là paādātave, cần hiểu là ākāralopo do sandhi, nghĩa là để lấy.
Na ca piṇḍanti vaḍḍhetvā dīyamānaṃ bhattapiṇḍampi nālaṃ gahetuṃ.
Na ca piṇḍaṃ means "nor is it able to take the lump of rice given after being formed."
Na ca piṇḍaṃ là không thể nhận cả nắm cơm được cho.
Na kuseti khādanatthāya dinnāni tiṇānipi nālaṃ gahetuṃ.
Na kuse means "nor is it able to take the grass given for eating."
Na kuse là không thể nhận cả cỏ được cho để ăn.
Na ghaṃsitunti nhāpiyamāno sarīrampi ghaṃsituṃ nālaṃ.
Na ghaṃsituṃ means "nor is it able to rub its body when being bathed."
Na ghaṃsituṃ là không thể cọ xát thân mình khi được tắm rửa.
Evaṃ yaṃ yaṃ so hatthī kātuṃ na samattho, taṃ taṃ sabbaṃ rañño ārocetvā tassa asamatthabhāve attanā sallakkhitakāraṇaṃ ārocento ‘‘maññāmī’’tiādimāha.
Thus, having reported to the king everything that the elephant was unable to do, he stated the reason he had observed for its inability, beginning with "maññāmi".
Sau khi báo cáo tất cả những điều con voi không thể làm cho nhà vua, Bồ-tát nói: “Maññāmī” (Ta nghĩ) và tiếp theo để giải thích lý do mà ngài đã nhận thấy về sự bất lực của nó.
Rājā tassa vacanaṃ sutvā ‘‘idāni kiṃ kātabbaṃ paṇḍitā’’ti pucchi.
The king, hearing his words, asked, "What should be done now, wise one?"
Nhà vua nghe lời ngài, hỏi: “Bây giờ phải làm gì, hiền sĩ?”
‘‘‘Amhākaṃ kira maṅgalahatthissa sahāyaṃ sunakhaṃ eko manusso gahetvā gato, yassa ghare taṃ sunakhaṃ passanti, tassa ayaṃ nāma daṇḍo’ti bheriṃ carāpetha devā’’ti.
"Your Majesty, have a drum beaten, proclaiming: 'A certain man has taken away the companion dog of our royal elephant. Whoever sees that dog in someone's house, a certain penalty will be imposed on them.'"
“Tâu Đại vương, hãy cho loan báo trống rằng: ‘Một người đàn ông đã mang con chó, bạn của voi chúa may mắn của chúng ta đi. Kẻ nào thấy con chó đó trong nhà mình sẽ bị hình phạt này.’”
Rājā tathā kāresi.
The king did so.
Nhà vua làm theo.
Taṃ pavattiṃ sutvā so puriso sunakhaṃ vissajjesi, sunakho vegenāgantvā hatthissa santikameva agamāsi.
Hearing that news, the man released the dog, and the dog came swiftly and went directly to the elephant.
Nghe tin đó, người đàn ông liền thả con chó, con chó nhanh chóng chạy thẳng đến chỗ con voi.
Hatthī taṃ soṇḍāya gahetvā kumbhe ṭhapetvā roditvā paridevitvā kumbhā otāretvā tena bhutte pacchā attanāpi bhuñji.
The elephant took it with its trunk, placed it on its head, cried, lamented, lowered it from its head, and after the dog had eaten, the elephant itself ate.
Con voi dùng vòi ôm nó, đặt lên trán, khóc lóc, than vãn, rồi hạ nó xuống từ trán. Sau khi con chó ăn xong, voi cũng ăn.
‘‘Tiracchānagatassa āsayaṃ jānātī’’ti rājā bodhisattassa mahantaṃ yasaṃ adāsi.
The king bestowed great honor upon the Bodhisatta, saying, "He knows the disposition of even an animal!"
Nhà vua ban tặng Bồ-tát vinh dự lớn, nói: “Ngài biết được ý muốn của loài súc sinh!”
Manuññameva bhāseyyāti idaṃ satthā jetavane viharanto chabbaggiyānaṃ bhikkhūnaṃ omasavādaṃ ārabbha kathesi.
Manuññameva bhāseyyā (One should speak only pleasant words) – The Teacher, while residing at Jetavana, spoke this in reference to the abusive speech of the group of six bhikkhus.
Manuññameva bhāseyyā (Chỉ nên nói lời dễ thương) – câu chuyện này được Đức Phật kể khi Ngài ở tại Jetavana, liên quan đến lời nói thô lỗ của nhóm sáu Tỳ-khưu (Chabbaggiyā).
Tasmiñhi samaye chabbaggiyā kalahaṃ karontā pesale bhikkhū khuṃsenti vambhenti ovijjhanti, dasahi akkosavatthūhi akkosanti.
At that time, the group of six, engaging in quarrels, reviled, disparaged, and insulted the virtuous bhikkhus, abusing them with ten kinds of abusive speech.
Vào thời điểm đó, nhóm Chabbaggiyā thường gây gổ, phỉ báng, lăng mạ, và chê bai các Tỳ-khưu hiền lành bằng mười loại lời mắng nhiếc.
Bhikkhū bhagavato ārocesuṃ.
The bhikkhus reported this to the Blessed One.
Các Tỳ-khưu đã trình báo lên Đức Thế Tôn.
Bhagavā chabbaggiye pakkosāpetvā ‘‘saccaṃ kira bhikkhavo’’ti pucchitvā ‘‘sacca’’nti vutte vigarahitvā ‘‘bhikkhave, pharusavācā nāma tiracchānagatānampi amanāpā, pubbepi eko tiracchānagato attānaṃ pharusena samudācarantaṃ sahassaṃ parājesī’’ti vatvā atītaṃ āhari.
The Blessed One had the group of six bhikkhus summoned and asked, "Is it true, bhikkhus?" When they admitted it was true, he rebuked them, saying, "Bhikkhus, harsh speech is displeasing even to animals. In the past, an animal defeated a thousand men who treated it harshly." Having said this, he recounted a past story.
Đức Thế Tôn cho gọi nhóm Chabbaggiyā đến, hỏi: “Này các Tỳ-khưu, có thật như vậy không?” Khi họ xác nhận là “Thật vậy,” Ngài quở trách: “Này các Tỳ-khưu, lời nói thô lỗ ngay cả loài súc sinh cũng không ưa thích. Xưa kia, một con súc sinh đã khiến một người nói lời thô lỗ với mình phải thua ngàn đồng tiền.” Rồi Ngài kể lại câu chuyện quá khứ.
Atīte gandhāraraṭṭhe takkasilāyaṃ gandhārarājā rajjaṃ kāresi.
In the past, in the country of Gandhāra, in Takkasilā, the king of Gandhāra ruled the kingdom.
Trong quá khứ, tại Takkasilā thuộc xứ Gandhāra, vua Gandhāra trị vì.
Tadā bodhisatto goyoniyaṃ nibbatti.
At that time, the Bodhisatta was reborn in the bovine species.
Khi ấy, Bồ-tát tái sinh vào loài bò.
Atha naṃ taruṇavacchakakāleyeva eko brāhmaṇo godakkhiṇādāyakānaṃ santikā labhitvā ‘‘nandivisālo’’ti nāmaṃ katvā puttaṭṭhāne ṭhapetvā sampiyāyamāno yāgubhattādīni datvā posesi.
Then, while he was still a young calf, a certain brahmin obtained him from those who gave oxen as gifts, named him "Nandivisāla," kept him in the place of a son, and affectionately nourished him by giving him gruel, rice, and other foods.
Một vị Bà-la-môn nhận được Bồ-tát từ những người cúng dường bò cái khi Ngài còn là một con bê non, đặt tên là “Nandivisāla”, nuôi dưỡng như con trai, cho ăn cháo, cơm và những thứ khác.
Bodhisatto vayappatto cintesi ‘‘ahaṃ iminā brāhmaṇena kicchena paṭijaggito, mayā ca saddhiṃ sakalajambudīpe añño samadhuro goṇo nāma natthi, yaṃnūnāhaṃ attano balaṃ dassetvā brāhmaṇassa posāvaniyaṃ dadeyya’’nti so ekadivasaṃ brāhmaṇaṃ āha ‘‘gaccha, brāhmaṇa, ekaṃ govittakaseṭṭhiṃ upasaṅkamitvā ‘mayhaṃ balibaddo atibaddhaṃ sakaṭasataṃ pavaṭṭetī’ti vatvā sahassena abbhutaṃ karohī’’ti.
When the Bodhisatta reached maturity, he thought, "I have been cared for with difficulty by this brahmin. There is no other ox in the entire Jambudīpa equal in strength to me. What if I were to show my strength and give the brahmin a means of support?" So, one day he said to the brahmin, "Go, brahmin, approach a wealthy cattle merchant and say, 'My bull can pull a hundred heavily loaded carts,' and make a wager for a thousand."
Khi trưởng thành, Bồ-tát nghĩ: “Ta đã được vị Bà-la-môn này chăm sóc vất vả. Không có con bò nào trên toàn cõi Jambudīpa này có sức mạnh ngang bằng với ta. Ta nên thể hiện sức mạnh của mình để đền đáp công ơn nuôi dưỡng của vị Bà-la-môn.” Một ngày nọ, Ngài nói với Bà-la-môn: “Này Bà-la-môn, hãy đến gặp một vị trưởng giả nuôi bò, nói rằng ‘Con bò của tôi có thể kéo một trăm cỗ xe chất đầy hàng hóa,’ và đặt cược một ngàn đồng.”
So brāhmaṇo seṭṭhissa santikaṃ gantvā kathaṃ samuṭṭhāpesi ‘‘imasmiṃ nagare kassa goṇo thāmasampanno’’ti.
The brahmin went to the merchant and initiated a conversation, saying, "Whose ox in this city is strong?"
Vị Bà-la-môn đến chỗ trưởng giả, bắt đầu câu chuyện: “Trong thành phố này, con bò của ai là mạnh nhất?”
Atha naṃ seṭṭhi ‘‘asukassa ca asukassa cā’’ti vatvā ‘‘sakalanagare pana amhākaṃ goṇehi sadiso nāma natthī’’ti āha.
Then the merchant said, "So-and-so's and so-and-so's," and added, "but in the entire city, there is no one equal to our oxen."
Trưởng giả đáp: “Con bò của người này và người kia,” rồi nói: “Nhưng không có con bò nào trong toàn thành phố này sánh bằng bò của chúng tôi.”
Brāhmaṇo ‘‘mayhaṃ eko goṇo atibaddhaṃ sakaṭasataṃ pavaṭṭetuṃ samattho atthī’’ti āha.
The brahmin said, "I have an ox capable of pulling a hundred heavily loaded carts."
Bà-la-môn nói: “Tôi có một con bò có khả năng kéo một trăm cỗ xe chất đầy hàng hóa.”
Seṭṭhi gahapati ‘‘kuto evarūpo goṇo’’ti āha.
The merchant, the householder, said, "Where is such an ox?"
Trưởng giả gia chủ hỏi: “Ở đâu có con bò như vậy?”
Brāhmaṇo ‘‘mayhaṃ gehe atthī’’ti.
The brahmin replied, "It is at my house."
Bà-la-môn đáp: “Có ở nhà tôi.”
‘‘Tena hi abbhutaṃ karohī’’ti.
"Then make a wager!"
“Vậy thì hãy đặt cược đi.”
‘‘Sādhu karomī’’ti sahassena abbhutaṃ akāsi.
"Very well, I will," and he made a wager for a thousand.
“Được thôi, tôi sẽ đặt cược,” rồi ông đặt cược một ngàn đồng.
So sakaṭasataṃ vālukāsakkharapāsāṇānaṃyeva pūretvā paṭipāṭiyā ṭhapetvā sabbāni akkhabandhanayottena ekato bandhitvā nandivisālaṃ nhāpetvā gandhapañcaṅgulikaṃ katvā kaṇṭhe mālaṃ piḷandhitvā purimasakaṭadhure ekakameva yojetvā sayaṃ dhure nisīditvā patodaṃ ukkhipitvā ‘‘gaccha kūṭa, vahassu kūṭā’’ti āha.
He filled a hundred carts with sand, gravel, and stones, arranged them in a row, tied them all together with an axle-binding rope, bathed Nandivisāla, adorned him with a five-fingered mark of perfumed paste, placed a garland around his neck, yoked him alone to the pole of the first cart, sat on the pole himself, raised the goad, and said, "Go, rascal! Pull, rascal!"
Ông ta chất đầy một trăm cỗ xe bằng cát, sỏi, đá, xếp chúng thành hàng, buộc tất cả lại với nhau bằng dây nối trục, tắm rửa cho Nandivisāla, làm dấu năm ngón tay bằng hương thơm, đeo vòng hoa vào cổ, rồi chỉ buộc một mình Nandivisāla vào trục cỗ xe đầu tiên, tự mình ngồi lên trục, giơ roi lên và nói: “Đi đi đồ ngu, kéo đi đồ ngu!”
Bodhisatto ‘‘ayaṃ maṃ akūṭaṃ kūṭavādena samudācaratī’’ti cattāro pāde thambhe viya niccale katvā aṭṭhāsi.
The Bodhisatta thought, "This one is calling me 'rascal' when I am not a rascal," and he stood motionless, like four pillars, with his feet firmly planted.
Bồ-tát nghĩ: “Người này gọi ta là đồ ngu trong khi ta không phải là đồ ngu,” Ngài đứng yên, bốn chân vững như cột.
Seṭṭhi taṅkhaṇaññeva brāhmaṇaṃ sahassaṃ āharāpesi.
The merchant immediately made the brahmin bring the thousand.
Trưởng giả ngay lập tức bắt Bà-la-môn mang một ngàn đồng đến.
Brāhmaṇo sahassaparājito goṇaṃ muñcitvā gharaṃ gantvā sokābhibhūto nipajji.
The brahmin, having lost a thousand, unyoked the ox, went home, and lay down overwhelmed with sorrow.
Bà-la-môn thua một ngàn đồng, tháo bò ra, về nhà nằm xuống trong nỗi buồn.
Nandivisālo caritvā āgato brāhmaṇaṃ sokābhibhūtaṃ disvā upasaṅkamitvā ‘‘kiṃ, brāhmaṇa, niddāyasī’’ti āha.
Nandivisāla, having grazed and returned, saw the brahmin overwhelmed with sorrow, approached him, and said, "Why, brahmin, are you sleeping?"
Nandivisāla sau khi ăn cỏ trở về, thấy Bà-la-môn đang sầu khổ, liền đến gần và nói: “Này Bà-la-môn, ngài đang ngủ sao?”
‘‘Kuto me, niddā, sahassaparājitassāti, brāhmaṇa, mayā ettakaṃ kālaṃ tava gehe vasantena atthi kiñci bhājanaṃ vā bhinditapubbaṃ, koci vā madditapubbo, aṭṭhāne vā pana uccārapassāvo katapubbo’’ti?
"How can I sleep, having lost a thousand?" The Bodhisatta then asked, "Brahmin, while I have lived in your house for so long, have I ever broken any vessel, or trampled on anyone, or passed urine or dung in an inappropriate place?"
“Làm sao ta ngủ được khi đã thua một ngàn đồng! Này Bà-la-môn, trong suốt thời gian ta ở nhà ngài, ta đã từng làm vỡ đồ vật nào, hay giẫm đạp lên ai, hay đi tiểu tiện không đúng chỗ nào chưa?”
‘‘Natthi tātā’’ti.
"No, my dear," replied the brahmin.
“Chưa từng, con trai ạ.”
Atha tvaṃ maṃ kasmā kūṭavādena samudācarasi, taveveso doso, mayhaṃ doso natthi, gaccha, tena saddhiṃ dvīhi sahassehi abbhutaṃ karohi, kevalaṃ maṃ akūṭaṃ kūṭavādena mā samudācarasīti.
"Then why did you call me 'rascal' when I am not a rascal? This fault is yours; I have no fault. Go, make a wager with him for two thousand, but simply do not call me 'rascal' when I am not a rascal."
“Vậy tại sao ngài lại gọi ta là đồ ngu? Đó là lỗi của ngài, ta không có lỗi. Hãy đi, đặt cược hai ngàn đồng với người kia, chỉ cần đừng gọi ta là đồ ngu khi ta không phải là đồ ngu.”
Brāhmaṇo tassa vacanaṃ sutvā gantvā dvīhi sahassehi abbhutaṃ katvā purimanayeneva sakaṭasataṃ atibandhitvā nandivisālaṃ maṇḍetvā purimasakaṭadhure yojesi.
The brahmin, hearing his words, went and made a wager for two thousand. In the same manner as before, he heavily loaded a hundred carts, adorned Nandivisāla, and yoked him to the pole of the first cart.
Bà-la-môn nghe lời Ngài, đi đặt cược hai ngàn đồng, rồi theo cách cũ, buộc một trăm cỗ xe lại, trang điểm cho Nandivisāla và buộc Ngài vào trục cỗ xe đầu tiên.
Kathaṃ yojesīti?
How did he yoke him?
Buộc như thế nào?
Yugaṃ dhure niccalaṃ bandhitvā ekāya koṭiyā nandivisālaṃ yojetvā ekaṃ koṭiṃ dhurayottena paliveṭhetvā yugakoṭiñca akkhapādañca nissāya muṇḍarukkhadaṇḍakaṃ datvā tena yottena niccalaṃ bandhitvā ṭhapesi.
He firmly tied the yoke to the pole, yoked Nandivisāla to one end, wrapped the pole-rope around the other end, and, resting it on the end of the yoke and the axle-foot, inserted a piece of wood from a bare tree and firmly tied it with that rope.
Ông ta buộc cái ách thật chặt vào trục, buộc một đầu ách vào Nandivisāla, quấn đầu kia bằng dây trục, rồi dùng một khúc cây khô tựa vào đầu ách và chân trục, buộc chặt lại bằng dây đó.
Evañhi kate yugaṃ etto vā ito vā na gacchati, sakkā hoti ekeneva goṇena ākaḍḍhituṃ.
When this was done, the yoke would not move this way or that, and it was possible for a single ox to pull it.
Làm như vậy, cái ách sẽ không xê dịch sang bên này hay bên kia, và có thể kéo được chỉ với một con bò.
Athassa brāhmaṇo dhure nisīditvā nandivisālassa piṭṭhiṃ parimajjitvā ‘‘gaccha bhadra, vahassu, bhandrā’’ti āha.
Then the brahmin sat on the pole, stroked Nandivisāla's back, and said, "Go, good one! Pull, good one!"
Sau đó, Bà-la-môn ngồi lên trục, xoa lưng Nandivisāla và nói: “Đi đi, hiền hữu, kéo đi, hiền hữu!”
Bodhisatto atibaddhaṃ sakaṭasataṃ ekavegeneva ākaḍḍhitvā pacchā ṭhitaṃ sakaṭaṃ purato ṭhitassa sakaṭassa ṭhāne ṭhapesi.
The Bodhisatta, having pulled the extremely heavy hundred carts with a single effort, placed the cart that was behind in the place of the cart that was in front.
Bồ-tát kéo một trăm cỗ xe đã buộc chặt chỉ bằng một lực, đặt cỗ xe phía sau vào vị trí của cỗ xe phía trước.
Govittakaseṭṭhi parājito brāhmaṇassa dve sahassāni adāsi.
The merchant Govittaka, being defeated, gave two thousand (coins) to the brahmin.
Trưởng giả nuôi bò thua cuộc, trả hai ngàn đồng cho Bà-la-môn.
Aññepi manussā bodhisattassa bahuṃ dhanaṃ adaṃsu, sabbaṃ brāhmaṇasseva ahosi.
Other people also gave much wealth to the Bodhisatta; all of it belonged to the brahmin.
Những người khác cũng cúng dường nhiều tiền cho Bồ-tát, tất cả đều thuộc về Bà-la-môn.
Evaṃ so bodhisattaṃ nissāya bahuṃ dhanaṃ labhi.
Thus, relying on the Bodhisatta, he obtained much wealth.
Như vậy, nhờ Bồ-tát, ông ta đã thu được nhiều tài sản.
Tattha manuññameva bhāseyyāti parena saddhiṃ bhāsamāno catudosavirahitaṃ madhuraṃ manāpaṃ saṇhaṃ mudukaṃ piyavacanameva bhāseyya.
Therein, one should speak only what is pleasing means that when speaking with others, one should speak only sweet, pleasing, gentle, soft, and kind words, free from the four faults.
Ở đó, chỉ nên nói lời dễ thương – nghĩa là khi nói chuyện với người khác, chỉ nên nói lời không có bốn lỗi, ngọt ngào, dễ chịu, dịu dàng, mềm mỏng và đáng yêu.
Garuṃ bhāraṃ udaddharīti nandivisālo balibaddo amanāpaṃ bhāsamānassa bhāraṃ anuddharitvā pacchā manāpaṃ piyavacanaṃ bhāsamānassa brāhmaṇassa garuṃ bhāraṃ uddhari, uddharitvā kaḍḍhitvā pavaṭṭesīti attho, da-kāro panettha byañjanasandhivasena padasandhikaro.
He lifted a heavy burden means that the bull Nandivisāla, not lifting the burden for him who spoke unpleasantly, afterwards lifted the heavy burden for the brahmin who spoke pleasing and kind words. The meaning is, having lifted, he pulled and moved it. Here, the consonant 'da' serves as a connector of words through euphonic combination.
Đã nhấc gánh nặng lên – nghĩa là con bò đực Nandivisāla đã không nhấc gánh nặng của vị Bà-la-môn khi ông ta nói lời khó nghe, nhưng sau đó, khi vị Bà-la-môn nói lời dễ chịu, đáng yêu, nó đã nhấc gánh nặng lên, kéo đi và lăn bánh; chữ “da” ở đây là một phụ âm nối từ.
Yato yato garu dhuranti idaṃ satthā jetavane viharanto yamakapāṭihāriyaṃ ārabbha kathesi.
From wherever the heavy burden is – this the Teacher related while residing at Jetavana, concerning the Twin Miracle.
Từ đâu có gánh nặng – Đức Đạo Sư đã thuyết pháp này khi ngự tại Jetavana, liên quan đến phép lạ song đôi (yamakapāṭihāriya).
Taṃ saddhiṃ devorohaṇena terasakanipāte sarabhamigajātake (jā. 1.13.134 ādayo) āvi bhavissati.
This will appear in the Sarabhamiga Jātaka (Jā. 1.13.134 onwards) in the Terasakanipāta, together with the descent from the deva-world.
Điều đó sẽ được trình bày trong Sarabhamigajātaka (Jā. 1.13.134 trở đi) thuộc Terasakanipāta, cùng với sự giáng trần từ cõi trời.
Sammāsambuddhe pana yamakapāṭihāriyaṃ katvā devaloke temāsaṃ vasitvā mahāpavāraṇāya saṅkassanagaradvāre oruyha mahantena parivārena jetavanaṃ paviṭṭhe bhikkhū dhammasabhāyaṃ sannipatitvā ‘‘āvuso, tathāgato nāma asamadhuro, tathāgatena vuḷhadhuraṃ añño vahituṃ samattho nāma natthi, cha satthāro ‘mayameva pāṭihāriyaṃ karissāma, mayameva pāṭihāriyaṃ karissāmā’ti vatvā ekampi pāṭihāriyaṃ na akaṃsu, aho satthā asamadhuro’’ti satthu guṇakathaṃ kathentā nisīdiṃsu.
But when the Perfectly Self-Enlightened One, having performed the Twin Miracle, resided in the deva-world for three months, and descended at the gate of Saṅkassa city on the Mahāpavāraṇā day, and entered Jetavana with a large retinue, the bhikkhus gathered in the Dhamma hall and sat discussing the Teacher's virtues, saying, "Friends, the Tathāgata is incomparable; there is no one else capable of bearing the burden borne by the Tathāgata. The six teachers, saying, 'We will perform a miracle, we will perform a miracle,' did not perform even one miracle. Oh, the Teacher is incomparable!"
Khi Đức Chánh Đẳng Giác đã thực hiện phép lạ song đôi, ngự tại cõi trời ba tháng, rồi vào ngày Mahāpavāraṇā (Đại Tự Tứ) giáng trần tại cổng thành Saṅkassa và vào Jetavana với đoàn tùy tùng đông đảo, các Tỳ-khưu đã tụ họp tại pháp đường và ngồi đàm luận về công đức của Đức Đạo Sư: “Này chư Hiền, Đức Như Lai thật vô song. Không ai có thể gánh vác trách nhiệm mà Đức Như Lai đã gánh vác. Sáu vị đạo sư đã nói ‘chúng ta sẽ thực hiện phép lạ, chúng ta sẽ thực hiện phép lạ’ nhưng không ai thực hiện được một phép lạ nào. Ôi, Đức Đạo Sư thật vô song!”
Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchi.
The Teacher came and asked, "On what topic, bhikkhus, are you now gathered?"
Đức Đạo Sư đến và hỏi: “Này chư Tỳ-khưu, hiện giờ các ông đang ngồi bàn luận về chuyện gì vậy?”
‘‘Mayaṃ, bhante, na aññāya kathāya, evarūpāya nāma tumhākameva guṇakathāyā’’ti.
"Venerable Sir, we are not discussing any other topic, but only your virtues of this kind."
Họ đáp: “Bạch Đức Thế Tôn, chúng con không bàn luận chuyện gì khác, mà chỉ bàn luận về công đức của Ngài như thế này ạ.”
Satthā ‘‘bhikkhave, idāni mayā vuḷhadhuraṃ ko vahissati, pubbe tiracchānayoniyaṃ nibbattopi ahaṃ attanā samadhuraṃ kañci nālattha’’nti vatvā atītaṃ āhari.
The Teacher said, "Bhikkhus, who will bear the burden that I have borne now? Even when I was born in an animal existence in the past, I found no one equal to me in bearing burdens," and then related a past event.
Đức Đạo Sư nói: “Này chư Tỳ-khưu, bây giờ ai sẽ gánh vác trách nhiệm mà Ta đã gánh vác? Xưa kia, khi Ta sinh vào loài súc sanh, Ta cũng không tìm thấy ai có thể gánh vác trách nhiệm ngang bằng với Ta.” Rồi Ngài kể lại câu chuyện quá khứ.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto goyoniyaṃ paṭisandhiṃ gaṇhi.
In the past, when Brahmadatta was reigning in Bārāṇasī, the Bodhisatta took rebirth in the bovine species.
Thuở xưa, khi Brahmadatta trị vì tại Bārāṇasī, Bồ-tát đã tái sinh vào loài bò.
Atha naṃ sāmikā taruṇavacchakakāleyeva ekissā mahallikāya ghare vasitvā tassā nivāsavetanato paricchinditvā adaṃsu.
Then his owners, while he was still a young calf, gave him to an old woman, having cut him off from her wages for lodging.
Các chủ nhân đã giao ngài cho một bà lão khi ngài còn là bò con, sau khi đã định giá từ tiền công nuôi dưỡng của bà.
Sā taṃ yāgubhattādīhi paṭijaggamānā puttaṭṭhāne ṭhapetvā vaḍḍhesi.
She cared for him with gruel, rice, and other foods, raising him as if he were her son.
Bà đã nuôi dưỡng ngài bằng cháo, cơm và các món khác, xem ngài như con trai.
So ‘‘ayyikākāḷako’’ tveva nāmaṃ paññāyittha.
He became known by the name "Ayyikākāḷaka" (Grandmother's Blacky).
Ngài được biết đến với cái tên “Ayyikākāḷaka” (Bò Đen của Bà).
Vayappatto ca añjanavaṇṇo hutvā gāmagoṇehi saddhiṃ carati, sīlācārasampanno ahosi.
When he reached maturity, he became black like collyrium and grazed with the village cattle; he was endowed with virtue and good conduct.
Khi trưởng thành, ngài có màu đen như thuốc anjanā và thường đi chăn với những con bò khác trong làng, ngài có giới hạnh và phẩm chất tốt.
Gāmadārakā siṅgesupi kaṇṇesupi galepi gahetvā olambanti, naṅguṭṭhepi gahetvā kīḷanti, piṭṭhiyampi nisīdanti.
Village children would hang on to his horns, ears, and neck, play by holding his tail, and sit on his back.
Những đứa trẻ trong làng thường nắm sừng, tai, cổ ngài để đu đưa, nắm đuôi để chơi, và ngồi trên lưng ngài.
So ekadivasaṃ cintesi ‘‘mayhaṃ mātā duggatā, maṃ puttaṭṭhāne ṭhapetvā dukkhena posesi, yaṃnūnāhaṃ bhatiṃ katvā imaṃ duggatabhāvato moceyya’’nti.
One day he thought, "My mother is poor; she raised me with difficulty, treating me as her son. What if I were to earn wages and free her from this state of poverty?"
Một ngày nọ, ngài suy nghĩ: “Mẹ ta nghèo khổ, đã nuôi ta vất vả như con trai. Ta nên làm công để giải thoát bà khỏi cảnh nghèo khó này.”
So tato paṭṭhāya bhatiṃ upadhārento carati.
From that time onwards, he went about seeking work for wages.
Từ đó, ngài đi tìm việc làm thuê.
Athekadivasaṃ eko satthavāhaputto pañcahi sakaṭasatehi visamatitthaṃ sampatto, tassa goṇā sakaṭāni uttāretuṃ na sakkonti, pañcasu sakaṭasatesu goṇā yugaparamparāya yojitā ekampi sakaṭaṃ uttāretuṃ nāsakkhiṃsu.
Then, one day, a caravan leader's son arrived at a difficult ford with five hundred carts. His oxen were unable to pull the carts out. Even when yoked in succession, the oxen of the five hundred carts could not pull out a single cart.
Một ngày nọ, con trai của một chủ đoàn buôn, với năm trăm cỗ xe, đến một bến đò khó đi. Những con bò của ông ta không thể kéo xe lên được. Những con bò được ghép nối tiếp trong năm trăm cỗ xe cũng không thể kéo nổi một cỗ xe nào.
Bodhisattopi gāmagoṇehi saddhiṃ tattha samīpe carati.
The Bodhisatta, too, was grazing nearby with the village oxen.
Bồ-tát cũng đang chăn thả gần đó cùng với những con bò trong làng.
Satthavāhaputtopi gosuttavittako, so ‘‘atthi nu kho etesaṃ gunnaṃ antare imāni sakaṭāni uttāretuṃ samattho usabhājānīyo’’ti upadhārayamāno bodhisattaṃ disvā ‘‘ayaṃ ājānīyo sakkhissati mayhaṃ sakaṭāni uttāretuṃ, ko nu kho assa sāmiko’’ti gopālake pucchi ‘‘ko nu kho bho imassa sāmiko, ahaṃ imaṃ sakaṭe yojetvā sakaṭesu uttāritesu vetanaṃ dassāmī’’ti.
The caravan leader's son, being knowledgeable about oxen, pondered, "Is there among these oxen a thoroughbred bull capable of pulling out these carts?" Seeing the Bodhisatta, he thought, "This thoroughbred will be able to pull out my carts. Who could be his owner?" He asked the cowherds, "Sirs, who is the owner of this one? I will give wages if I yoke him to the carts and he pulls them out."
Con trai của chủ đoàn buôn, một người hiểu biết về bò, đang suy nghĩ: “Trong số những con bò này, liệu có con bò đực giống tốt nào có thể kéo những cỗ xe này lên không?” Khi thấy Bồ-tát, ông ta nghĩ: “Con bò giống tốt này có thể kéo những cỗ xe của ta lên. Ai là chủ của nó nhỉ?” Ông ta hỏi những người chăn bò: “Này các ông, ai là chủ của con bò này? Tôi sẽ trả công nếu nó kéo được các cỗ xe lên.”
Te āhaṃsu ‘‘gahetvā naṃ yojetha, natthi imassa imasmiṃ ṭhāne sāmiko’’ti.
They said, "Take him and yoke him; he has no owner in this place."
Họ nói: “Cứ bắt nó mà kéo đi, nó không có chủ ở đây đâu.”
So naṃ nāsāya rajjukena bandhitvā ākaḍḍhento cāletumpi nāsakkhi.
He tied a rope through his nose and tried to pull him, but could not even move him.
Ông ta buộc dây vào mũi nó và kéo, nhưng không thể làm nó nhúc nhích được.
Bodhisatto kira ‘‘bhatiyā kathitāya gamissāmī’’ti na agamāsi.
The Bodhisatta, it is said, did not move, thinking, "I will go when the wage is declared."
Bồ-tát không đi vì nghĩ: “Ta sẽ đi khi tiền công được nói rõ.”
Satthavāhaputto tassādhippāyaṃ ñatvā ‘‘sāmi, tayā pañcasu sakaṭasatesu uttāritesu ekekassa sakaṭassa dve dve kahāpaṇe bhatiṃ katvā sahassaṃ dassāmī’’ti āha.
The caravan leader's son, understanding his intention, said, "Master, when you have pulled out five hundred carts, I will give you a thousand*, making the wage two kahāpaṇas for each cart."
Con trai của chủ đoàn buôn hiểu ý của ngài và nói: “Này chủ nhân, nếu ngài kéo được năm trăm cỗ xe này lên, tôi sẽ trả ngài hai kahāpaṇa cho mỗi cỗ xe, tổng cộng là một ngàn.”
Tadā bodhisatto sayameva agamāsi.
Then the Bodhisatta went by himself.
Khi đó, Bồ-tát tự mình đi tới.
Atha naṃ purisā purimasakaṭesu yojesuṃ.
The men then yoked him to the foremost carts.
Rồi những người đàn ông buộc ngài vào các cỗ xe phía trước.
Atha naṃ ekavegeneva ukkhipitvā thale patiṭṭhāpesi.
Then, with a single powerful pull, he lifted it and set it on dry ground.
Ngài nhấc bổng chúng lên một mạch và đặt chúng lên bờ.
Etenupāyena sabbasakaṭāni uttāresi.
By this method, he pulled out all the carts.
Bằng cách này, ngài đã kéo tất cả các cỗ xe lên.
Satthavāhaputto ekekassa sakaṭassa ekekaṃ katvā pañcasatāni bhaṇḍikaṃ katvā tassa gale bandhi.
The caravan leader's son made a bundle of five hundred kahāpaṇas, one for each cart, and tied it around his neck.
Con trai của chủ đoàn buôn đã buộc năm trăm đồng kahāpaṇa, mỗi cỗ xe một đồng, thành một gói và treo vào cổ ngài.
So ‘‘ayaṃ mayhaṃ yathāparicchinnaṃ bhatiṃ na deti, na dānissa gantuṃ dassāmī’’ti gantvā sabbapurimasakaṭassa purato maggaṃ nivāretvā aṭṭhāsi.
He thought, "This one does not give me the agreed-upon wage; I will not let him go now," and went and stood in front of the foremost cart, blocking the path.
Ngài nghĩ: “Người này không trả công cho ta theo đúng thỏa thuận, ta sẽ không cho hắn đi.” Rồi ngài đi đến chặn đường phía trước cỗ xe đầu tiên và đứng đó.
Apanetuṃ vāyamantāpi naṃ apanetuṃ nāsakkhiṃsu.
Even though they tried to remove him, they could not.
Mặc dù cố gắng đẩy ngài ra, họ cũng không thể đẩy được.
Satthavāhaputto ‘‘jānāti maññe esa attano bhatiyā ūnabhāva’’nti ekekasmiṃ sakaṭe dve dve katvā sahassabhaṇḍikaṃ bandhitvā ‘‘ayaṃ te sakaṭuttaraṇabhatī’’ti gīvāyaṃ laggesi.
The caravan leader's son thought, "He probably knows that his wage is insufficient," and tying a bundle of a thousand kahāpaṇas, two for each cart, he hung it around his neck, saying, "This is your wage for pulling out the carts."
Con trai của chủ đoàn buôn nghĩ: “Có lẽ nó biết tiền công của mình bị thiếu.” Ông ta buộc một gói một ngàn đồng kahāpaṇa, mỗi cỗ xe hai đồng, và treo vào cổ ngài, nói: “Đây là tiền công kéo xe của ngươi.”
So sahassabhaṇḍikaṃ ādāya mātu santikaṃ agamāsi.
He took the bundle of a thousand kahāpaṇas and went to his mother.
Ngài cầm gói một ngàn đồng và đi về phía mẹ mình.
Gāmadārakā ‘‘kiṃ nāmetaṃ ayyikākāḷakassa gale’’ti bodhisattassa santikaṃ āgacchanti.
The village children came to the Bodhisatta, asking, "What is that around the neck of Grandma's Blacky?"
Những đứa trẻ trong làng đến gần Bồ-tát và hỏi: “Cái gì ở cổ Ayyikākāḷaka vậy?”
So te anubandhitvā dūratova palāpento mātu santikaṃ gato.
He chased them away from a distance and went to his mother.
Ngài đuổi chúng đi từ xa và về với mẹ.
Pañcannaṃ pana sakaṭasatānaṃ uttāritattā rattehi akkhīhi kilantarūpo paññāyittha.
Because he had pulled out five hundred carts, he appeared weary with red eyes.
Vì đã kéo năm trăm cỗ xe, ngài trông có vẻ mệt mỏi với đôi mắt đỏ hoe.
Ayyikā tassa gīvāya sahassatthavikaṃ disvā ‘‘tāta, ayaṃ te kahaṃ laddhā’’ti gopālakadārake pucchitvā tamatthaṃ sutvā ‘‘tāta, kiṃ ahaṃ tayā laddhabhatiyā jīvitukāmā, kiṃkāraṇā evarūpaṃ dukkhaṃ anubhosī’’ti vatvā bodhisattaṃ uṇhodakena nhāpetvā sakalasarīraṃ telena makkhetvā pānīyaṃ pāyetvā sappāyaṃ bhojanaṃ bhojetvā jīvitapariyosāne saddhiṃ bodhisattena yathākammaṃ gatā.
Seeing the thousand-kahāpaṇa bag around his neck, the grandmother asked the cowherd children, "Son, where did you get this?" Hearing the story, she said, "Son, do I wish to live on the wage you earned? Why did you endure such suffering?" Having said this, she bathed the Bodhisatta with warm water, anointed his entire body with oil, gave him water to drink, and fed him suitable food. At the end of her life, she passed away according to her karma, along with the Bodhisatta.
Bà lão nhìn thấy gói một ngàn đồng trên cổ ngài, hỏi: “Con ơi, con lấy cái này ở đâu ra?” Sau khi hỏi những đứa trẻ chăn bò và nghe kể lại câu chuyện, bà nói: “Con ơi, mẹ có muốn sống bằng tiền công con kiếm được đâu, tại sao con lại chịu khổ như vậy?” Bà tắm cho Bồ-tát bằng nước ấm, xoa dầu khắp người, cho uống nước và ăn thức ăn phù hợp. Đến cuối đời, bà và Bồ-tát đã đi theo nghiệp của mình.
Tattha yato yato garu dhuranti yasmiṃ yasmiṃ ṭhāne dhuraṃ garu bhāriyaṃ hoti, aññe balibaddā ukkhipituṃ na sakkonti.
Therein, yato yato garu dhuraṃ: "wherever the burden is heavy" means in whatever place the burden is heavy and difficult, and other oxen cannot lift it.
Ở đó, từ đâu có gánh nặng – nghĩa là ở bất cứ nơi nào gánh nặng khó khăn, những con bò khác không thể nhấc lên được.
Yato gambhīravattanīti vattanti etthāti vattanī, maggassetaṃ nāmaṃ, yasmiṃ ṭhāne udakacikkhallamahantatāya vā visamacchinnataṭabhāvena vā maggo gambhīro hotīti attho.
Yato gambhīravattanī: "wherever the path is deep"—vattanī is that by which one goes; this is a name for a path. It means in whatever place the path is deep due to much water and mud or due to uneven, broken ground.
Từ đâu có đường sâu – “vattanī” là nơi người ta đi, đây là tên gọi của con đường. Nghĩa là ở bất cứ nơi nào con đường sâu do nhiều nước và bùn hoặc do bờ bị cắt xẻ không bằng phẳng.
Tadāssu kaṇhaṃ yuñjantīti ettha assūti nipātamattaṃ, tadā kaṇhaṃ yuñjantīti attho.
Tadāssu kaṇhaṃ yuñjantī: Here, assu is merely a particle. It means, "then they yoke the black one."
Khi ấy họ buộc Kaṇha – ở đây, assu chỉ là một tiểu từ. Nghĩa là khi ấy họ buộc Kaṇha.
Yadā dhurañca garu hoti maggo ca gambhīro, tadā aññe balibadde apanetvā kaṇhameva yojentīti vuttaṃ hoti.
It is said that when the burden is heavy and the path is deep, they remove other oxen and yoke only the black one.
Điều này có nghĩa là khi gánh nặng khó khăn và con đường sâu, họ gỡ những con bò khác ra và chỉ buộc Kaṇha.
Svāssu taṃ vahate dhuranti etthāpi assūti nipātamattameva, so taṃ dhuraṃ vahatīti attho.
In the phrase Svāssu taṃ vahate dhuraṃ, the word assu is merely a particle; the meaning is, "he carries that burden."
Nó sẽ gánh vác gánh nặng ấy – ở đây, assu cũng chỉ là một tiểu từ. Nghĩa là nó sẽ gánh vác gánh nặng ấy.
Mā munikassa pihayīti idaṃ satthā jetavane viharanto thullakumārikāpalobhanaṃ ārabbha kathesi.
Mā munikassa pihayī (Do not envy Munika)—the Teacher spoke this while residing at Jetavana, concerning the seduction of the Thullakumārikā.
Chớ ganh tỵ với Munika – câu chuyện này được Đức Phật kể khi Ngài trú tại Jetavana, liên quan đến việc một tỳ-khưu bị một cô gái trẻ quyến rũ.
Taṃ terasakanipāte cūḷanāradakassapajātake (jā. 1.13.40 ādayo) āvi bhavissati.
This will become clear in the Cūḷanāradakassapa Jātaka in the Therasaka Nipāta.
Điều đó sẽ được làm rõ trong Tiểu Nārāda Kassapa Jātaka (Jā. 1.13.40 trở đi) thuộc tập mười ba.
Satthā pana taṃ bhikkhuṃ ‘‘saccaṃ kira tvaṃ bhikkhu ukkaṇṭhitosī’’ti pucchi.
The Teacher then asked that bhikkhu, "Is it true, bhikkhu, that you are disheartened?"
Tuy nhiên, Đức Bổn Sư đã hỏi vị Tỳ-khưu ấy: “Này Tỳ-khưu, có thật là ông chán nản không?”
‘‘Āma, bhante’’ti.
"Yes, Venerable Sir," he replied.
“Bạch Đức Thế Tôn, đúng vậy.”
‘‘Kiṃ nissāyā’’ti?
"Because of what?"
“Do duyên cớ gì?”
‘‘Thullakumārikāpalobhanaṃ bhante’’ti.
"Because of the seduction of the Thullakumārikā, Venerable Sir."
“Bạch Đức Thế Tôn, do sự quyến rũ của cô gái thô kệch.”
Satthā ‘‘bhikkhu esā tava anatthakārikā, pubbepi tvaṃ imissā vivāhadivase jīvitakkhayaṃ patvā mahājanassa uttaribhaṅgabhāvaṃ patto’’ti vatvā atītaṃ āhari.
The Teacher said, "Bhikkhu, she is harmful to you. Even in the past, on the day of her wedding, you met with the destruction of life and became the main dish for the great assembly," and then recounted a past event.
Đức Bổn Sư nói: “Này Tỳ-khưu, cô gái này là kẻ gây hại cho ông. Ngay cả trong quá khứ, vào ngày cưới của cô ta, ông đã mất mạng và trở thành thức ăn thừa cho đại chúng,” rồi Ngài kể chuyện quá khứ.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto ekasmiṃ gāmake ekassa kuṭumbikassa gehe goyoniyaṃ nibbatti ‘‘mahālohito’’ti nāmena, kaniṭṭhabhātāpissa cūḷalohito nāma ahosi.
In the past, when Brahmadatta was reigning in Bārāṇasī, the Bodhisatta was reborn in the bovine species in the house of a certain householder in a village, named Mahālohita. His younger brother was named Cūḷalohita.
Trong quá khứ, khi Brahmadatta trị vì tại Bārāṇasī, Bồ-tát đã tái sinh vào loài bò trong nhà một gia chủ ở một ngôi làng, với tên là Mahālohita. Em trai của ngài tên là Cūḷalohita.
Teyeva dve bhātike nissāya tasmiṃ kule kammadhuraṃ vattati.
It was these two brothers who were responsible for the work in that family.
Chính hai anh em ấy là trụ cột lao động trong gia đình đó.
Tasmiṃ pana kule ekā kumārikā atthi, taṃ eko nagaravāsī kulaputto attano puttassa vāresi.
In that family, there was a young girl, whom a young man from the city had requested for his son.
Trong gia đình ấy có một cô gái, một người con trai của gia đình cư dân thành phố đã cầu hôn cô ta.
Tassā mātāpitaro ‘‘kumārikāya vivāhakāle āgatānaṃ pāhunakānaṃ uttaribhaṅgo bhavissatī’’ti yāgubhattaṃ datvā munikaṃ nāma sūkaraṃ posesuṃ.
Her parents, thinking, "There will be a main dish for the guests who come for the girl's wedding," fed a pig named Munika with gruel and rice.
Cha mẹ cô gái đã nuôi một con heo tên là Munika bằng cháo và cơm, nghĩ rằng: “Khi cô gái cưới, sẽ có thức ăn thừa cho các khách mời đến.”
Taṃ disvā cūḷalohito bhātaraṃ pucchi ‘‘imasmiṃ kule kammadhuraṃ vattamānaṃ amhe dve bhātike nissāya vattati, ime pana amhākaṃ tiṇapalālādīneva denti, sūkaraṃ yāgubhattena posenti, kena nu kho kāraṇena esa etaṃ labhatī’’ti.
Seeing this, Cūḷalohita asked his brother, "The work in this family depends on us two brothers, yet they give us only grass and chaff, but they feed the pig with gruel and rice. For what reason does he get this?"
Thấy vậy, Cūḷalohita hỏi anh mình: “Trong gia đình này, công việc lao động đều dựa vào hai anh em chúng ta. Họ chỉ cho chúng ta cỏ khô và rơm rạ, nhưng lại nuôi con heo bằng cháo và cơm. Vì lý do gì mà nó được như vậy?”
Athassa bhātā ‘‘tāta cūḷalohita, mā tvaṃ etassa bhojanaṃ pihayi, ayaṃ sūkaro maraṇabhattaṃ bhuñjati.
Then his brother said, "My dear Cūḷalohita, do not envy his food. This pig eats the food of death.
Rồi người anh nói với em: “Này con Cūḷalohita, con đừng ham muốn thức ăn của nó. Con heo này đang ăn bữa ăn của cái chết.
Etissā hi kumārikāya vivāhakāle āgatānaṃ pāhunakānaṃ uttaribhaṅgo bhavissatīti ime etaṃ sūkaraṃ posenti, ito katipāhaccayena te manussā āgamissanti, atha naṃ sūkaraṃ pādesu gahetvā kaḍḍhentā heṭṭhāmañcato nīharitvā jīvitakkhayaṃ pāpetvā pāhunakānaṃ sūpabyañjanaṃ kariyamānaṃ passissasī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
These people are raising this pig because there will be a main dish for the guests who come for this girl's wedding. After a few days, those people will come, and then you will see them dragging the pig by its feet, pulling it out from under the bed, putting it to death, and preparing it as a side dish for the guests," and having said this, he spoke this verse:
Vì khi cô gái này cưới, sẽ có thức ăn thừa cho các khách mời đến, nên họ nuôi con heo này. Vài ngày nữa, những người ấy sẽ đến, rồi con sẽ thấy họ nắm chân con heo kéo ra khỏi gầm giường, giết chết nó, và làm món súp cho khách mời,” nói xong, ngài đọc bài kệ này:
Tattha mā munikassa pihayīti munikassa bhojane pihaṃ mā uppādayi, ‘‘esa muniko subhojanaṃ bhuñjatī’’ti mā munikassa pihayi, ‘‘kadā nu kho ahampi evaṃ sukhito bhaveyya’’nti mā munikabhāvaṃ patthayi.
Therein, mā munikassa pihayī means, "Do not generate desire for Munika's food," or "Do not envy Munika, thinking, 'This Munika eats excellent food,'" or "Do not wish to be like Munika, thinking, 'When will I also be so happy?'"
Ở đây, mā munikassa pihayī có nghĩa là đừng khởi lên sự ham muốn thức ăn của Munika, đừng ham muốn Munika vì nghĩ rằng “con Munika này ăn thức ăn ngon,” đừng mong muốn trở thành Munika vì nghĩ rằng “khi nào thì ta cũng được sung sướng như vậy.”
Ayañhi āturannāni bhuñjati.
For this one eats the food of the afflicted.
Bởi vì nó đang ăn những bữa ăn bệnh hoạn.
Āturannānīti maraṇabhojanāni.
Āturannāni means the food of death.
Āturannānī có nghĩa là những bữa ăn của cái chết.
Appossukko bhusaṃ khādāti tassa bhojane nirussukko hutvā attanā laddhaṃ bhusaṃ khāda.
Appossukko bhusaṃ khādā means, "Being free from worry about his food, eat the chaff you have received."
Appossukko bhusaṃ khādā có nghĩa là hãy vô tư đối với thức ăn của nó, và hãy ăn thật nhiều cám mà mình có được.
Etaṃ dīghāyulakkhaṇanti etaṃ dīghāyubhāvassa kāraṇaṃ.
Etaṃ dīghāyulakkhaṇaṃ means, "This is the cause of a long life."
Etaṃ dīghāyulakkhaṇa có nghĩa là đây là nguyên nhân của sự trường thọ.
Tato na cirasseva te manussā āgamiṃsu, munikaṃ ghātetvā nānappakārehi paciṃsu.
Not long after that, those people arrived. They killed Munika and cooked him in various ways.
Không lâu sau đó, những người ấy đã đến, họ giết Munika và nấu nướng theo nhiều cách khác nhau.
Bodhisatto cūḷalohitaṃ āha ‘‘diṭṭho te, tāta, muniko’’ti.
The Bodhisatta said to Cūḷalohita, "Have you seen Munika, my dear?"
Bồ-tát nói với Cūḷalohita: “Này con, con có thấy Munika không?”
Diṭṭhaṃ me, bhātika, munikassa bhojanaphalaṃ, etassa bhojanato sataguṇena sahassaguṇena amhākaṃ tiṇapalālabhusamattameva uttamañca anavajjañca dīghāyulakkhaṇañcāti.
"I have seen it, brother, the result of Munika's food. Our mere grass, straw, and chaff are a hundred times, a thousand times better, faultless, and a sign of long life compared to his food."
“Dạ thưa anh, con đã thấy quả báo của thức ăn của Munika rồi. So với thức ăn của nó, cỏ khô, rơm rạ, cám của chúng ta tốt hơn gấp trăm, gấp ngàn lần, không có lỗi, và là dấu hiệu của tuổi thọ dài lâu.”